ماجرای کریدور ارس و دالان جعلی زنگزور؛ بازی پیچیده تهران - باکو و وسط بازی روسیه

اقتصاد۲۴-دسامبر ۲۰۲۳، وزیر وقت راه و شهرسازی ایران اعلام کرد که تهران و باکو توافقنامه رسمی توسعه و افتتاح کریدور ارس را امضا خواهند کرد. به گفته مهرداد بذرپاش توسعه این کریدور از طریق احداث پل بر روی رودخانه ارس برای اتصال به بزرگراه اجرایی می‌شود.

پیش از توافق، ساخت پل جاده‌ای که آذربایجان و ایران را به هم متصل می‌کند و از روی رودخانه ارس می‌گذرد، در تاریخ ۶ اکتبر آغاز شده بود. مسیر این کریدور بین سرزمین اصلی آذربایجان و منطقه نخجوان است و از ایران نیز می‌گذرد و شامل یک بزرگراه و خطوط راه آهن خواهد بود.

در آن بازه زمانی گروهی از ناظران تاکید داشتند که تعریف چنین خطوط ارتباطی نشان از روابط بالقوه گرم میان ایران و آذربایجان است. روابط باکو و تهران پس از پیروزی آذربایجان بر ارمنستان در جنگ دوم قره باغ (۲۷ سپتامبر تا ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰) و تلاش باکو برای باز کردن کریدور زنگزور به پایین‌ترین سطح خود در طول تاریخ رسیده بود. با این حال، در حالی که ادعا می‌شود کریدور ارس جایگزین کریدور جنجالی زنگزور است، چالش‌ها و خطرات محسوسی برای این گذرگاه وجود دارد.

دو تفسیر از یک کریدور

به نوشته موسسه مطالعاتی جیمز تاون بخش راه آهن ارس با چالش‌های جدی‌تری روبرو است. در حال حاضر یک بزرگراه کاربردی بین آذربایجان و نخجوان از طریق ایران در حال بهره‌برداری است. بزرگراه کریدور ارس زمان سفر را به شکل چشم‌گیری کاهش می‌دهد در مقابل، خطوط راه آهن وضعیت کاملا متفاوتی دارند. در حال حاضر هیچ ارتباط ریلی کاربردی بین آذربایجان و نخجوان وجود ندارد.

خط آهن نخجوان به مشهد در تاریخ ۲۹ دسامبر ۲۰۱۶ افتتاح شد که عملیات آن به دلیل شیوع کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰ به حالت تعلیق درآمد و هنوز بازسازی نشده است. پیامد‌های توسعه بیشتر کریدور ارس بسیار فراتر از اتصال سرزمین اصلی آذربایجان به نخجوان است. باکو این کریدور را از دریچه تنوع مسیر‌های ممکن برای کریدور میانه می‌بیند، در حالی که از منظر تهران این گذرگاه حلقه مهم برای کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) قلمداد می‌شود. الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، کریدور ارس را «یکی دیگر از مسیر‌های گسترش کریدور میانی از طریق زنگیلان، ایران، نخجوان و ترکیه» توصیف کرده است. علی‌اف همچنین به ابراهیم رئیسی رئیس جمهور وقت ایران گفته بود که این کریدور بخشی از کریدور شمال-جنوب خواهد بود. به بیانی دیگر باکو کریدور ارس را به‌عنوان پیوند دیگری برای کریدور شمال-جنوب، از خلیج فارس به آذربایجان و سپس به گرجستان می‌داند.

پروژه راه آهن قارس- نخجوان دیدگاه‌های متفاوت تهران و باکو را در مورد کریدور ارس برجسته می‌کند. آذربایجان و ترکیه به عنوان بخشی از این ابتکار، برای ساخت خط ریلی ۲۲۴ کیلومتری بین نخجوان و شهر قارص ترکیه توافق کردند. خط راه آهن نخجوان - قارص به عنوان بخشی از کریدور میانی طراحی شده است.

بیشتر بخوانید:کریدور شمال به جنوب در انتظار تخصیص اعتبار ۷۰۰ میلیارد تومانی

باکو امید دارد از طریق بخش راه آهن آذربایجان-ایران-نخجوان از کریدور ارس و اتصال ریلی نخجوان-قارس به ترکیه دسترسی ریلی داشته باشد. با این حال، تهران می‌خواهد با احیای خطوط راه آهن دوران شوروی از نخجوان به ایروان، به راه آهن ارمنستان متصل شود و بدین ترتیب دسترسی خطوط ریلی به گرجستان و دریای سیاه باز شود. عوارض بخش راه آهن کریدور ارس ممکن است به تامین مالی پروژه لطمه بزند. گفتگو‌ها در مورد تامین مالی بین جمهوری آذربایجان و ایران ادامه دارد و توافق نهایی همچنان مبهم باقی مانده است. باکو و تهران در مورد حمایت مالی آذربایجان از راه آهن رشت-آستارا به عنوان بخشی از کریدور شمال و جنوب در سال ۲۰۱۷ به توافق رسیده بودند، اما مفاد توافق مذبور محقق نشد و ساخت راه آهن هنوز در ابهام است. سرنوشت مشابهی ممکن است در انتظار راه آهن ارس نیز باشد.

عقب نشینی آذربایجان از موضع خود در مورد کریدور زنگزور به معنای عقب نشینی کامل از این طرح نیست بالاخص آن که ایروان سیگنال‌های مثبتی در رابطه با افتتاح زنگزور فرستاده است. یکی از نگرانی ها‌ی اصلی ارمنستان مربوط به استقرار احتمالی نیرو‌های روسی برای تامین امنیت این کریدور است. دولت ارمنستان تصریح کرده که خطوط ارتباطی باید تحت حاکمیت و صلاحیت کشور میزبان – در این مورد، ارمنستان – باقی بماند.

در همین راستا ایروان یک واحد ویژه از سرویس امنیت ملی ارمنستان را برای محافظت از خطوط ارتباطی پیشنهادی اعریف کرد. با این حال، بر اساس بیانیه سه جانبه ارمنستان، آذربایجان و روسیه که به جنگ دوم قره باغ پایان داد، نیرو‌های مرزی روسیه برای حفاظت از خطوط ترانزیتی از سرزمین اصلی آذربایجان به نخجوان که از خاک ارمنستان عبور می‌کند، مستقر شده اند. هم صدایی آذربایجان با با ایران جهت توسعه کریدور ارس ممکن است سوال‌ها یی را در باب نیت واقعی باکو مطرح کند.

با این حال، این توافق به دولت آذربایجان فرصت می‌دهد تا در باب اولویت‌های سیاست خارجی، از جمله امضای توافقنامه صلح با ایروان، تصمیم‌گیری درباره سرنوشت نیرو‌های حافظ صلح روسیه در منطقه، و کاهش فشار بین‌المللی بهتر تصمیم سازی کند. ناظران می‌گویند، علیرغم پیچیدگی، معامله کریدور ارس نشان‌دهنده راه‌حلی واقع بینانه برای آذربایجان و نخجوان است و راه‌حلی جزئی برای مشکل عمده راه ها‌ی ارتباطی در سراسر قفقاز جنوبی ارائه می‌کند.