غول کُشی در صفحه شطرنج سوریه؛ آیا قطر چگونه حلقه محاصره ایران را تنگ‌تر می‌کند؟!

اقتصاد۲۴-در ادبیات سیاسی و رسانه‌ای ایران کشور‌های عرب حاشیه خلیج فارس با نام‌هایی، چون «کشور‌های مرتجع عرب» یا «شیوخ دست نشانده غرب» معرفی شده‌اند. در جهان بینی سیاسی کهنه و بسته ما معمولاً نسبت به این قبیل کشور‌ها نگاهی از بالا به پایین وجود داشته و ما خود را همواره برتر از آنها پنداشته‌ایم. گاهی تاریخ و تمدن ٢٥٠٠ ساله مان را به رخ شان کشیدیم و گاهی هم که دعوا بالا گرفته شعار دادیم:‌ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توست…

معمولاً کشور‌هایی که اسیر «کلیشه‌های مفهومی منسوخ» در عرصه سیاست بین الملل هستند دچار چنین اشتباهاتی می‌شوند. این کلیشه‌ها مثل یک «عینک تیره» عمل می‌کنند که شاید از بیرون صاحب شان را خوشتیپ و خفن نشان دهد، اما از درون مانع از دیدن واقعیت‌ها به شکل واضح می‌گردد. در چنین وضعیت مبهم و آشفته‌ای که افق شناختی یک بازیگر بین المللی غبارآلود است امکان رؤیت واقعیت‌های حیاتی از او سلب می‌شود، به نحوی که قادر نیست به درستی دست‌های چُدنی‌ای را که با دستکش مخملین در حال مهندسی «کانون‌های بحران» در مجاورت او هستند، تشخیص دهد. قطر یکی از همان کشور‌هایی است که درست پیش چشم دستگاه دیپلماسی ما، افغانستان و سوریه را به دو کانون بحران دائمی برای ایران بدل نمود.

خروج غول طالبان از چراغ جادو!

٢٦ مرداد ١٤٠٠ (یک روز پس از سقوط دولت اشرف غنی احمدزی در کابل) یک فروند هواپیمای ترابری بوئینگ متعلق به ارتش قطر در فرودگاه قندهار به زمین نشست. تعداد زیادی افسر ارشد اطلاعاتی عرب، خبرنگاران شبکه الجزیره، دیپلمات‌ها و ده‌ها فرمانده و سیاستمدار ارشد طالبان که از زندان گوانتانامو آزاد شده بودند با این پرواز از دوحه وارد افغانستان شدند. میهمان ویژه این پرواز، اما ملا «عبدالغنی برادر» بود.

ملا برادر با وساطت قطری‌ها سال ٢٠١٨ پس از هشت سال اسارت، از زندانی در پاکستان آزاد و مستقیماً به دوحه منتقل شد تا نمایندگی تنها دفتر سیاسی طالبان را در خارج از افغانستان برعهده گیرد. قطری‌ها به طالبان کمک کردند تا از طریق تاسیس یک دفتر نمایندگی در دوحه (و نصب پرچم خاص خودشان بر فراز آن) با نظام بین الملل ارتباط بگیرند و رسماً وارد چانه زنی‌های دیپلماتیک با امریکا، اروپا، روسیه و چین شوند.

طالبان که سال ٢٠٠١ کاملاً فروپاشیده بودند طی دو دهه با کمک برخی کشور‌های منطقه موفق شدند شبکه نیرومند ارتش ٣٠ هزارنفری خودشان را در سراسر افغانستان تثبیت کنند. این رستاخیز دوباره هرگز بدون کمک‌های مالی، سیاسی و اطلاعاتی کشور قطر امکان پذیر نمی‌بود، موضوعی که وزیر دفاع طالبان (محمدیعقوب مجاهد، فرزند ملاعمر) طی سفر رسمی اش به دوحه در اسفند سال گذشته (١٤٠٢) نیز به آن اشاره کرد و رسماً از حمایت‌های قطر برای به قدرت رسیدن دوباره طالبان تشکر کرد!

