جمعیت ایران بر لبه تیغ

اقتصاد ۲۴- محمدجواد محمودی با اشاره به شاخص‌های باروری و ولادت طی سنوات اخیر که باعث تغییر و تحولات شاخص‌هایی متأثر از ساختمان جمعیت هستند، اظهار کرد: گزارش‌های آماری حکایت از این دارد که از سال ۱۳۸۰ تا سال ۱۳۹۴ شاهد افزایش موالید در کشور بوده‌ایم، اما پس از سال ۱۳۹۴ به علت خالی شدن توان درونی جمعیت و همچنین به تأخیر انداختن فرزندآوری به سنین بالاتر، تعداد تولد‌ها با شیب تقریبا زیادی شروع به کاهش کرده است، به گونه‌ای که در سال ۱۴۰۲ تعداد موالید کشور یک میلیون و ۵۷ هزار و ۹۵۸ مورد بوده که این رقم در سال ۱۳۹۴ که معادل یک میلیون و ۵۷۰ هزار و ۲۱۹ مورد بوده است، کاهشی بیش از ۳۲ درصدی (کاهش بیش از ۵۱۰ هزار تولد) را نشان می‌دهد.

وی ادامه داد: از سوی دیگر، تعداد تولد‌های سال ۱۴۰۱ که معادل یک میلیون و ۷۵ هزار و ۲۳۱ مورد بوده در سال ۱۴۰۲ به یک میلیون و ۵۷ هزار و ۹۵۸ مورد رسیده است که این روند نشان‌دهنده کاهش ۱.۶ درصدی (حدود ۱۷ هزار نفری) است.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور تصریح کرد: به همین منوال، میزان خام موالید از حدود ۲۰ در هر هزار نفر جمعیت در سال ۱۳۹۴ با شیب زیاد در آغاز دوره و با شیب کم در سال‌های اخیر به ۱۲.۳۸ در هر هزار نفر جمعیت در سال ۱۴۰۲ رسید و متوسط نرخ رشد جمعیت از ۳.۷ درصد در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ به ۱.۲۴ درصد در فاصله سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ کاهش یافت. در نتیجه این روندها، نرخ رشد طبیعی جمعیت، در سال ۱۴۰۲ با شیبی کاهنده به حدود ۰.۷ درصد رسیده است.

تغییر ساختار سنی جمعیت از دلایل مهم کاهش تعداد فرزندان اول و دوم

تمایل کم زنان تحصیلکرده برای فرزندآوری

عبور دهه شصت و هفتادی‌ها از سن باروری

وی در پاسخ به سوالی درخصوص علت کاهش تعداد موالید، بیان کرد: یکی از دلایل مهم کاهش تعداد فرزندان اول و دوم به موضوع تغییر ساختار سنی جمعیت مرتبط است. به لحاظ اینکه جمعیت متولد شده در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ (اوج تولد‌های دهه‌های اخیر) به تدریج از مرحله ازدواج و فرزندآوری عبور می‌کنند و به اصطلاح توان درونی جمعیت، در حال کم شدن است

به عبارت دیگر این یک حقیقت انکارناپذیر است که تعداد موالید به میزان قابل ملاحظه‌­ای تحت تأثیر نوسانات تعداد زنان در سن باروری است. یکی دیگر از علل مهم آن به تحرک اجتماعی صعودی افراد بخصوص افزایش سطح تحصیلات زنان مرتبط است؛ این موضوع باعث شده هزینه فرصت فرزندآوری زنان تحصیل‌کرده، آنقدر افزایش یابد که آنان تمایلی نداشته باشند کار خود را رها کنند و به فرزندآوری و تربیت فرزند بپردازند.

او در همین راستا بر ضرورت ارزیابی اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت و واکاوی ابعاد مختلف این مسئله تاکید کرد و افزود: در صورت ادامه‌دار بودن این روند به احتمال زیاد، انتظار می‌­رود تعداد تولد‌ها با شیب (کم) و معنادار کاهش یابد و نرخ باروری، در کمتر از حد جایگزینی تثبیت شود.

