چرا انجمن حجتیه در مرکز اخبار سیاسی قرار گرفته است؟

اقتصاد۲۴- حجت‌الاسلام سید حسن افتخارزاده سبزواری جانشین شیخ محمود حلبی در انجمن حجتیه چند روز قبل یعنی ۲۶ دی ماه، در سن ۸۸ سالگی درگذشت. مراسم تشییع پیکر او روز جمعه در حرم حضرت عبد العظیم و با حضور جمعیتی گسترده برگزار شد. برخی از رسانه‌ها مثل مهر و شفقنا نیز مفصلا عکس و فیلم و اخبار مربوطه را پوشش دادند. مراسم ترحیم افتخارزاده، امروز - ۳۰ دی ساعت ۱۵ در مسجد اعظم قلهک - برگزار می‌شود.

به همین بهانه نگاهی داریم به عملکرد و فعالیت انجمن حجتیه که به نظر می‌رسد دیگر مثل سال‌های اول انقلاب چندان پنهانی و غیررسمی نیست!

انجمن حجتیه چیست و چه تفکری دارد؟

انجمن حجتیه یک گروه مذهبی شیعه است که در سال ۱۳۳۲ توسط شیخ محمود حلبی تأسیس شد. هدف اصلی این انجمن مقابله با بهائیت و تبلیغ مذهب شیعه بود.

برای شناخت بهتر این انجمن باید محور‌های اصلی تفکر آن را شناخت. مهم‌ترین این محور‌ها نیز تاکید حجتیه‌ای‌ها بر انتظار فرج است. آنها منتظر ظهور امام زمان هستند، اما معتقدند که نباید برای تسریع ظهور ایشان دست به اقدامات سیاسی زد.

این انجمن بیش از فعالیت سیاسی به فعالیت مذهبی تمرکز کرده است. از لحاظ سیاسی، اما هم با حکومت پهلوی – قبل از انقلاب – و هم با جمهوری اسلامی – بعد از انقلاب – زاویه داشته و دارد! تکلیف آنها با حکومت پهلوی به خاطر رویکرد ضد مذهبی حکومت روشن بود. با این حال از درگیری مستقیم با آن پرهیز می‌کردند.

آب این انجمن با جمهوری اسلامی نیز به جهت تاکید بر رویکرد غیر سیاسی و مشخصا ضدیتی که با مساله ولایت فقیه داشتند، در یک جوی نرفت چنانچه در سال ۶۲ کار به انحلال انجمن حجتیه رسید.

انجمن حجتیه و چالش‌های بعد از انقلاب

اختلاف جدی انجمن حجتیه با جمهوری اسلامی از همان ابتدای انقلاب شروع شد و این تشکل را به حاشیه برد. شرایط و موقعیت انجمن حجتیه از آنجا پیچیده شد که در سال ۶۲ به صورت داوطلبانه منحل شد. این تصمیم انجمن البته ناشی از تغییرات اجتماعی و سیاسی، فشار‌ها و چالش‌های جدید در پس از انقلاب اسلامی بود. این تصمیم به دنبال مخالفت امام خمینی با این تشکل و تلاش آنها برای تطبیق با شرایط گرفته و سبب شد که اعضای انجمن به فعالیت‌های فردی و غیررسمی روی آورند.

بیشتر بخوانید:بازگشت شهروند ایرانی جامانده در سوریه به تهران

یکی از دلایل اصلی مخالفت آیت الله خمینی با انجمن حجتیه نیز رویکرد این گروه نسبت به مساله ظهور بود. اعضای انجمن حجتیه بر این باور بودند که تا زمان ظهور امام زمان نباید اقدامی برای تشکیل حکومت اسلامی انجام داد. امام و پیروانش، اما این رویکرد را منفعلانه تلقی کرده و تاکید داشتند که مسلمانان وظیفه دارند در هر زمان برای تحقق عدالت، برپایی حکومت اسلامی و اجرای احکام الهی تلاش کنند و این مسئولیت نباید به آینده‌ای نامعلوم واگذار شود.