با آمدن ملا برادر به قطر در سال ٢٠١٨، دفتر طالبان در دوحه بتدریج میزبان سایر رهبران ارشد این گروه شد که از زندان گوانتانامو آزاد می‌شدند. در نهایت پس از یک دوره مذاکرات فشرده بین زلمی خلیل زاد (نماینده امریکا در دولت اول ترامپ) و ملا برادر «توافق نامه صلح دوحه» با حضور مایک پومپئو در ٢٩ فوریه ٢٠٢٠ منعقد گردید که یک سال بعد زمینه خروج کامل امریکا و ناتو را از افغانستان فراهم ساخت، خروجی که به فروپاشی ناگهانی دولت اشرف غنی منجر شد. 

بیشتر بخوانید:فیلم/ جدیدترین سخنان جولانی درباره رابطه با ایران

با سقوط «جمهوری اسلامی» افغانستان و ظهور «امارت اسلامی» طالبان، نیرو‌هایی که همسویی فرهنگی (زبانی یا مذهبی) با ایران داشتند از ساختار قدرت سیاسی رانده شدند و یک دولت اسلام گرای افراطی تک-قومی در کابل به قدرت رسید، دولتی که اکنون بدل به یک کانون بالفعل بحران در طول مرز‌های شرقی ایران شده است. انحراف مسیر رودخانه‌های هریرود و هیرمند، ساختن سد بر منابع حقابه ایران که از قضا با وام‌های هنگفت قطری‌ها و عملیات شرکت‌های مهندسی آذربایجان و ترکیه صورت می‌گیرد، کمترین اقدام خصمانه ایست که طالبان در زمان صلح انجام می‌دهند

 غول کُشی در صفحه شطرنج سوریه!

سال ٢٠١٢ که اختلافات روسیه و قطر بر سر بحران سوریه اوج گرفته بود سرگئی لاوروف (وزیر امور خارجه مادام العمر پوتین) در شورای امنیت سازمان ملل رسماً قطر را تهدید به حمله اتمی و محو شدن از روی نقشه زمین کرد! لاوروف با غرور خطاب به نماینده قطر که به حمایت روس‌ها از رژیم اسد انتقاد داشت، اعلام کرد: «بهتر است به اندازه مساحت کشورت صحبت کنی»! طعنه‌ای که اشاره به مساحت اندک قطر (حدود ١١ هزار کیلومتر مربع) داشت. در روابط بین الملل به این قبیل کشور‌ها به دلیل مساحت بسیار اندک شان به طنز «کشور‌های پونزی» یا قدرت‌های ذره‌ای نیز می‌گویند.

قطری ها، اما با گذشت زمان نشان دادند که هوش دیپلماتیک، شبکه روابط گسترده، شناخت منطق نظام بین الملل، سرمایه گذاری عقلانی، انعطاف پذیری و شجاعت در دست گرفتن ابتکار عمل چگونه می‌تواند نقطه ضعف جغرافیایی و فقدان عمق استراتژیک را جبران کند.

ده سال قبل، زمانی که ملک عبدالله پادشاه اردن برای نخستین بار از عبارت «هلال شیعی» استفاده کرد و اکثر کشور‌های سُنی منطقه را نگران ساخت، ائتلاف قطر-ترکیه در ابتدا برای مهار محور روسیه-ایران در عراق و شام از گروه داعش حمایت کرد، اما این حمایت دیری نپایید. داعش که مثل هیولای فرانکشتاین حتی حامیان خودش را نیز به وحشت انداخته بود، مدتی بعد کنار گذاشته شد و پس از آن تجربه ناموفق، اینبار جبهه النصره و بعدتر هیئت تحریر الشام به نوک حمله برنامه پیچیده قطر و ترکیه در بازی سوریه تبدیل شدند.