افزایش نسبی تولد فرزندان سوم، چهارم و پنجم

رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور در ادامه ضمن تشریح وضعیت آماری ولادت‌های ثبت شده کشور بر حسب ترتیب تولد فرزندان، گفت: البته شواهد آماری نشان می‌دهد تولد فرزند سوم، چهارم و فرزند پنجم و بیشتر در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال‌های ۱۴۰۰و ۱۴۰۱ افزایش نسبی داشته است که یکی از علل افزایش نسبی می­‌تواند به اجرایی شدن مشوق­‌های متعدد درنظر گرفته شده در مواد مختلف مرتبط با قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت مرتبط باشد. با ملاحظات نظری و شواهد تجربی استنباط می­‌شود که روند تغییرات جمعیتی در آینده تدریجی خواهد بود. بنابراین، مسیر و روند تغییرات جمعیتی می‌تواند ارزیابی‌ها و دیدگاه‌ها در رابطه با اثرگذاری سیاست‌های جمعیتی را، دست کم در کوتاه‌مدت، تحت الشعاع قرار دهد.

بیشتر بخوانید:اعلام جدیدترین آمار جمعیت ایران

هشدار در خصوص کمتر شدن باروی‌ها نسبت به حد جایگزینی

محمودی تصریح کرد: با این وجود، اما مادامی که نرخ باروری کمتر از حد جایگزینی باشد، پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده با کاهش بیشتر نرخ رشد جمعیت مواجه باشیم. مطلوب نبودن این اتفاق ناظر بر این است که هر وقت نرخ رشد جمعیت کاهش پیدا کند، درصد جمعیت سالخورده‌ها افزایش یابد و افراد در معرض کار کم شوند.

وی در ادامه به وضعیت میزان باروری کل پرداخت و افزود: کاهش سریع نرخ باروری از ۶.۵ فرزند به ازای هر زن در دهه ۶۰ به حدود ۱.۸ فرزند در سال ۱۳۹۰ و افزایش جزئی آن تا حدود ۲ فرزند در پنج سال منتهی به سرشماری ۱۳۹۵ در طول تاریخ کشور بی‌سابقه بوده است. برآورد‌های مرکز آمار ایران بر مبنای اطلاعات سازمان ثبت احوال نشان می‌دهد، میزان باروری کل ایران (برای جمعیت ایرانی) در سال‌های ١٣٩٦، ١٣٩٧، ١٣٩٨، ١٣٩٩ و ۱۴۰۰ به ترتیب برابر با ٢.٠٩، ١.٩٥،١.٧٤، ١.٦٥ و ۱.۶۱ فرزند به ازای هر زن بوده است.

وضعیت استان‌ها در افزایش و کاهش نرخ باروری

رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور خاطرنشان کرد: در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ نرخ باروری در حدود ۱.۶ تثبیت شده است. تمام استان‌های کشور کاهش میزان باروری کل را در سال‌های اخیر تجربه کرده‌اند، به طوریکه کاهش میزان باروری در اقصی نقاط ایران به مسئله‌ای فراگیر تبدیل شده و در همین رابطه نتایج بررسی‌های صورت گرفته بر مبنای اطلاعات سازمان ثبت احوال نشان می‌دهد که ۳ استان باروری بیشتر از سطح جانشینی، ۱۲ استان باروری کمتر از سطح جانشینی یعنی ٢.۱ تا ١.٥ فرزند داشته و ۱۶ استان، باروری پایین (کمتر از ١.٥) و بسیار پایین (کمتر از ١.٣) را در سال ۱۴۰۲ تجربه کرده‌اند و همچنین ۱۵ استان با افزایش نرخ باروری در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ مواجه شده‌اند.

محمودی یادآور شد: به این ترتیب نرخ باروری در استان‌های خراسان جنوبی، هرمزگان، خوزستان، یزد، گلستان، کرمان، خراسان شمالی، قم، چهارمحال وبختیاری، بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، قزوین، سمنان و اصفهان در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ افزایشی بوده است. همچنین استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، کردستان، اردبیل، کرمانشاه، ایلام، تهران، مرکزی، مازندران، البرز و گیلان در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ روند کاهش نرخ باروری را تجربه کرده‌اند.