دلیل دیگر این بود که انجمن در مبارزات سیاسی قبل از انقلاب مشارکت جدی نداشت و تمرکز را بر فعالیت فرهنگی گذاشته بود لذا برخی انجمن را متهم به همسویی با حکومت پهلوی می‌کردند.

موضوع دیگری که سبب مخالفت امام خمینی با این انجمن شده بود، موضع آنها نسبت به اصل ولایت فقیه بود. امام خمینی ولایت فقیه را بنیان حکومت اسلامی می‌دانست و پذیرش آن را شرط اساسی برای اجرای احکام اسلامی در جامعه قلمداد می‌کرد. اما انجمن حجتیه از پذیرش این اصل اساسی طفره می‌رفت که این موضوع باعث شد پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نقش این انجمن در جامعه کم‌رنگ شود.

نفوذ انجمن حجتیه در نظام جمهوری اسلامی

فعالیت انجمن حجتیه در همان اول انقلاب و بعد از انحلال به صورت پنهانی ادامه یافت. این شیوه فعالیت، اما مانع نفوذ آنها در نظام جمهوری اسلامی نشد، چنانچه شاهدیم طی سال‌های اخیر چطور پررنگ‌تر از قبل شده‌اند و کار به حضور غیررسمی و، اما گسترده آنها رسیده است.

بحث نفوذ آنها در حکومت، همیشه مطرح بوده است. مثلا مرحوم هاشمی رفسنجانی در خاطراتش درباره نفوذ انجمن در ارتش می‌نویسد: «از اداره دوم ارتش آمدند و از نفوذ انجمن حجتیه شکایت داشتند (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی صفحه ۴۴۷).» ایشان در سال ۶۲ در مورد انجمن می‌نویسد: «آقای [حمید]زیارتی آمد. اخیراً به امر امام مسئول مرکز اسناد انقلاب اسلامی شده است. امام گفتند افراد حجتیه‌ای را بیرون بریزید... (همان صفحه ۱۰۴).»

عباس سلیمی نمین، فعال سیاسی اصولگرا نیز درباره نفوذ انجمن در وزارت امور خارجه گفته است: «یکی از نهاد‌های مورد توجه انجمن حجتیه وزارت خارجه بود. به هر حال سفیر شدن در یک کشور خارجی امکان سیاسی بسیار بالایی تلقی می‌شود که برخی از عناصر این جریان به چنین مقاماتی دست پیدا کردند».

آیت الله محتشمی پور نیز چند سال قبل – سال ۹۴ – در مصاحبه‌ای با روزنامه اعتماد گفته بود: «انجمن حجتیه یک جریان کاملا وابسته به ساواک بود که ریشه‌های این انجمن به خارج و انگلیس وابسته بود و اینها همین امروز در نظام جمهوری اسلامی ریشه دوانده‌اند.»

او با اشاره به تلاش اعضای انجمن در ابتدای انقلاب برای مسئولیت گرفتن گفته بود: «حتی یک بار آقای ولایتی خدمت امام رسیده بودند و پرسیده بودند که بعضی از اعضای انجمن حجتیه که متخصص هستند و در مسائل سیاسی مهارت دارند، پیشنهاد می‌شوند برای سفارت، در خارج به عنوان سفیر یا کاردار مشغول شوند، نظر شما چیست؟ امام مخالفت کرده بودند و گفته بودند اینها نمی‌توانند وارد این پست‌ها شوند.»

محتشمی پور حتی گفته بود که نفوذ انجمن حجتیه از مرحله هشدار گذشته و «یعنی از خط قرمز‌های بسیار پررنگ عبور کردند و برخورد با اینها خیلی سخت شده است و تنها مدد الهی است که می‌تواند کمک کند و آن چیزی را که امام هشدار داد در گذشته امروز عین آتش زیر خاکستر است».

