همه آنچه باید درباره عربستان بدانیم

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: عربستان سعودی (Saudi Arabia) یکی از مهم‌ترین کشور‌های خاورمیانه و زادگاه جهان اسلام است و به طور کلی در بین مسلمانان جایگاه ویژه‌ای دارد. این کشور با داشتن موقعیت جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی، و اقتصادی منحصربه‌فرد، نقش مهمی در تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی ایفا می‌کند. در ادامه، به برخی از مهم‌ترین جنبه‌های عربستان سعودی می‌پردازیم:

تاریخچه عربستان

عربستان احتمالاً محل اولیه زندگی سامی‌ها بوده است که از ۴ هزار سال پیش از میلاد مسیح به میان رودان و فلسطین کوچ نمودند و بعد‌ها به آشوری‌ها، بابلی‌ها، کنعانی‌ها و آمور‌ی‌ها معروف شدند.

•    دوران باستان

اسکندر مقدونی پیش از مرگ ناگهانی خود در سال ۳۲۳ (پیش از میلاد)، قصد داشت شبه جزیره عرب را تصرف نماید و بعد از مدتی فرمانروایان دودمان بطلمیوسی مصر تا حدودی بر ینبع چیره شدند. ولی نبطیان از چیرگی آن‌ها جلوگیری کردند. سپس این سرزمین در معرض جنگ‌های چیره‌جویانه حبشی‌ها و ایرانیان قرار گرفت. در سده پنجم پس از میلاد، مکه از نظر اهمیت جایگزین شهر پترا در دوره نبطیان شده بود.

•    پیش از اسلام

مردم عربستان پیش از اسلام، زندگی بدوی و نخستین داشتند و قبیله‌های عرب برای امرار معاش به دامداری وابسته بودند. براساس گفته قرآن، این سرزمین از زمان ساخته شدن کعبه به دست حضرت ابراهیم مورد توجه خداپرستان بوده است. در دوران بت‌پرستی نیز بت‌های بزرگی در آن نگهداری می‌شده است. 

با تولد محمد شبه جزیره عربستان مرکز پایه‌گذاری تمدن بزرگ اسلامی شد. در زمان زندگی محمد نخستین نظام سیاسی و اجتماعی پیشرفته برقرار شد. دین اسلام در زمان زندگانی او تقریباً در همه شبه جزیره عرب رواج یافت. پس از مرگ محمد، خلافت توسط ابوبکر، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان و علی بن ابی‌طالب ادامه یافت. در این زمان، حکومتی همراه با قانون‌ها و مقررات به وجود آمده بود که رونق آن در سراسر جهان شهرت یافت.

•    پادشاهی سعودی

حکومت پادشاهی سعودی در سال ۱۷۵۰ به وسیله محمد بن سعود پایه‌ریزی شد. پس از وی ملک عبدالعزیز با پشتیبانی شیخ محمد بن عبدالوهاب، شهر ریاض را به تصرف درآورد. در زمان عبدالعزیز، استان عسیر، تهامه، حجاز، عمان، احساء، قطیف، زیاره، بحرین، وادی الدواسر، الخرج، محمل، وشم، سُدَیر، استان قصیم، المجمعه، منیح، رنیّه و تربة تحت تصرف وهابیان درآمد. سعود بن عبدالعزیز کشورگشایی‌های وهابیان را در شبه جزیره عربستان تا خلیج فارس ادامه داد. در زمان ابراهیم بن سعود، عربستان از مصر شکست خورد و طوسون پاشا، فرمانده سپاه مصر، مکه را فتح کرد. اما نتوانست در مدینه پیشروی کند و به قاهره بازگشت. پس از طوسون پاشا، برادرش ابراهیم محمد علی پاشا نجد را گرفت و خود را به درعیه (پایتخت آل سعود) رساند و آن را به محاصره درآورد. این بار نیز مقاومت وهابیان را بار دیگر در هم شکست. دوران فرمانروایی عبدالله بن سعود آل سعود، اوج نفوذ فرهنگ اروپا در عربستان بود تا این که عبدالله بن سعود شکست خورد و به دستور ابراهیم پاشا محکوم به اعدام شد. 