بیشتر بخوانید:سهم ۴۴ درصدی میانسالان از جمعیت کشور

در این میان، اما رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور به ارائه چشم‌انداز باروری، جمعیت و نرخ رشد از نگاه مرکز آمار ایران پرداخت و گفت: در بازنگری جمعیت ایران، با توجه به واقعیت‌های موجود جامعه و شاخص‌های محاسبه شده از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹، سناریو‌های باروری و مرگ و میر در پیش‌بینی انجام شده قبلی تغییر کرد. برای پیش‌بینی جمعیت طبق روال گذشته از روش ترکیبی (مولفه‌ای ـ نسلی) استفاده شد. سازمان ملل نیز به کشور‌ها توصیه می‌­کند از این روش به عنوان روش "استاندارد طلایی" در برآورد و پیش‌بینی‌های آمار‌های رسمی خود استفاده کنند. امروزه روش ترکیبی بیش از هر روش دیگری برای پیش‌بینی جمعیت به کار می‌رود. در این روش جمعیت پیش‌بینی شده بر اساس مجموعه عوامل موثر بر تغییر و تحول جمعیت به دست می­‌آید که این عوامل عبارتند از باروری، مرگ و میر، مهاجرت و ترکیب سنی و جنسی جمعیت.

به گفته وی، برای پیش‌بینی جمعیت کل کشور تا افق ۱۴۳۰، شش سناریو در نظر گرفته شده که شامل جبران کاهش باروری پس از دوره کووید-۱۹ (سال ۱۴۰۳) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند (سناریو محتمل تر)، کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند، تثبیت باروری ۱.۷ فرزند، کاهش باروری تا ۱.۳ فرزند (سناریو بدبینانه)، افزایش باروری تا سطح جانشینی ۲.۱ فرزند و افزایش باروری تا بالاتر از سطح ۲.۵ فرزند (سناریو خوشبینانه) است.

محمودی گفت: دلیل انتخاب سناریو‌ها به این ترتیب است که رقم ۱.۷ تثبیت باروری با توجه به رقم محاسبه شده در سال ۱۳۹۹ و سناریو‌های باروری ۲.۱ و ۲.۵ فرزند با فرض رسیدن به سطح جانشینی و بالاتر از سطح جانشینی با توجه به ایده‌آل‌ها و سیاستگذاری‌های جمعیتی و بسیار خوشبینانه و سناریو باروری ۱.۳ فرزند به عنوان بدبینانه‌ترین سناریو تدوین شده است. اما جبران کاهش باروری پس از دوره کرونا (سال ۱۴۰۳) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند به عنوان سناریو محتمل‌تر در نظر گرفته شده، زیرا با توجه به مسائل فرهنگی و سنتی و تمایل خانوار‌ها همراه با اثرگذاری سیاست‌های جمعیتی و بهبود اپیدمی کرونا پس از واکسیناسیون عمومی و بهبود نسبی کسب و کارها، به نظر می­‌رسد از کاهش شدید باروری به سمت خیلی پایین جلوگیری کرده و در مقطع نسبتا کوتاهی مقداری از کاهش باروری بر اثر همه‌گیری کرونا جبران شود. از سوی دیگر با افزایش سطح تحصیلات زنان، باروری کل کشور در سطحی فراتر از دیپلم و تقریبا نزدیک به سطح کارشناسی (حدود ۱.۶ فرزند) برسد.

پیش‌بینی خوش‌بینانه و بدبینانه جمعیت ایران تا سال ۱۴۰۳

وی تاکید کرد: جمعیت در دو مرحله پیش‌بینی شده و به این ترتیب ابتدا جمعیت کل کشور به صورت مستقل و با شش سناریو پیش‌بینی شد و سپس جمعیت ۳۱ استان با یک سناریو (سناریو محتمل) پیش‌بینی شدند. سناریو جبران کاهش باروری پس از دوره کرونا و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند به عنوان سناریو محتمل جمعیت کل کشور برای سال ۱۴۳۰ در حدود ۹۳ میلیون و ۶۳۲ هزار نفر لحاظ شده و در بدبینانه‌ترین سناریو یعنی کاهش میزان باروری کل تا ۱.۳ فرزند، جمعیت در حدود ۹۰ میلیون و ۲۲۰ هزار نفر و در خوش‌بینانه‌ترین حالت، یعنی افزایش میزان باروری کل تا ۲.۵ فرزند، جمعیت در حدود ۱۰۲ میلیون و ۱۸۹ هزار نفر پیش‌بینی شد.