تفاهم ایران و پاکستان بر سر حقابه‌ای که طالبان می‌دزد؛ همکاری دو همسایه برای مهار سیاست‌های آبی یکجانبه افغانستان

اقتصاد۲۴-عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی اعلام کرده است که با رئیس‌جمهوری طی جلساتی قرار شده است طی تفاهمی با پاکستان، بتوانند با همکاری دو کشور علیه سیاست‌های آبی افغانستان که همهٔ کشور‌های منطقه را تهدید می‌کند، اقدام کنند. بااین‌حال، برخی کارشناسان روابط و حقوق بین‌الملل می‌گویند این تفاهم در شرایط فعلی ایران ایراداتی دارد و می‌تواند منجر به قرارداد‌های یک‌طرفه بینجامد. هشدار کارشناسان روابط و حقوق بین‌الملل در مورد دست پایین ایران در رابطه‌ای دوسویه است که گاهی تجربه‌هایش برای ایران تکرار شده است. در کنار این هشدار‌ها برخی کارشناسان بر این باورند که همکاری منطقه‌ای و چندجانبه و نه روابط دوجانبه برای آب و محیط‌زیست منطقه و به‌شکل اولی برای ایران راهگشا است، مگر اینکه مانع توسعهٔ رابطه یعنی تعیین‌تکلیف در جامعهٔ بین‌الملل انجام شود.

بررسی اخبار منتشرشده از سوی وزارت داخلۀ افغانستان، درسال گذشتهٔ حاکمان افغانستان ۴۰۰ برنامۀ آبی و پیرو آن برنامه‌های جمعیتی و توسعۀ کشاورزی را دنبال می‌کنند که در همۀ مناطق مرزی این کشور تحولات قابل‌توجهی ایجاد می‌کند. به‌گفتۀ کارشناسان تنها نقطۀ قابل‌اتکا برای کشور‌های پایین‌دست متأثر از برنامه‌های طالبان، فقر ملزومات اجرایی و فنی است که می‌تواند در کنار سرمایه‌های ژئوپولیتیک هر کشور به‌ویژه ایران، موجب گرفتن امتیازاتی شود.

عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس: سیاست خارجی کشور در قبال افغانستان تغییر می‌کند

در حال حاضر، در میان این کشورها، ایران وخیم‌ترین وضعیت آبی ۵۰ سال اخیر خود در رودخانۀ مرزی هیرمند را تجربه می‌کند. اخبار منتشرشده از حضور فنی یا سیاسی کشور‌هایی مانند ازبکستان و پاکستان، در میان طرح‌ها و برنامه‌های افغانستان، چنین نشان می‌دهد ایران تنها کشوری است که در مذاکره با طالبان، سهم یا نتیجه‌ای کمتری به‌دست آورده است و طالبان همچنان در گروکشی از «آب» دنبال امتیاز است.

طالبان بلندپرواز

از زمان استقرار «طالبان» به‌عنوان حاکمان جدید در افغانستان، برنامه‌های بلندپروازانۀ آبی در این کشور بیش‌ازپیش دنبال می‌شود. موضوعی که نه‌فقط ایران، بلکه سایر کشور‌های همسایه را هم با خطر تشدیدِ چالش‌های آبی مواجه می‌کند. گرچه به‌نظر می‌رسد وخامت شرایط محیط‌زیست و معیشت در منطقۀ سیستان ایران، موضوع اجرایی‌شدن برنامه‌های آبی افغانستان را دارای اهمیتی دوچندان کرده است، اما تحرکات کشور‌هایی مانند پاکستان و ازبکستان نیز نشان می‌دهد این کشور‌ها درصدد رسیدن به تفاهمی به‌منظور جلوگیری از فشار آبی ناشی از این طرح‌ها هستند. تحرکاتی که گاه در گفتگو‌های دیپلمات‌ها خودش را نشان می‌دهد و گاه در برنامه‌های مشترک عمرانی: مانند همکاری ازبکستان در تکمیل کانال آبی «قوش‌تپه».

در این میان اما، ایران هنوز به‌دنبال مذاکره با طالبان در مورد دریافت حقابه از «هیرمند» است و آب بر هامون بسته شده است. آب شرب در بسیاری از شهر‌ها و روستا‌های سیستان‌وبلوچستان با تانکر توزیع می‌شود و با شروع باد‌های ۱۲۰روزۀ بدون انقطاع، سیستان در گردوغبار فرورفته است. سدسازی طالبان بر فراه‌رود نیز دست ایران را بیش‌از‌پیش تنگ کرده است. ایران در این رودخانه هیچ معاهده‌ای با افغانستان ندارد و پیچیدگی‌های فنی در این رودخانه که مناطق بالادست و پایین‌دست آن تاکنون سنجیده نشده است نیز موضوع تدوین یک تفاهم‌نامه را پیچیده‌تر کرده است.