نخستین تلاش در زمینه برپایی دوباره فرمانروایی آل سعود توسط مشاری بن عبد الرحمن بن حسن بن مشاری آل سعود بود. پس از وی ترکی بن عبدالله آل سعود، ریاض را اشغال کرد. فیصل بن ترکی بن سعید ایجاد فرمانروایی دوم آل سعود را اعلام نمود. خالد بن سعود بن عبد العزیز آل سعود به فرمانروایی نجد منصوب شد، اما عرب‌ها بر وی شوریده، او را از ریاض بیرون کردند. در دوران فرمانروایی عبدالله بن ثنیان بن ابراهیم آل سعود، مصر ارتش خود را از عربستان فراخواند. عبدالله بن فیصل بن ترکی بن عبدالله آل سعود با همدستی قبیله عجمان و سعود به بخش احساء حمله کرد. سعود بن فیصل بن ترکی آل سعود، قطیف را دوباره به سرزمین‌های سعودی افزود. عبدالرحمن بن فیصل به درگیری با فرمانروایی آل رشید پرداخت و سرانجام از آن‌ها شکست خورد و فرمان‌روایی دوم سعودی نیز از بین رفت.

فرمانروایی سوم سعودی را ملک عبدالعزیز بنیان نهاد و از ۱۹۰۲ تا ۱۹۵۳ حکومت کرد. پس از مرگ عبدالعزیز، پسران دیگرش با نام‌های سعود بن عبدالعزیز (حکومت ۱۹۵۳–۱۹۶۴) فیصل بن عبدالعزیز (حکومت ۱۹۶۴–۱۹۷۵) و خالد بن عبدالعزیز (۱۹۷۵–۱۹۸۲) و فهد بن عبدالعزیز (حکومت ۱۹۸۲–۲۰۰۵) در پی یکدیگر به پادشاهی رسیدند. فهد بن عبدالعزیز لقب خادم الحرمین الشریفین را برای خود برگزید. وی برای گسترش آیین وهابیت کوشش بسیار نمود و روابط و مناسبات سیاسی با جهان غرب ایجاد کرد. [نیازمند منبع]با مرگ فهد، برادرش عبدالله بن عبدالعزیز به پادشاهی عربستان رسید. عبدالله در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۵ میلادی درگذشت و برادر و ولیعهد وی سلمان بن عبدالعزیز آل سعود به پادشاهی رسید.

جغرافیا و منابع طبیعی در عربستان

عربستان با نام رسمی پادشاهی عربستان سعودی بزرگ‌ترین کشور در باختر آسیا است. این کشور که بخش عمده شبه جزیره عربستان را در بر گرفته است، از شمال با عراق، اردن و کویت، از سوی خاور با امارات متحده عربی، قطر و خلیج فارس، از جنوب خاوری با عمان، از سوی جنوب با یمن و از سوی باختر با دریای سرخ هم مرز است. جایگاه‌های مهم دینی مسلمانان همچون کعبه، قبرستان بقیع، مسجد پیامبر و آرامگاه پیامبر اسام در این کشور جای دارد. پایتخت و بزر گترین شهر عربستان سعودی، ریاض است.

عربستان سعودی با ۲.۱۴۹.۰۰۰ کیلومتر مساحت بزر گترین کشور غرب آسیا و دومین کشور وسیع عرب نشین پس از الجزایراست. کشور عربستان سعودی در خاورمیانه و هم مرز با خلیج فارس و دریای سرخ است. در جنوب این کشور، یمن جای دارد. این کشور هم چنین با عراق، اردن، کویت، عمان، قطر، امارات متحده عربی مرز یکسان دارد و از طریق پل به بحرین وصل است. آب و هوای این سرزمین، گرم و خشک است. تفاوت دمای شب و روز زیاد است. بیشتر زمین‌های آن را بیابان‌های ماسه‌ای تشکیل می‌دهد.

این کشور از نظر منابع طبیعی، چون طلا و مس، نفت، گاز و آهن غنی است. هرچند از نظر جنگل و مناطق جنگلی، کشتزار دایمی و زراعت با فقر روبه رو است. کشور عربستان سعودی متشکل از ۱۳ استان است: باحه، تبوک، جازان، جوف، حائل، حدود شمالی، ریاض، استان شرقی، عسیر، قصیم، مدینه، مکه، نجران. پایتخت رسمی کشور، ریاض، ولی مرکزیت اداری و اقتصادی در جده و پایتخت تابستانی آن شهر طائف است. علت انتخاب ریاض به عنوان پایتخت به دلیل ظهور آل سعود از این منطقه بوده است و اهمیت جده به لحاظ داشتن امکانات وسیع بندری در ساحل دریای سرخ و فرودگاهی و نیز نزدیکی به مکه مکرمه است که در حقیقت آن را دروازه ورودی حجاج می‌توان نامید.

