نگاهی به نقش تلویزیون در مناظرات انتخاباتی از ۸۸ تا ۱۴۰۰؛ از دوگانه موسوی- احمدی‌نژاد تا ردصلاحیت هاشمی رفسنجانی

اقتصاد۲۴- مناظرات تلویزیونی انتخابات ریاست‌جمهوری در تمام کشور‌هایی که انتخاباتی ازاین‌دست دارند یکی از جذاب‌ترین و گاه پربیننده‌ترین برنامه‌های تلویزیونی است. یکی از شاخص‌ترین آن‌ها مناظرات رؤسای جمهور ایالات متحده امریکا است. شاید جنجالی‌ترین مناظره اخیر بین دونالد ترامپ و هیلاری کلینتون بود. در ایران نیز یکی از جذاب‌ترین بخش‌های انتخابات در دو دهه گذشته مناظرات زنده تلویزیونی بوده است که اجرای آن با صداوسیما به‌عنوان نهاد رسانه‌ای حاکمیتی و ملی است.
اهمیت مناظرات ریاست‌جمهوری در ایران تا جایی است که - به دلیل عدم وجود احزاب - عده‌ای از رأی‌دهندگان منتظر می‌مانند و بعد از مناظرات تصمیم خود را می‌گیرند.
به‌غیراز نامزد‌ها مجری مناظرات هم همیشه یکی از ارکان اجرا و برگزاری بوده است. مجریانی که از بدنه صداوسیما انتخاب می‌شوند و برای برقراری عدالت در حق هر یک از نامزد‌ها نقشی جدی دارند. اینکه مجری تمایل به فرد و جریان خاصی نداشته و بتواند بی‌طرفانه یک مناظره را به پایان ببرد از اهمیت بالایی برخوردار است.

مناظره احمدی‌نژاد و میرحسین موسوی ۵۰ میلیون مخاطب داخلی داشت

پیش از انتخابات ۸۸ فیلم‌های تبلیغاتی نامزدها از تلویزیون پخش می‌شد و نمایندگان نامزدها با هم مناظره می‌کردند؛ اولین و پرحاشیه‌ترین مناظرات انتخاباتی بین ۴ نامزد ریاست‌جمهوری (مهدی کروبی، محسن رضایی، محمود احمدی‌نژاد و میرحسین موسوی) در خرداد ۸۸ رخ داد، طوری که برای انتخابات سال ۹۲ مسئله اصلی این بود آیا مناظرات تلویزیونی با همان کیفیت یعنی برنامه زنده و مناظره دونفره پخش خواهد شد. این به یکی از اصلی‌ترین مسائل و چالش‌های پیش‌روی رسانه تبدیل شد چرا که مناظره تلویزیونی بین میرحسین موسوی و محمود احمدی‌نژاد بر اساس اعلام رسمی ۵۰ میلیون بیننده داخلی و ۱۵۰ میلیون مخاطب خارجی داشت. آن مناظرات سطوحی از سیاست ایران را دچار دگرگونی عمیق کرد.

رضا پورحسین که سه دوره دو یا سه‌ساله مدیر شبکه چهار سیما بود و تا قبل از ۸۸ توانست پای بسیاری از هنرمندان را به تلویزیون و شبکه چهار باز کند، در مناظرات سال ۸۸ مجری اصلی بود.

او در خصوص شرایط سخت آن مناظرات در خرداد ۱۴۰۰ به باشگاه خبرنگاران جوان گفت: وقتی عزت‌الله ضرغامی رئیس آن روزهای رسانه ملی با من صحبت کرد پیش‌بینی می‌کردم که شرایط سختی را پیشرو دارم، اما تا این‌قدر را نه؛ شرایطی که به دلیل دوقطبی شدن جامعه اتفاق افتاده بود، این گفت‌وگوها را سخت‌تر می‌کرد، واقعاً فضای مناظرات سخت و بسیار حساس بود.