قطر همچنین کانون مذاکرات بازیگران سوریه را با هوشیاری از حیاط خلوت روس‌ها (آستانه قزاقستان) به دوحه منتقل کرد (کاری که قبلاً درباره بحران‌های افغانستان و فلسطین هم انجام داده بود و در آن تبحر داشت) تا بدین ترتیب ریش و قیچی دیپلماسی سوریه دست خودش باشد و قابلیت اعمال نفوذ بیشتری بر تصمیم سازان بحران داشته باشد. جهان به ساعت صفر سوریه نزدیک می‌شد و لاوروف که جنگ اوکراین برایش دل و دماغی باقی نگذاشته بود هنوز هم می‌غرّید، اما دیگر چنگ و دندانی برای گاز گرفتن نداشت. آخرین بار درست ٢٤ ساعت قبل از سقوط بشار اسد بار دیگر در دوحه تهدید کرد که «اجازه نمی‌دهیم تروریست‌ها در سوریه پیروز شوند، حتی با تغییر چهره»! شاید می‌خواست به در بگوید تا دیوار بشنود، اما دیگر دیر شده بود و کار از تهدید و حتی تطمیع نیز گذشته بود. با سقوط بشار اسد در پایان یک ماراتن خونین ١٣ ساله، قطر نهایتاً نشان داد که یک کشور پونزی (با مساحتی کمتر از استان تهران) می‌تواند پشت بزرگترین کشور جهان (روسیه با بیش از ١٧ میلیون کیلومتر مربع) را در یک بحران مهم بین المللی به خاک بمالد.

 همه اینها چگونه پیش چشم ایران اتفاق افتاد؟!

قطری‌ها همزمان که حلقه محاصره ژئوپلتیک بر گِرد ایران را قدم به قدم و بتدریج محکم می‌کردند، از تحبیب قلوب سیاستمداران ایرانی نیز غافل نبودند. قطری‌ها به ازاء هر تله بزرگی که در جناحین ایران کار می‌گذاشتند، یک شکلات هم به سیاستمداران ایرانی هدیه می‌دادند تا بند‌های اخوت و برادری از هم نگسلد.

سال ١٣٩١ در دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد که جنگ داخلی سوریه تازه آغاز شده بود، یک راننده اتوبوس نفوذی سوری ٥٧ مسافر ایرانی را که باید به حرم حضرت زینب می‌رساند، مستقیماً تحویل نیرو‌های معارض سوریه داد. تروریست‌های سوری با انتشار تصاویر اسراء (که تعدادی از فرماندهان ارشد سپاه مثل سردار زین العابدین خرم رضوی نیز در میان آنها بودند) تقاضای مبلغ ٥٧ میلیون دلار باج کردند، یک میلیون دلار به ازاء هر اسیر! احمدی نژاد طی تماسی با حاکم وقت قطر (شیخ حمد بن خلیفه، پدر حاکم فعلی) تقاضای کمک می‌کند و پادشاه قطر شخصاً مبلغ درخواستی را به معارضین سوری می‌پردازد تا اسرای ایرانی پس از ١٥٨ روز آزاد شوند.

بیشتر بخوانید:سفارت سوریه در لبنان تعطیل شد

وقتی سفیر ایران در قطر قصد بازپرداخت بدهی را دارد، امیر قطر چک ٥٧ میلیون دلاری را با این پیام بازمی گرداند: «من این کار را برای دوستی دو ملت و برای برادرانم انجام داده‌ام»! این اقدام بشردوستانه قطری‌ها آنقدر احمدی نژاد را متاثر ساخته بود که بار‌ها در سخنرانی هایش با اشاره به سخاوت امیر قطر می‌گفت «وقتی مسلمانی به برادرش کمک می‌کند در ازاء آن چیزی نمی‌خواهد»، او، اما نمی‌دانست چیزی که قطری‌ها طلب می‌کنند خیلی خیلی بیشتر از ٥٧ میلیون دلار است! علاوه بر سخاوت مالی بی پیشینه، میزبانی از حماس و جهاد اسلامی و وساطت برای آزادسازی پول‌های بلوکه شده ایران نیز باعث شد نقش این کشور در بازی‌های ژئوپلتیک پیچیده منطقه‌ای هرگز به اندازه نقش عربستان یا امارات به چشم مقامات ایرانی نیاید. 