سیاست و حکومت در عربستان

عربستان سعودی یک پادشاهی مطلقه است. پادشاه به عنوان رئیس دولت و فرمانده کل قوا عمل می‌کند. قانون اساسی رسمی وجود ندارد، اما قرآن و سنت پیامبر اسلام به عنوان مرجع اصلی قوانین کشور محسوب می‌شوند. سیستم اجرایی در عربستان به طور کلی مستقل است. در این کشور ۱۳ ایالت یا استان دیده می‌شود که هر یک دارای شاهزادگان مخصوص به خود هستند. در این کشور میزان کنترل مرکزی در همه سرزمین‌های عربستان به دلیل حضور شاهزادگان است.

در سال‌های اخیر، به ویژه تحت رهبری محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، اصلاحات گسترده‌ای در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی صورت گرفته است. این اصلاحات بخشی از برنامه بلندمدت «چشم‌انداز ۲۰۳۰» هستند که هدف آن کاهش وابستگی به نفت و گسترش صنایع غیرنفتی است.

فرهنگ و دین در عربستان

شصت درصد از جمعیت عربستان سعودی را عرب‌های بومی حنبلی و بیش از چهار میلیون نفر شیعه (دوازده امامی، زیدی و اسماعیلی) هستند که سکونت آنان بیشتر در مدینه النبی (ص)، قوار، قطیف و احساء است. تعداد اندکی مسیحی، یهودی و مهاجران بودایی، هندو و سیک نیز در این کشور سکونت دارند. عربستان سعودی به عنوان زادگاه اسلام و خانه دو شهر مقدس مکه و مدینه، نقش ویژه‌ای در جهان اسلام دارد. هر سال میلیون‌ها مسلمان از سراسر جهان برای انجام حج به این کشور سفر می‌کنند. جامعه عربستان هنوز به شدت به ارزش‌ها و سنت‌های اسلامی و عربی پایبند است، هرچند با اصلاحات اخیر برخی از سنت‌های فرهنگی نیز در حال تغییر است. 

اقتصاد در عربستان

عربستان سعودی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت دنیا است. این کشور بیشترین ذخایر نفت جهان را داراست که این ذخایر به شکل عمده‌ای در استان شرقی متمرکز شده‌اند. نفت ۹۵٪ از صادرات و ۷۰٪ درآمد دولت را تشکیل می‌دهد. هر چند اخیراً صادرات غیرنفتی افزایش یافته‌اند. نفت باعث تبدیل این کشور به یکی از ثروتمندترین کشور‌های دنیا شده است. درآمد‌های گسترده نفتی سبب مدرنیزه شدن سریع کشور و ایجاد رفاه شده است. عربستان همچنین دارای ششمین ذخایر گاز طبیعی بزرگ جهان است. دولت بر فعالیت‌های عمده اقتصادی کنترل دقیق دارد. حدود ۳۵ درصد محصولات عمده داخلی به بخش خصوصی تعلق دارد. حدود ۹ میلیون کارگر مهاجر در عربستان سعودی مشغول به کارند. عربستان سعودی در تولید نفت خام، پالایش نفت، پتروشیمی، سیمان، فولاد، کود شیمیایی و پلاستیک، صنعت موفقی داشته‌است. ئبیش‌ترین محصولات کشاورزی عربستان عبارتند از:: گندم، جو، گوجه فرنگی، هندوانه، خرما، لیمو، تخم مرغ و شیر. عربستان سعودی بزرگترین قطب گردشگری دینی در جهان است. به دلیل واقع شدن کعبه در این کشور، بسیاری از مسلمانان جهان، به عربستان سفر می‌کنند. واحد پول این کشور ریال سعودی است. هر دلار آمریکا تقریباً برابر با ۳٫۷۷ ریال عربستان است؛ هر ریال سعودی حدوداً معادل ۱۰٫۸۰۰ ریال ایران است.

گردشگری در عربستان

مهم‌ترین نوع گردشگری در عربستان، گردشگری مذهبی است. عربستان بیشترین تعداد گردشگران ورودی در خاورمیانه را داراست، سالانه ۱۸/۲ میلیون نفر به عربستان سفر می‌کنند. همچنین عربستان از بزرگ‌ترین قطب‌های گردشگری دینی است، سالانه ۲/۴ میلیون نفر به دلیل واقع شدن مسجد الحرام و مسجد النبی در این کشور، به عربستان سفر می‌کنند. با اجرای برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰، عربستان سعودی قصد دارد گردشگری غیرمذهبی را نیز توسعه داده و این کشور را به یکی از مقاصد گردشگری جهانی تبدیل کند. 