انتخابات سال ۱۳۹۲ فرصتی برای پر کردن یک فاصله

پس از انتخابات ۱۳۸۸ و عمیق‌تر شدن شکاف‌های اجتماعی، یکی از اتفاقاتی که می‌توانست جانی تازه به تحولات سیاسی کشور بدهد، انتخابات ۱۳۹۲ ریاست‌جمهوری بود.

خبرگزاری مهر در آن روزها و در اردیبهشت سال ۹۲ نوشت: برگزاری مناظره‌های انتخاباتی در انتخابات سال ۸۸ حواشی فراوانی داشت و نظرات مثبت و منفی گوناگونی درباره نحوه برگزاری و اجرای آنها طرح شد. بحث اجرا نیز یکی از مسائل مورد نقد بود و رضا پورحسین مجری این برنامه‌ها از سویی به‌عنوان مجری متین و آرام معرفی شد و از سوی دیگر به دلیل خنثی بودن اجرا مورد نقد جدی قرار گرفت به‌ویژه که وی قدرت کنترل اتهام‌های شدید برخی نامزدها علیه دیگران را نداشت.

بیشتر بخوانید: امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی از سر سفره انقلاب چه می‌خواهد؟/ ناکارآمدی آقای کاندیدا؛ از بنیاد شهید و ماجرای بانک دی تا نارضایتی خانواده‌های شهدا و ایثارگران

درباره انتخابات یازدهم ریاست‌جمهوری نیز از چند ماه پیش این بحث شکل گرفت که آیا تلویزیون تجربه برگزاری مناظره‌ها را دوباره تکرار می‌کند یا خیر؛ موضوعی که بارها در گفتگو با سید عزت‌الله ضرغامی از سوی خبرنگاران مورد سؤال قرار گرفت و هر بار اعلام خبر قطعی در این زمینه به زمان تصمیم‌گیری نهایی وزارت کشور موکول شد.

مهر در پایان این گزارش نوشت: انتخابات سال ۸۸ جدا از موضوعات حساس ملی، مقطع سرنوشت‌سازی برای رسانه ملی نیز بود؛ چراکه این رسانه برخی از مخاطبان خود را از دست داد؛ اما مقطع زمانی که پیشروی‌مان قرار دارد فرصتی است تا صداوسیما با بهترین تصمیم‌گیری اعتماد مخاطبان ازدست‌رفته خود را دوباره جلب کند.

حاشیه‌ها و تقویت مناظرات، از رد صلاحیت مرحوم اکبر هاشمی تا...

انتخابات ریاست‌جمهوری ۹۲ با یک مشکل روبرو بود و آن اینکه بخش قابل‌توجهی از طبقه متوسط از حوادث انتخابات ۸۸ ناراضی بودند؛ اما رد صلاحیت مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی و ورود نماینده او حسن روحانی نگاه‌ها را متوجه مناظرات کرد. مناظراتی که ساختار و چینش و مجری آن متفاوت بود. این بار هر هشت نامزد، حسن روحانی، اکبر ولایتی، محمد غرضی، محمدرضا عارف، محسن رضایی، سعید جلیلی، محمدباقر قالیباف و غلامعلی حداد عادل (که در آخرین روزها از نامزدی انصراف داد) در کنار هم نشسته و مجری مناظره مرتضی حیدری پرسشی خاص را از نامزدی خاص می‌پرسید، نامزد سه دقیقه زمان داشت به پرسش پاسخ دهد و سایر نامزدها هم ۹۰ ثانیه فرصت داشتند تا درباره همان موضوع اظهارنظر کنند. شیوه‌ای پیچیده و کنترل کننده برای نامزدها، اقدامی که ایده اصلی آن نظارت بر رفتار افرادی بود که قرار بود عالی‌ترین مقام اجرایی کشور را از آن خود کنند، به عبارتی تلویزیون می‌خواست حدودی برای کسانی که شایستگی رئیس‌جمهور شدن را دارند، تعیین کند.