از سوی دیگر چابکی دیپلماتیک در کنار ایدئولوژی سیّالی که بین اخوانیسم رادیکال و وهابیت محافظه کار در رفت و آمد است، مانع از آن می‌شود که قطر را در یک دسته بندی مشخص فکری قرار دهیم. قطری‌ها به شکل هوشمندانه‌ای همیشه خارج از قواعد مرسوم و طبقه بندی‌های کلیشه‌ای سیاست خاورمیانه بازی کرده‌اند. شیخ تمیم به خوبی می‌دانست که اگر بخواهد دل اردوغان را بدست بیاورد باید از ریشه‌های سنتی وهابی خودش در شبه جزیر عربستان فاصله بگیرد و قرابت معناداری با تفکر اخوانی و حماس پیدا کند، از سوی دیگر نزدیکی به ایران نیز نیازمند فاصله گرفتن از اتحاد عربی در جنگ علیه حوثی‌های یمن بود.

سرنگونی محمد مرسی در مصر با کودتای ژنرال عبدالفتاح السیسی که تحت حمایت عربستان در سال ٢٠١٣ صورت گرفت، یک لحظه طلایی برای شیخ تمیم جوان بود تا علیه برادر بزرگتر (عربستان) و کل سنت سیاست خارجی عربی اش در شبه جزیره طغیان کند.

قطر وارد یک بازی خطرناک شد و کار تا آنجا بالا گرفت که سال ٢٠١٧ همه کشور‌های عربی در یک طرف و قطر به تنهایی در طرف مقابل قرار گرفت. عربستان و امارات با کمک مصر کل جهان عرب را علیه قطر شوراندند، تحریم زمینی، دریایی و هوایی قطر به شدت اعمال شد. شروطی نیز برای بازگشت به خانواده توسط عربستان تعیین شد که مهمترینش فاصله گرفتن از ترکیه و ایران بود!

شیخ تمیم به سختی مقاومت کرد و در ذیلِ یک اتحاد بین المللی تحمیلی به رهبری عربستان مستحیل نشد. قطر با این مانور شگفت انگیز توانست یک پرستیژ منحصر‌به‌فرد، مستقل و مدرن در صحنه سیاست بین الملل از خودش به نمایش بگذارد. شیخ تمیم سرانجام با وساطت امریکا در سال ٢٠٢١ از مهلکه گریخت و بتدریج روابطش با کشور‌های عربی عادی شد. بن سلمان هم تصمیم گرفت به جای جنگیدن با شیخ تمیم، او را الگوی خودش قرار دهد.

قطر از درون یک بحران دیپلماتیک ٥ ساله سربلند بیرون آمد، عربستان عقب نشست و محترمانه جای خودش را در مناسبات منطقه‌ای به قطر بخشید. قطر برای نشستن بر جایگاه عربستان مزیت‌های کارآمدی نیز داشت: این کشور فاقد محدودیت‌های محافظه کارانه عربستان در عرصه سیاست خارجی بود، تعلق خاطری به وهابیت زمخت و خرفت سنتی نداشت، علیرغم نزدیکی با حماس دیدگاه منعطف تری نسبت به بحران اعراب و اسرائیل داشت، برخلاف عربستان فاقد گذشته خصمانه با کشور‌های مهم منطقه مثل ایران و ترکیه بود و در کنار تمام این مزیتها، میزبان بزرگترین پایگاه نظامی امریکا در خاورمیانه نیز بود که ضامن روابط نزدیکش با غرب است.

سیاست خارجی قطر بدون دشمن، بدون تاریخ، بدون ارتش قدرتمند، بدون جمعیت چشمگیر، بدون مساحت جغرافیایی، فارغ از سنت‌های دست و پاگیر غیرعقلانی، بدون اصطکاک با هیچ مانع مشخصی در میدان مین خاورمیانه با ظرافت تمام به رقص درآمد و کاری را که کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس، اتحادیه عرب و نظام بین الملل نتوانسته بودند در سوریه انجام دهند از طریق یک مشارکت پیچیده راهبردی با ترکیه به سرانجام رساند. قطری‌ها در عمل و با رسم شکل نشان دادند که در سیاست بین الملل دوستی و دشمنی دائمی وجود ندارد، بلکه تنها چیزی که دائمی است منافع ملی است!