بانوان در عربستان

دولت سعودی دختران را از آموزش منع نکرده‌است و حتی آموزش رایگان نیز برای ایشان در نظر گرفته‌است، ولی حضور دختران در آموزشگاه‌ها و مدارس محدود است. بر اساس آمار رسمی دولت سعودی، ۵۵ درصد دانش آموزان دبستان، ۷۹ درصد دانش آموزان راهنمایی و ۸۱ درصد دانش آموزان دبیرستان پسر هستند. دیدگاه‌های سنتی باعث شده که بسیاری از دختران در سنین پایین مدرسه را ترک کنند. در عربستان سعودی، مدارس و دانشگاه‌های متفاوت برای دختران و پسران وجود دارد.

برداشت علمای حنبلی از حجاب اسلامی، پوشاندن تمام بدن از جمله چهره و دست‌هاست. پلیس دینی عربستان همواره بر این نوع پوشش زنان نظارت دارد. پوشاندن دست‌ها و چهره برای تمام دخترانی که بیش از ده سال سن دارند و به بلوغ رسیده‌اند، اجباری است. در آموزشگاه‌های سعودی پوشیدن روبنده اجباری است. همچنین علمای حنبلی سفر زنان را بدون همراهی مردی از محارمش ممنوع می‌دانند. در سعودی این قانون به دقت اجرا می‌شد و به زنانی که محرمی به همراه ندارند، اجازه بیرون رفتن داده نمی‌شود. این قانون هم در سفر‌های درون کشور و هم در سفر‌های برون کشوری انجام می‌شد. با اینحال از دوم مهر ماه ۱۳۹۸، عربستان قانون حجاب را به جز در شهر‌های مکه و مدینه لغو کرد و این قانون در ۲۴ دی ماه سال ۱۴۰۲، در شهر مدینه نیز لغو شد.

در راستای حقوق کودک در عربستان سن ازدواج در عربستان ۱۸ سال بوده و برای موارد زیر این سن قانون افراد باید به دادگاه‌های ویژه مراجعه کرده و از دادگاه کسب اجازه کنند. همچنین ازدواج افراد زیر ۱۵ سال نیز به‌صورت مطلق ممنوع است. همچنین با وجود برخی تلاش‌های انجام شده برای برداشتن این ممنوعیت، به دلیل مخالفت مقام‌های دینی تا سپتامبر ۲۰۱۷ رانندگی برای زنان در عربستان سعودی ممنوع بود. تا پیش از این، عربستان تنها کشور جهان بود که در آن، زنان، از حق رانندگی محروم بودند. ر ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۷ ملک سلمان (پادشاه وقت) با صدور دستور رسمی، اعلام کرد که زنان این کشور از ژوئن سال ۲۰۱۸ حق رانندگی خواهند داشت. او در این دستور تأیید کرده که زنان برای رانندگی، نیازی به گرفتن اجازه از سرپرستان مرد نداشته و می‌توانند هرجا که بخواهند بروند.

سیاست خارجی در عربستان

دولت عربستان عضو جنبش عدم تعهد است. اما عملاً در طول نیم قرن گذشته متحد جهان سرمایه‌داری و ایالات متحده آمریکا بوده‌است. در جنگ ایران و عراق جانب صدام حسین را گرفت و ۲۵ میلیارد دلار کمک در اختیار صدام قرار داد. اما در جنگ خلیج فارس حمله صدام به کویت را محکوم و جزو ائتلاف آمریکا برای اخراج عراق از کویت شد. با این حال جانب احتیاط را گرفت و از سرنگونی صدام که فضا را برای به قدرت رسیدن شیعیان هموار می‌کرد حمایت نکرد. دفاع از عربستان و شبه جزیره عربستان و دفاع از عرب و روابط حسن همسایگی از اصول سیاست خارجی عربستان است. در سال ۱۹۳۰ وزارت امور خارجه پایه‌گذاری شد. در آن سال ۹ نمایندگی بیگانه در عربستان وجود داشت. اکنون ۱۵۷ نمایندگی و سفارتخانه وجود دارد که ۹۸ سفارت در ریاض و ۵۹ کنسولگری در ریاض و جده و ظهران وجود دارند. در سال ۱۹۲۹، اولین سفارت عربستان در خارج در قاهره بازگشایی شد و تا سال ۱۹۳۶ (۱۳۵۴ قمری) به ۵ سفارتخانه و تا سال ۱۹۵۱ به ۱۸ سفارت افزایش یافت تا اکنون که بیشتر از ۷۷ سفارت و ۱۳ کنسولگری و سه مکتب تجاری وجود دارد.