شورش در شام و رقابت آنکارا و مسکو در خفا؛ نقشه امارات و عربستان برای ایران چه بود؟

اقتصاد۲۴-گروه بحران با انتشار یادداشتی مدعی شد، جنگ داخلی سوریه که بیش از چهار سال تا حد زیادی متوقف شده بود، دوباره به شکل شگفت‌آوری آغاز شده و در نهایت زمینه را برای سقوط دمشق هموار کرد. شورشیان که کنترل استان ادلب و بخش‌های مجاور شمال غرب سوریه را در اختیار داشتند به راحتی از خطوط ارتش سوریه عبور کرده و با پیشروی به سمت شرق کردند، حلب، دومین شهر این کشور را تصرف و بزرگراه مهم «ام ۵» را که این منطقه را به دمشق متصل می‌کند، در عرض چند روز قطع کردند و در نهایت وارد دمشق شدند. به ادعای گروه بحران، تهاجم شورشیان مجموعه ظریفی از ترتیبات که از سال ۲۰۲۰، زمانی که روسیه و ترکیه به توافق آتش بس دست یافتند و به واسطه اش خطوط مقدم را آرام و درگیری در شمال غرب را متوقف کردند را برهم ریخت.

پیشتر آتش بس برقرار شده، رویارویی نیرو‌های دولتی سوریه و متحدانش در یک طرف و شورشیان در طرف مقابل را متوقف کرده بود. این آرامش نسبی به هیئت تحریر الشام (HTS)، گروه شورشی اجازه داد تا بر ادلب تسلط داشته پیدا کرده، خود را به عنوان یک نیروی نظامی مستقر و یک دولت غیرنظامی تحت حمایت خود ایجاد کنند، یعنی دولت نجات سوریه. این گروه همچنین به طور غیرمستقیم از حمایت‌های ترکیه از ارتش ملی سوریه (SNA)، یک گروه متشکل از چندین جناح شورشی دیگر بهره برده است.

 اقتصادنیوز یادداشت گروه بحران در باب تنش‌ها در سوریه را ترجمه کرده و در دو بخش منتشر می‌کند، بخش نخست با عنوان «پیدا و پنهان پیشروی شورشیان؛ برگ برنده تحریر الشام؟ / رویارویی اسرائیل و مقاومت، معادلات امنیتی خاورمیانه سوریه را قربانی می‌کند؟ / مقاومت عراق در آماده باش، پلن تهران و مسکو برای خروج اسد از بحران/ آیا ائتلاف سال ۲۰۱۶ علیه مخالفان احیا می‌شود؟» منتشر و بخش دوم با تیتر «آمادگی تحریر الشام برای اعلام خلافت خودخوانده؟ / دولت سوریه در انتظار پلن ایران و روسیه؛ آیا دمشق تحت وسوسه عربستان و امارات از ایران فاصله می‌گیرد؟ / آزمون حکمرانی افراطی‌ها در حلب؛ آیا دولت سوریه می‌تواند مخالفان را پیش از ورود به پایتخت مهار کند؟» منتشر شد. در ادامه بخش سوم و نهایی آمده است.

فرصت و چالش‌های دمشق و تحریر الشام

از منظر دولت سوریه، از دست دادن حلب یک ضربه بزرگ بود. حلب فقط یک شهر بزرگ نیست. بلکه نمادی است از پیروزی دولت در جنگ داخلی، با بازپس گیری آن در سال ۲۰۱۶ به عنوان یک پیروزی تعیین کننده برای دمشق و متحدانش ثبت شد. از دست دادن آن اکنون این روایت برا برهم زد. پس از آن دولت با دشواری بیشتری رو‌به‌رو شدو نتوانست بدون اتکا به حمایت خارجی، قلب سوریه را حفظ کند. برعکس، سقوط سریع حلب این تصور را تقویت کرد که بقای دولت به حمایت ایران و روسیه بستگی داشت. تا پیش از سقوط دمشق، سوریه ظاهرا اعتبار خود را در میان کشور‌هایی که به دنبال عادی سازی روابط هستند، مانند کشور‌های عربی خلیج فارس را از دست داد. با این حال گروهی براین باور بودند که سوریه در نهایت از حمایت بازیگرانی، چون امارات و اردن، که از چشم انداز قدرت گرفتن رادیکال‌ها در سوریه می‌ترسند، برخوردار خواهد شد. گزاره‌ای که محقق نشد.

