نقش دو کشور عربی در سقوط بشار اسد

اقتصاد۲۴-بشار اسد در خاورمیانه دوستان زیادی نداشت. او به ویژه در سال‌های پس از ۲۰۱۱ تنها روی دوستی تهران و مسکو حساب می‌کرد. با این حال از یک سال و نیم گذشته، به‌نظر می‌رسید که کشور‌های عربی عضو اتحادیه عرب با اسد کنار آمده‌اند و دستکم با وجود همه اختلاف‌های ریشه‌ای اسد را در بین حکام عرب به رسمیت می‌شناسند.

کشورهایی، چون قطر و امارات و عربستان و مصر هر کدام در مصر به گروه‌های متفاوتی نزدیک بوده‌اند. تحریرالشام که حالا رهبرش جولانی، در سوریه دست بالا را دارد، از حمایت ترکیه و قطر برخوردار است و در عین‌حال امارات و عربستان به گروه‌های متفاوتی از مخالفان بشار اسد احساس وفاداری می‌کنند.

با قاسم محبعلی مدیرکل پیشین خاورمیانه وزارت خارجه در مورد نقش کشور‌های عربی در تحولات سوریه به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم:

ما شاهد دخالت مستقیم امنیتی و اطلاعاتی ترکیه در وقایع اخیر سوریه هستیم و ایران اسرائیل و آمریکا را هم جز دست‌های پشت پرده در تحولات سوریه می‌داند. آیا کشور‌های عربی که به صورت سنتی با بشار اسد روابط خوبی نداشتند هم در این ماجرا دخیل بوده‌اند؟

یک مجموعه‌ای هماهنگ شده بود تا این اتفاقات در سوریه بیفتد. نقش ترکیه مستقیم‌تر بود، چون ابزارش را داشت و مخالفینی که در ادلب حضور داشتند؛ از ابتدا عمدتا تحت حمایت ترکیه و کمک‌های مالی قطر بودند. در مورد عربستان و امارات وضعیت کمی متفاوت بوده. آنها با حزب بعث و ارتش آزاد سوریه در ارتباط بودند. به‌هر حال هماهنگی تحت مدیریت آمریکا میان یک مجموعه صورت گرفته تا حکومت اسد پایان پیدا کند و احتمالا روس‌ها هم با آن هماهنگ بودند. اینکه به نیرو‌های روسی حمله نشده و آنها خودشان اسد را بدون اطلاع ارتش و دولت از کشور خارج کردند، نشان می‌دهد که هماهنگی بین مجموعه‌ای صورت گرفته تا تحولاتی در سوریه شکل بگیرد. کرد‌ها با امریکایی‌ها در شرق هماهنگ بودند و در این قضیه نقش داشتند. مرز جنوب را گروه‌هایی که با اردن هماهنگ بودند بستند و از شمال ترکیه وجود داشت و طبیعی است که شبکه ارتباطی عربستان سعودی و امارات هم فعال بودند. این مجموعه برای تغییرات آرام در سوریه بدون خونریزی زیاد؛ همراهی کردند تا دولت و ارتش هم حفظ شود و سازوکار بروکراسی روسیه به وضعیت لیبی دچار نشود یا ارتش حفظ شود.

کشور‌هایی مثل عربستان و امارات و قطر در زمان جنگ داخلی سوریه از گروه‌های مسلح مخالف اسد حمایت می‌کردند. آیا این بار شاهد حمایت آنها از تحریرالشام و جولانی در سوریه خواهیم بود؟

بیشتر بخوانید:هشدار درباره امکان آشوب‌ها در دوره پسااسد؛ سوریه یکپارچه در دوره جولانی چگونه ممکن است؟

اگر شما مدل افغانستان را ببینید، قطر و ترکیه در قضیه انتقال قدرت به طالبان به آمریکایی‌ها کمک کردند تا خروج آنها هم با هزینه کمتری از افغانستان اتفاق بیفتد. شرایط سوریه کمی متفاوت بود. ترکیه و قطر در گذشته مستقیم‌تر دخالت می‌کردند. همان موقع هم کشور‌هایی مثل ترکیه و امارات و قطر و عربستان و حتی مصر؛ از گروه‌های مختلفی حمایت می‌کردند. مصر و عربستان و امارات خیلی رابطه خوبی با اخوان المسلمین ندارند. اما گروه‌های تحت حمایت ترکیه و قطر آنهایی بودند که گرایش اخوانی داشتند. الان هم به نظر می‌رسد تفاوت‌هایی وجود دارد. عربستان و امارات با حزب بعث و تشکیلات باقی‌مانده اسد و گروه‌هایی از قبایل عرب با گرایش‌های سلفی در ارتباط و هماهنگی هستند و ترکیه و قطر از گروه‌های دیگر مانند تحریرالشام حمایت می‌کنند. در کل آن چیزی که همه این کشور‌ها با هم بر سرش توافق داشتند برداشتن حکومت خانوادگی اسد بوده است. این که در اردن هم اخیرا جلسه‌ای تشکیل شد مربوط به همین طرف‌هایی بود که در اتفاقات سوریه نقش داشتند.

مساله‌ای که سوریه با آن رو به روست؛ بازسازی این کشور است. پیش از سقوط حکومت اسد، زیرساخت‌های نابود شده در سال‌های جنگ داخلی به دلیل نبود منابع مالی و بی‌میلی سرمایه‌گذاران بازسازی نشد. آیا حالا که بشار اسد رفته است؛ آیا ممکن است کشور‌های عربی برای کمک به بازسازی و سرمایه‌گذاری در سوریه پاپیش بگذارند؟

می‌توان گفت حضور ترکیه و قطر در آینده سوریه و بازسازی این کشور قطعی است. عربستان و امارات هم با توجه به منافع خود وارد این قضیه خواهند شد و اتحادیه اروپا با توجه به مسائل امنیتی و اقتصادی که دارد و حتی برای متعادل کردن نقش ترکیه در سوریه وارد عمل می‌شود. مجموعه کشور‌های ثروتمند در این قضیه وارد خواهند شد و بستگی به این دارد که شرایط سوریه تحت چه روندی ادامه پیدا کند آیا روند صلح‌آمیز خواهد داشت؟ آیا یک حکومت جامع و شامل همه طرف‌ها شکل می‌گیرد که منافع گروه‌های مختلف مانند عرب سنی، کرد‌ها علوی‌ها و دروزی‌ها و مسیحی‌ها را تامین کند یا نه؟ مجموع اینهاست که به ما می‌گوید چه کشور‌هایی در بازسازی سوریه شرکت می‌کنند. اگر قرار باشد گروه‌های مختلف هر کدام سمت خواسته‌های خود بروند، شرایط متفاوت خواهد بود. در حال حاضر مدیریت تحول در اختیار قطر و ترکیه گذاشته شده و مسیر را هم آنها فعلا تعیین می‌کنند. سرنوشت روس‌ها مشخص نیست و بعید است فعلا ایران هم نقشی در تحولات سوریه ایفا کند.