تقویت حجتیه در دوران احمدی‌نژاد

نفوذ انجمن حجتیه در دولت‌ها یا همان پررنگ شدن فعالیت این تشکل مثلا منحل شده، بیش از همه در دولت محمود احمدی‌نژاد مشاهده شد. نظرات و تاکید احمدی‌نژاد و یاران اصلی او مثل مشایی بر موضوعاتی مثل مهدویت عامل تقویت این گمانه بود. حتی در سال ۸۴ که احمدی‌نژاد هنوز شهردار بود هم وحید جلیلی در نشریه سوره، اتفاقات رخ داده در سازمان فرهنگی و هنری شهرداری – منظور تاکید بسیار بر روایات و احادیث منتسب به امام زمان است – را به انجمن حجتیه نسبت داد. گفتنی است که این سازمان در آن مقطع زمانی زیر نظر اسفندیار رحیم مشایی اداره می‌شد.

دولت نهم که شروع به کار کرد، حرف از انجمن حجتیه هم بیشتر شد. تا جایی که برادر احمدی‌نژاد گفته بود که این تشکل تحت عنوان «راه حقیقت» به فعالیت مشغول است. بسیاری از چهره‌های اصولگرا از جمله عماد افروغ و حسین الله‌کرم نیز در آن مقطع زمانی هشدار دادند که «حجتیه‌ای»‌های جدید در حلقه اطرافیان دولت فعال شده‌اند.

لازم به ذکر است که خود احمدی‌نژاد هیچ وقت زیر بار این موضوع نرفت و حتی اعلام کرد که «در دولت من، هیچ حجتیه‌ای حضور ندارد». با این حال رویکرد احمدی نژاد نسبت به موضوع مهدویت و دعای فرج خواندن‌هایش در هر مراسم از یک سو، روابط او با رهبری که به مرور زمان تغییر کرد و به سمت تقابل رفت؛ سبب شد که موضوع نفوذ تفکر حجتیه در دولت او همیشه یک بحث جدی باشد.

حجتیه‌ای‌ها دلواپس شدند

دولت احمدی‌نژاد تمام شد، اما نفوذ حجتیه در سیاست و لایه‌های مختلف قدرت تمام که نشد، هیچ؛ بیشتر هم شد. آنها که حالا در دولت روحانی در جایگاه مخالف دولت قرار گرفته بودند، دلواپس شده و مدام در کار دولت سنگ اندازی می‌کردند. چنانچه مسیح مهاجری در مصاحبه‌ای با سایت انتخاب در سال ۹۷ گفته بود: «اخیرا بعضی از انجمن حجتیه‌ای‌های مارک‌دار و سابقه‌دار شروع به سخنرانی در این طرف وآن طرف می‌کنند و در سخنرانی هایشان دقیقا حرف‌های گروه مقابل دولت و دلواپسان را در مورد برجام مطرح می‌کنند و اینهایی که هستند می‌گفتند ما در سیاست هیچ دخالت نمی‌کنیم.

پایه اصلی انجمن حجتیه عدم دخالت در سیاست بود. شاه به این دلیل اینها را پذیرفته بود. اینها با امام مخالف بودند به دلیل اینکه چرا اصلا امام کار سیاسی می‌کند و وارد سیاست شده است. حالا آمده‌اند برجام را با استدلال‌های این شکلی خودشان رد می‌کنند.

عین استدلال‌های همان دلواپسان و بقیه کسانی که مخالف با دولت هستند. با گوش دادن سخنرانی برخی از اینها احساس کردم یک پیوندی بین این دو جریان انجمن حجتیه و مخالفین دولت برقرار شده که می‌خواهند هرطور شده برجام را از بین ببرند، دولت را زمین بزنند و در دولت بعدی سهیم باشند. این خطرناک است یعنی همان انجمن حجتیه‌ای که می‌گفت ما اصلا با سیاست کاری نداریم شما چرا اصلا وارد سیاست می‌شوید، حالا با حربه سیاسی آمده و عناصرش با سخنرانی هایشان با دولت برخورد می‌کنند تا بعدا در دولت سهیم شوند و قدرت بگیرند که خیلی خطرناک است.»