بیشتر بخوانید:عکس/ تصاویری عجیب از غارت آثار باستانی سوریه

برای تحریر الشام، موفقیت نظامی روایت غالب را تغییر می‌دهد. این گروه دیگر نیرویی نیست که در گوشه‌ای از سوریه پنهان شده باشد و جهان خارج به آن توجهی نداشته باشد. این واقعیت که تحریر الشام- گروهی که توسط سازمان ملل، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ترکیه به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته شده - بر دمشق حکومت می‌کرد، امروز تغییر کرده هرچند تحریر الشام با یک چالش واقعی رو‌به‌رو خواهد شد. با توجه به وسعت سوریه و تنوع جمعیت این منطقه، حکومت بر آن نمی‌تواند آینه‌ای از نحوه اداره ادلب باشد. سوری‌ها از نزدیک تماشا خواهند کرد. آیا هرج و مرج رخ خواهد داد؟ آیا تحریر الشام می‌تواند سایر گروه‌ها و اقلیت‌ها را با خود هم صدا کند؟ اگر این گروه در این مسیر شکست بخورد، به شدت مورد قضاوت قرار می‌گیرد. در صورت موفقیت، سایر کشورها، از جمله در اروپا، ممکن است برای برخورد مستقیم با تحریر الشام تحت فشار قرار خواهند گرفت..

رویارویی آنکارا و مسکو

برای روسیه، سوریه یک روایت موفقیت آمیز بود، نشانی از توانایی این کشور در تأثیرگذاری بر رویداد‌های خاورمیانه. مسکو از سال ۲۰۱۵ زمان و تجهیزات قابل توجهی را در سوریه سرمایه گذاری کرده و بنابراین مسکو می‌توانست برای جلوگیری از فروپاشی دولت هرکاری را انجام دهد، اما منفعل ماند. در بحبوحه جنگ در اوکراین، شکست در سوریه در کنار دستاورد‌های گسترده‌تر شورشیان، ضربه‌ای به اعتبار کرملین وارد کرده و پیروزی برای دشمنان این بازیگر خواهد بود. بنابراین، این حمله جبهه جدیدی را برای روسیه گشوده است، جبهه‌ای که نیازمند تسلیحات و منابع اضافی است. اما جنگ در اوکراین هرگونه اقدام برای تامین مجدد از طریق دریا را پیچیده می‌کرد، زیرا ترکیه مانع از عبور کشتی‌های جنگی روسیه از تنگه بسفر و داردانل می‌شد (طبق ماده ۱۹ کنوانسیون مونترو، که تصریح می‌کند که در طول جنگی که ترکیه در آن دخالتی ندارد، کشتی‌های جنگی روسیه حق استفاده از این کانال‌های دریایی را ندارد). در چنین شرایطی مسکو و آنکارا نیز ممکن است درگیر اختلاف‌های جدی شوند. اگر همانطور که رسانه‌های روسی نشان می‌دهند، روسیه به این نتیجه برسد که ترکیه کنار شورشیان قرار گرفته، ممکن است به دنبال حمله به عمق مناطق تحت کنترل شورشیان باشد تا موج جدیدی از پناهجویان را که به سمت مرز ترکیه می‌روند، را بازتعریف کند.

در مورد ترکیه، باید گفت که آنکارا از تحقق چنین سناریویی هراس دارد و از همین رو این ادعا مطرح است که ترکیه پیشتر با آغاز شورش تحریر الشام موافق نبود. مقامات ترکیه می‌گویند که تحریر الشام به آنکارا پیام داده که به افزایش حملات نیرو‌های طرفدار دولت در ادلب پاسخ خواهد داد. آنها همچنین می‌گویند آنکارا این موضوع را با روسیه و ایران در میان گذاشته است. با این حال، هیچ کدام تمایلی برای حمایت از نیرو‌های طرفدار دولت نداشتند. با این حال، اگر آنکارا می‌دانست که ممکن است حمله شورشیان در میان باشد، به نظر نمی‌رسد که صراحتاً رویکردش در این کارزار را روشن می‌کرد. به باور ناظران احتمالاً آنکارا نمی‌توانست دستاورد‌های سریع مخالفان را پیش‌بینی کند. در واقع، حتی رهبری تحریر الشام نیز سرعت عقب نشینی نیرو‌های طرفدار دولت را پیش بینی نمی‌کرد.