این اقدام تلویزیون و برنامه‌ریزی اجرای مناظره صدای اعتراض نامزدها را درآورد. در پایان مناظره اول سه نفر از نامزدها عارف، رضایی و روحانی از نحوه اجرای مناظره نامزدها انتقاد کردند.

واحد مرکزی خبر در گزارشی این طور روایت کرد؛ آقایان عارف و رضایی تغییر در برگزاری دو نوبت بعدی مناظره‌ها را خواستار شدند و از رسانه ملی خواستند در برگزاری مناظره‌ها تجدیدنظر جدی کند.

آقای محسن رضایی با انتقاد از روش مناظره گفت: حاضرم با کارشناسان و نمایندگان نامزدها در موضوعات اقتصادی مناظره کنم.

آقای عارف در ادامه گفت: راهش این بود که نمایندگان نامزدها را می‌خواستید و با آنها درباره سبک اجرای مناظره مشورت می‌کردید.

وی با بیان این که مردم باید در نهایت با مشاهده مناظره درباره نامزدها قضاوت کنند؛ اضافه کرد: مردم این روش مناظره را توهین‌آمیز می‌دانند.

مرتضی حیدری (مجری برنامه) درباره سبک برگزاری مناظره گفت: درباره نحوه برگزاری مناظره‌ها ۲۰ سناریو با کمک کارشناسان و استادان دانشگاه بررسی و در نهایت تصمیم‌گیری شده است.

بیشتر بخوانید: علیه همه برای یک نفر؛ مروری بر فضاسازی‌های انتخاباتی و مجادلات داخلی تندرو‌های اصولگرا

آقای عارف در ادامه انتقاد خود با تأکید بر این که باید روش مناظره را از خود ما می‌خواستید؛ گفت: با چه مجوزی صداوسیما تعیین تکلیف و مناظره را این گونه برگزار کرده است؟

حیدری (مجری مناظره) گفت: این نحو برگزاری برنامه بر اساس مصوبه ستاد تبلیغات انتخابات کشور صورت‌گرفته است.

اعتراض به اجرای مناظره اول به بیرون از برنامه نیز کشیده شد و بسیاری از مردم و صاحب‌نظران واکنش نشان دادند، آن زمان بسیاری از شبکه‌های اجتماعی شرایط امروز را نداشتند و به همین خاطر مردم با ارسال پیامک نظرات خود را انتقال می‌دادند، یکی از نمایندگان مردم در مجلس دراین‌خصوص نوشت: «که اکثر مردم در جامعه، رویکرد این برنامه را به یک سوژه طنز تبدیل کرده‌اند و آن را در پیامک‌هایی به هم ارسال می‌کردند و مثلاً می‌گفتند در مرحله بعد (مناظره دوم) که بحث فرهنگ و هنر موضوع مناظره است، از کاندیداها می‌خواهند که نقاشی بکشند.»

در میان انتقادات گسترده و فراوان بعضی از رسانه‌ها ازجمله روزنامه رسالت نوشت: «هوشمندی صداوسیما در برگزاری این مناظره را هم باید ستود؛ چون ازیک‌طرف مردم را با مشکلات کنونی کشور در قالب سؤالات جدی آشنا کرد و از طرفی پیچیده بودن مشکلات اقتصادی و نیز مهارت نامزدها در برخورد با این مسائل را به‌خوبی واتاب داد. آنچه جمعه مردم از قاب شیشه‌ای سیما ملاحظه کردند بدون شک در رأی آن‌ها مؤثر است. صداوسیما میدانی را برای تصمیم عقلانی مردم بازکرده است و هر کس از میان این تصمیم‌گیری مردمی از صندوق‌ها بیرون بیاید باید مورداحترام همه باشد.»

۹۶؛ مناظرات زنده یا ضبط شده

در سال ۹۶ فضای اجتماعی به دلیل اقدامات دولت حسن روحانی در روابط بین‌الملل و حضور تأثیرگذار محمدجواد ظریف و حل مسئله هسته‌ای و امضای برجام، تغییر کرد. اقدامات دولت طبقه متوسط از هر دو سوی طیف را باری دیگر بر آن داشت تا به انتخابات نگاهی جدی‌تر کنند. سرفصل مشترک ورود به انتخابات نیز مناظرات تلویزیونی نامزدها بود.