او درباره نفوذ تفکر انجمن حجتیه در دولت روحانی نیز گفته بود: «من از اول این را با خود آقای روحانی هم مطرح کردم ولی ایشان به راحتی از کنارش گذشتند. بعضی از بزرگان کشور هم این مسئله را مطرح کردند ولی عملا گوش ندادند. البته آقای روحانی خودش انجمن حجتیه‌ای نیست ولی برخی از مسئولین ما گرفتار این چیز‌ها می‌شوند.»

حجتیه رو بازی می‌کند!

در سال‌های اخیر، اما شاهدیم که انجمن حجتیه بیش از قبل فعال و پررنگ شده است. از دولت رئیسی گرفته تا جبهه پایداری و دولت در سایه. این وضعیت با انتقادات گسترده‌ای سیاسیون در هر دو جریان اصلاح‌طلب و اصولگرا همراه بود. مثلا علی صوفی در مصاحبه‌ای با رویداد ۲۴ گفته بود: «روند و نتیجه انتخابات مجلس دوازدهم نشان داد، انجمن حجتیه رو بازی می‌کند. این در حالی است که در زمان حیات امام خمینی ایشان حواسشان به تحرکات این گروه بود و به همین دلیل به هیچ وجه به آنها اجازه خودنمایی نمی‌دادند. اما بعد از رحلت امام، متاسفانه پیروان انجمن حجتیه در خیلی جا‌ها نفوذ کردند و، چون مانعی ندیدند، کار به جایی رسیده است که «رو» بازی می‌کنند و تحت عنوان «خالص‌سازی» در مجلس کنارگذاشتن جمهوریت و روی‌آمدن حکومت اسلامی را به عنوان هدف دنبال می‌کنند.»

نقوی حسینی، فعال سیاسی اصولگرا در مصاحبه با دیده بان ایران به نفوذ انجمن حجتیه در دولت رئیسی اشاره کرده و گفته بود: «انجمن حجتیه‌ای‌ها در دولت رئیسی صحنه گردان بودند. علاوه بر جبهه پایداری، انجمن حجتیه‌ای ها، منصوبان مشایی هم بدنه دولت رئیسی را تشکیل داده بودند. چطور مشایی مطرود است، اما الان افرادی که نزدیک به او در بدنه دولت ها، معاون و استاندار و مدیر هستند». علی صوفی نیز در مصاحبه‌ای با «خبرآنلاین» گفته بود: «انجمن حجتیه در قالب دولت سایه باور‌های غلطی را به رئیسی دیکته می‌کرد».

بعد از پایان زودهنگام دولت رئیسی نیز از نفوذ حجتیه کاسته نشد و شاهد ادامه انتقادات از این وضعیت بودیم. مثلا غلامعلی جعفرزاده ایمن‌آبادی، نماینده سابق رشت نیز با انتقاد از عملکرد شورای نگهبان گفته بود: انجمن حجتیه در همه ارکان تصمیم گیری نفوذ کرده است و نتیجه آن رد صلاحیت گسترده کاندیداهاست.

منصور حقیقت‌پور، نماینده سابق مجلس و مشاور رییس مجلس دهم در جریان رقابت‌های انتخاباتی همین انتخابات ریاست جمهوری اخیر گفت: تحرکات جدی دیده می‌شود که موید حضور عناصر انجمن حجتیه و توده‌ای‌ها در ستاد انتخاباتی یکی از کاندیدا‌ها است؛ اینها با موضوعات مشترکی مثل «غرب‌گریزی» و «شرق‌گرایی» و البته اشتراکاتی در مسائل داخلی، در حال تولید خوراک فکری در ظاهر «انقلابی»، اما نامونس با محتوای انقلاب اسلامی هستند.