این واقعیت که فقط ایران نیست که تحت‌تأثیر سیاست‌های آبی افغانستان قرار می‌دهد، کشور‌های منطقه را بر آن داشته است تا با همکاری بتوانند از وضعیت خشکی مطلق در آینده جلوگیری کنند. بسیاری از کارشناسان می‌گویند راهی جز اجماع منطقه‌ای علیه سیاست‌های آبی طالبان وجود ندارد. حالا مدت‌هاست از هامون تا آمودریا، تحت‌تأثیر سیاست‌های آبی طالبان یا از بین رفته یا در حال از بین رفتن است.

بیشتر بخوانید: شگرد جدید افغان‌ها برای دور زدن قانون تجارت ایران

چرخش در روابط

عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس به «پیام ما» می‌گوید سیاست خارجی دولت چهاردهم در قبال افغانستان تغییر می‌کند. به‌گفتهٔ «فدا حسین مالکی» در جلسه‌ای که با تعدادی از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی و پیش از سفر رئیس‌جهموری به نیویورک، با مسعود پزشکیان برگزار شده است، موضوعاتی مانند پیرامون ساماندهی به اتباع خارجی، مسائل افغانستان، نمایندگی ویژه در این کشور و عدم تمکین هیئت حاکمهٔ افغانستان در زمینهٔ حقابهٔ ایران از رودخانهٔ هیرمند مطرح شد: «ما با کشور‌های همسایه مشکل خاصی نداریم، روابط ما با پاکستان، ترکیه، آذربایجان و کشور‌های عربی بر روی اصول درستی است و اگر مسئله‌ای هم باشد، در فضای خیلی دوستانه و براساس منافع ملی کشورها، بحث و تبادل‌نظر می‌شود. واقعیت این است که ایران و پاکستان بر سر مشکلات مشترک در زمینه‌های آب، سدسازی‌های افغانستان در رودخانه‌های مشترک فرامرزی، تنش‌های مرزی، گردوغبار و … که با افغانستان دارند، بهتر است همکاری کنند. مشکلات پاکستان با افغانستان پیچیده‌تر از مشکلات ماست. در آخرین سفری که به اسلام‌آباد داشتم، پاکستانی‌ها مُصر بودند که در مسائلی از قبیل آب، تنش‌های مرزی، مسائل امنیتی، ورود جریان‌ها و گروه‌های هنجارشکن در افغانستان با ما همکاری کنند و ما نیز تمایل به همکاری در این زمینه‌ها را داریم.»

به‌گفتهٔ او قرار است در جلسات مختلف از جمله کمیسیون مشترک دو کشور، بر روی همکاری‌های مشترک بحث و تبادل‌نظر شود.

شبه استعمار

«مهدی ذاکریان»، استاد دانشگاه پنسیلوانیا و کارشناس روابط و حقوق بین‌الملل به «پیام ما» می‌گوید این رابطه را درست و اصولی ارزیابی نمی‌کند، اگرچه همواره گسترش روابط با سایر کشور‌ها به‌ویژه همسایگان یک رفتار صحیح در سیاست خارجی است: «ایران الزامات گسترش روابط یا تفاهم جدیدی ندارد. فرض را بر این بگذاریم که ایران بخواهد ذیل یک سازمان یا قرارداد همکاری‌های جدیدی را در زمینهٔ آب یا محیط‌زیست تعریف کند؛ آیا بانک مرکزی پاکستان هم آن را خواهد پذیرفت؟» او موضوع را به مسئلهٔ تحریم‌ها نسبت می‌دهد: «باید پیشتر موانع گسترش همکاری رفع شود. در غیر این‌صورت، روابط ما با پاکستان هم همان شکل و شمایل روابط با چین یا روسیه را پیدا می‌کند: «قرار نیست همیشه شکل روابط ما صورت استعماری بگیرد. این واقعیت است که ایران به‌دلیل چالش‌های زیادی که در زمینهٔ آب و محیط‌زیست دارد (که بسیاری از آن‌ها منشأیی در کشور همسایه دارد)، نیاز به این همکاری دارد. اما نمی‌تواند در شرایط فعلی بسیاری از این همکاری‌ها را تعریف کند؛ چراکه بازی برد-باخت می‌شود. یعنی طرف مقابل می‌برد و ایران می‌بازد. من فکر می‎کنم در حال حاضر تعریف این تفاهم یا همکاری با پاکستان نیز این‌صورت را پیدا می‌کند.»

«ابوالفضل ظهره‌وند»، سفیر اسبق ایران در افغانستان نیز معتقد است پاکستان برای پیشبرد سیاست‌های خودش در قبال افغانستان نیاز به ایران دارد، اما بهتر است ایران علیه افغانستان یک جبههٔ منطقه‌ای تشکیل دهد: «همهٔ کشور‌هایی که تحت‌تأثیر سیاست‌های آبی افغانستان قرار می‌گیرند، باید در یک اجماع علیه این سیاست‌ها رفتار کنند. ایران می‌تواند محور این همکاری مشترک باشد.»