در روزهای منتهی به مناظرات خبری فراگیر شد و آن هم عدم پخش زنده مناظرات از تلویزیون بود. خبری عجیب که باعث شوک جامعه شد چرا که جذابیت در دوره‌های گذشته به زنده‌بودن این برنامه بود. اگرچه گفته می‌شد که این خواست دولت روحانی بوده است؛ اما بعد مشخص شد که پیشنهادی در ستاد انتخابات ارائه شده اما مصوب نگردیده و آن مناظرات زنده پخش شد.

در این دوره شش نامزد به رقابت پرداختند، حسن روحانی، سید ابراهیم رئیسی (رئیس‌جمهور فقید)، محمدباقر قالیباف، اسحاق جهانگیر، مصطفی میرسلیم و مصطفی هاشمی‌طبا که در نهایت، محمدباقر قالیباف و اسحاق جهانگیری در آخرین روزها به نفع دو نامزد اصلی کناره‌گیری کردند.

مجری مناظرات آن انتخابات هم مرتضی حیدری بود. جمعه ۸ اردیبهشت ۱۳۹۶ (مناظره اجتماعی)، جمعه ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۶ (مناظره سیاسی - فرهنگی) و جمعه ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۶ (مناظره اقتصادی) برگزار شد. اگرچه تلاش تلویزیون و مجری بر آن بود تا این مناظرات به حاشیه کشیده نشود، اما یکی از پرحاشیه‌ترین مناظرات تلویزیونی ریاست‌جمهوری بود. استفاده نامزدها از ادبیات ساخته شده در ستادها و همین‌طور برخورد کاملاً بداهه و افشاگری‌های پشت‌سرهم موجب شد تا مردم سطحی دیگر از منازعات را در میان گروه‌های سیاسی ببینند. بسیاری از ناظران معتقد بودند که تلویزیون به‌عنوان رسانه ملی جانب‌دارانه برخورد کرده و به نفع یک جریان و کاندیدای آن موج‌سازی کرده است، اما هرچه بود آن مناظرات چیزی بیشتر از یک پدیده تلویزیونی را ساخت. حسن روحانی با ۲۳ میلیون و ۶۰۰ هزار رای پیروز آن انتخابات شد و ۵۷ درصد آرا را از آن خود کرد.

آخرین مناظره

سال ۱۴۰۰ از میان ۵۹۲ داوطلب که چهره‌های سیاسی بسیاری در آن بودند، شورای نگهبان صلاحیت هفت نفر را برای نامزدی در انتخابات سیزدهم ریاست‌جمهوری تأیید کرد: محسن رضایی، سید ابراهیم رئیسی، سید امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی، عبدالناصر همتی، محسن مهرعلیزاده، علیرضا زاکانی و سعید جلیلی. جلیلی پیش از شروع مناظرات به نفع سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور فقید انصراف داد و زاکانی بعد از مناظرات به نفع رئیسی کنار کشید. مهرعلیزاده نیز به نفع همتی کناره‌گیری کرد. این بار خبری از مرتضی حیدری نبود؛ بلکه علی رنجبران اجرای مناظرات را برعهده داشت. اولین حضور رنجبران در این سمت با حاشیه روبرو شد.

همان ابتدای مناظره هنگام قرعه‌کشی برای انتخاب شماره صندلی‌ها همتی خطاب به علی رنجبران مجری مناظره گفت که چرا هرکدام از نامزدها را آقا صدا کردید، ولی آقای رئیسی را جناب آقا؟ مجری هم در جواب گفت چشم همه را جناب آقا صدا می‌کنم.

مناظرات آن دوره نیز حواشی بسیاری را رقم زد؛ اما در نهایت سید ابراهیم رئیسی با ۱۸ میلیون و ۲۰۰ هزار رأی بر کرسی ریاست‌جمهور نشست.