در عین حال، ترکیه می‌تواند از حمله شورشیان سود ببرد. گسترش منطقه تحت کنترل آنها، حوزه نفوذ آنکارا را به قیمت یک دولت اسد تحت حمایت مسکو و تهران، که برای نفوذ منطقه‌ای با آن رقابت می‌کند، گسترش می‌دهد. علاوه بر این، آنکارا ممکن است امیدوار باشد که کنترل گسترده شورشیان بر شمال می‌تواند فرصت‌هایی را برای بازگرداندن پناهجویان سوری ایجاد کند. در این میان نیرو‌های دموکراتیک سوری و کرد‌های سوری نیز دلایلی برای نگرانی دارند، زیرا ترکیه و شورشیان مورد حمایت ترکیه - و تا حدی تحریر الشام - این گروه را همسو با دمشق می‌دانند. آنکارا به شواهدی اشاره می‌کند که نشان می‌دهد نیرو‌های دولتی با کرد‌های سوری برای تسلط بر مناطقی هماهنگ بودند. اصل بر این بوده که کرد‌های سوری نگهبانان موقت هستند. چرا که مقامات دمشق به شدت با مفهوم خودمختاری کرد‌ها مخالف بودند.

پلن تهران و حزب الله

به ادعای ناظران تحولات سوریه برای تهران هشدار آمیز است. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در گفت‌و‌گو با همتای سوری خود در حالی که نیرو‌های شورشی حلب را در اختیار داشتند، این حمله را بخشی از توطئه آمریکا و اسرائیل توصیف کرد. او متعهد شد که تهران از متحدی که برای بقایش تلاش کرده، حمایت خواهد کرد. جمهوری اسلامی ایران نه تنها مشتاق حفظ دولت سوریه، یکی از معدود متحدانش بود، بلکه برای حفظ مجرای انتقال کمک‌های خود به حزب الله نیاز به این مسیر ارتباطی دارد. احال در شرایط کنونی که دمشق در اختیار مخالفان است، پلن تهران در ابهام قرار دارد.

بیشتر بخوانید:فیلم/ اولین کلمات ضبط شده یک زندانی سوری بعد از آزادی

از همین رو فعل و انفعال‌های ایران را باید در بستر معادلات امنیتی خاورمیانه بررسی کرد. برای حزب الله، پیامد‌های تحولات اخیر سوریه محدود است. این گروه همچنان بر جنگ با اسرائیل متمرکز است و پیش از این بیشتر اعضای خود را از شمال غرب سوریه خارج کرده است. اما اگر مسیر‌های لجستیکی این گروه در معرض تهدید قرار گیرد و در درازمدت عملیاتش را با چالش‌هایی مواجه شود، ممکن است به میدان سوریعه وارد گردد. این بازیگر با همکاری نزدیک با ایران به دنبال معکوس کردن وضعیت است.

در نهایت، به نظر می‌رسد که واشنگتن ترجیح می‌دهد در حاشیه بماند. این بازیگر نگران تحولاتی است که می‌تواند موجب رنج غیرنظامیان و بی‌ثباتی منطقه‌ای شود. با این حال، ایالات متحده در خاورمیانه علاوه بر سوریه اولویت‌های دیگری هم دارد. همانطور که یک مقام آمریکایی خاطرنشان کرد، "آنچه در حال رخ دادن است مربوط به ما نیست". علاوه بر این، علیرغم مخالفت طولانی مدت آمریکا با دولت سوریه و مشارکت قبلی اش در حمایت از گروه‌های شورشی در طول جنگ داخلی سوریه، دولت بایدن نسبت به تحریر الشام که همچنان یک گروه تروریستی تعیین شده توسط ایالات متحده است، محتاط است.

 به این ترتیب، دولت بایدن باور ندارد که گزینه‌های سیاسی آشکاری برای پیشبرد منافع خود دارد. با این حال ایالات متحده با آنکارا در مورد خطوط احتمالی درگیری بین گروه‌های شورشی مورد حمایت ترکیه و نیرو‌های دمومراتیک سوری در ارتباط بوده که می‌تواند ترتیبات طولانی مدت مورد حمایت ایالات متحده در شمال شرق سوریه را برهم بزند. پیشروی‌های بیشتر نیرو‌های تحت حمایت ترکیه علیه نیرو‌های دموکراتیک سوری می‌تواند زمینه ساز مشارکت فعال‌تر واشنگتن شود. ایالات متحده تاکید کرده است که آماده است تا از پرسنل و دارایی‌های خود در سوریه، جایی که حدود ۹۰۰ نیروی آمریکایی مستقر هستند، به عنوان بخشی از ماموریت ضد داعش "دفاع و محافظت کند".