مروری بر ماجرای کشف حجاب در دوران رضا شاه

اقتصاد۲۴- در بستر‌های شکل یافته از عصر ناصرالدین شاه مانند آشنایی با مشروطه و تجدد، زمینه را برای نگرشی جدید و متفاوت در ذهن روشنفکران نسبت به پوشش زنان به وجود آورد، اما رضا شاه حجاب زنان را یک مانع در راه نوسازی و نوگرایی ایران قلمداد کرد.

 در ۱۷ دی ماه ۱۳۱۴ بود که رضاشاه دستور همگانی کشف حجاب زنان را صادر کرد. با این دستور تحول عمیقی در نحوه پوشش زنان در ایران به وجود آمد، اما جرقه‌های تغییر پوشش زنان به سال‌های قبل بر می‌گردد. شاید برای همه ما سوال باشد که کشف حجاب از کجا آغاز شده است؟ بررسی منابع تاریخی نشان می‌دهد که رضاشاه قانون منع حجاب ابلاغ کرد، اما زمینه‌های آن توسط تجددخواهان فراهم شده بود و پهلوی اول به آن رسمیت بخشید.

کشف حجاب از کجا آغاز شد

ماجرای کشف حجاب در ایران، پدیده‌ای ناشی از آشنایی افراد با تجدد غربی بود که اولین نشانه‌های آن را می‌توان در دربار ناصر الدین شاه قاجار و سپس در محافل روشنفکری مشاهده نمود. تغییرات پوشش زنان در این دوره ناشی از ارتباط جامعه و روشنفکران با فرهنگ اروپا، عثمانی و روسیه بوده است.

نخستین تحول در لباس زنان زمانی اتفاق افتاد که ناصرالدین شاه از سفر شگفت انگیزش به مسکو برگشت. او در این مسافرت برای اولین بار رقص بالرین‌ها را با لباس‌های جادویی دیده بود و سخت فریفته آن شده بود، به محض بازگشت به کشور به زنان اندرونی دستور داد تا لباس‌های خود را شبیه بالرین‌های روسی کنند البته که همچنان حجاب سر وجود داشت.

قصه کشف حجاب به مشروطه می‌رسد و پس از آن بود که توجه تجددخواهان و روشنفکران به وضع زنان معطوف گردید. ادوارد پولاک درباره حجاب زنان ایرانی در اواخر دوره ناصرالدین شاه اینگونه می‌نویسد: «هرگاه زنی به کوچه برود، چادری به رنگ آبی نیلی به سر می‌کند و آن پوششی است که تمام بدن از سر تا پا در آن پیچیده می‌شود. برای چهره نیز پارچه‌ای باریک و بلند به نام روبند می‌آویزند. زن‌های اروپایی هم که بدون حجاب در خیابان ظاهر می‌شوند، مردم بر آنها دل می‌سوزاند.» رفته زنانی همچون قره العین و صدیقه دولت آبادی نیز بدون حجاب در جمع ظاهر می‌شدند.

حجاب در دوره رضا شاه

در دوره پهلوی اول، موضوع کشف حجاب در ابتدا در اندیشه افرادی مانند تیمورتاش، آخوندزاده و میرزاآقاخان کرمانی مطرح شد. چنان که تیمورتاش در سال ۱۳۱۲ واردات کلاه‌های زنانه از غرب را قانونی نمود. در این شرایط بود که رضا شاه در ۱۳۱۳ به دعوت آتاتورک به ترکیه رفت و با برنامه‌های اصلاحاتی او آشنا شد و تصمیم گرفت که ایرانیان نیز همان مسیر را طی کنند.

مستشار الدوله سفیر ایران در ترکیه، تاثیرپذیری رضاشاه از بی حجابی زنان ترک را چنین توضیح می‌دهد: «پس از پایان ضیافت رسمی شام، رضاخان تا نیمه‌های شب نخوابید و وقتی دید من نیز بیدارم گفت: من تصور نمی‌کردم ترک‌ها تا این اندازه پیشرفت کرده باشند. حالا می‌بینم که ما خیلی عقب هستیم، مخصوصا در تربیت زنان... فورا باید با تمام قوا به پیشرفت سریع مردم مخصوصا زنان اقدام کنیم»

بیشتر بخوانید:عکس/ سفر ناصرالدین شاه با کالسکه به انزلی ۱۵۴ سال پیش

رضاخان که تحت تاثیر وضعیت ترکیه قرار گرفته بود، یکسال بعد به محمود جم رئیس الوزار اینگونه می‌گوید: «نزدیک دوسال است که این موضوع کشف حجاب سخت فکر مرا مشغول کرده است. از وقتی زنان ترکیه را دیده‌ام، چادر را دشمن ترقی و پیشرفت ایران می‌دانم. درست حکم یک دمل را پیدا کرده است و باید با احتیاط به آن نیشتر زد و از بین برد.» از این رو در اول دی ماه دستورالعمل اجرای غیر رسمی به تمام ولایات ایران فرستاده شد و در روز ۱۷ دی ماه ۱۳۱۴ در جشن فارغ التحصیلی عمارت دانشسرای عالی تهران همسر و دختران شاه بدون حجاب ظاهر شدند و عملا دستور کشف حجاب را صادر کردند و این روز به نام «آزادی زن و کشف حجاب» نامگذاری شد.

از ۱۸ دی ماه، پوشیدن چادر در خیابان‌ها ممنوع شد. واردات لباس فرنگی و کلاه بیش از پیش شد و آموزگاران و دختران از داشتن حجاب در مدرسه منع شدند. در این روزگار ایران به خصوص شهر‌های بزرگ تبدیل به بهترین مکان برای خیاطان و طراحان لباس بود تا به سبک اروپایی برای زنان لباس بدوزند.

مهم‌ترین ویژگی اعمال قدرت در این دوره، به کارگیری اجبار برای حذف چادر و پوشش زنان است که به عنوان «کشف حجاب» شناخته می‌شود.بسیاری از زنان پس از این قانون مجبور شدند ماه‌ها از خانه خارج نشوند و برخی از دختران نیز ترک تحصیل کردند. از ورود زنان به حمام‌ها و مکان‌های عمومی جلوگیری میشد و ماموران به اجبار حجاب از سر زنان بر می‌داشتند.

پیامد‌های کشف حجاب

در جریان کشف حجاب توجه به الگوی لباس و مد غربی افزایش پیدا کرد و تبدیل به یک رقابت پنهان میان زنان شد. یکی از پیامد‌های مهم این قانون، محرومیت بخش بزرگی از زنان بود که علاقه‌مند بودند درس بخوانند و در جامعه حضور داشته باشند، اما حالا مجبور به خانه نشینی شدند. کشف حجاب باعث ایجاد فاصله‌ای میان نسل‌ها گردید.

بر اساس گزارش‌ها، نسل جوان از این طرح استقبال کرده و نسل پیشین را به عنوان افرادی مرتجع تلقی کردند، در حالی که نسل گذشته نیز دختران جوان را بی‌پروا می‌دانستند. با به روی کارآمدن محمدرضا شاه این قانون لغو گردید و زنانی که خانه نشین شده بودند دوباره توانستند با حجاب در خیابان‌ها و کوچه‌ها تردد نمایند.