ردپای حجتیه در بحران‌ها

انجمن حجتیه هرچه بر عدم دخالت در سیاست تاکید داشته، در موضوعاتی فرهنگی و مذهبی از موضوعات مربوط به زنان و حجاب گرفته تا ... نظرات افراطی داشته است. آنها که همان اوایل انقلاب و وقتی حجاب هنوز اختیاری بود، به اوضاع انتقاد داشتند؛ هنوز هم همان دیدگاه‌های افراطی را دارند.

با توجه به همین موضوع است که حشمت الله فلاحت پیشه در مصاحبه‌ای با «اعتماد» تاکید کرد کشور در حال آسیب دیدن از جریان خزنده حجتیه است. او گفته بود: «از زمانی که انجمن حجتیه در ایران با نوعی منع مدیریت سیاسی مواجه شد حرکتش را خزنده کرد و این حرکت خزنده در یکسری موضع‌گیری‌های افراطی خودش را نشان داد.

موضع‌گیری‌های افراطی عمدتاً خودشان را فراتر از قانون می‌دانند. بسیاری از کسانی که در مدیریت سیاسی نگاه افراطی دارند و اقدامات خودسرانه را انجام می‌دهند در این قالب عمل می‌کنند. کسانی هستند که این ادعا را مطرح می‌کنند که قانون و نظام سیاسی، امنیتی، اجتماعی و اقتصادی کشور عملاً اهداف و آرمان‌های آنها را تأمین نمی‌کند. اینها به گونه‌ای فراقانونی عمل می‌کنند و نتیجه عمل آنها این است که آرامش مملکت، امنیت داخل و منافع ملی کشور در خارج دچار زیان‌های مختلفی شود که می‌توان این موضوع را در حوزه‌های مختلف رصد کرد.»

بیشتر بخوانید:ماجرای پیچیده اپوزسیون در پرونده کیانوش سنجری

او در این مصاحبه که بعد از پاییز ۱۴۰۱ انجام شده، می‌گوید: «مثلاً اقدام‌هایی که بعضاً علیه برخی سفارتخانه‌های خارجی در سال‌های اخیر شکل گرفت؛ اقدامات افراطی که به بحران‌ها و ناآرامی‌هایی که در جامعه وجود دارد، دامن می‌زند. به ویژه برخی تریبون‌هایی که معمولاً فعال هستند و اجازه نمی‌دهند آرامش شکل بگیرد. به عنوان مثال عرض می‌کنم برخی افرادی که الان آشکارا با صحبت‌های خودشان بنزین بر آتش ناآرامی‌های اخیر ریختند، بی‌تأثیر از این جریانات نیستند؛ حالا ممکن است این جریانات یا به صورت مشاور یا به شکل یکسری نظریاتی باشد که به صورت خزنده خودش را نشان می‌دهد.

در عمل تبعات این افکار را می‌بینیم؛ افکاری که مانع آرامش و حتی مانع مدیریت بحران‌ها می‌شوند. می‌بینیم که خیلی از نهاد‌هایی که می‌توانند در این شرایط نقش واسط و میانجی را بازی کنند و به اختلافات پایان دهند، بعضاً مواضعی از آنها بلند می‌شود که آن مواضع با منطق حاکم بر قوه قضاییه هم همخوان نیست.

نمونه‌اش کسانی هستند که به راحتی صحبت از اعدام می‌کنند؛ در صورتی که اعدام به این راحتی نیست که جان یک انسان گرفته شود. البته که در اسلام مقوله قصاص را داریم و کسی هم منکر آن نیست. در اغلب مواردی که قصاص مطرح شده، خود دادستان‌ها و قضات در رأس هیات‌ها و اجتماعاتی که سعی می‌کنند مانع اعدام شوند؛ ایجاد آشتی و کسب رضایت کنند، قرار دارند. اینها سعی می‌کنند در تعامل با نظامات قبیله‌ای، عشیره‌ای و سنتی مانع اعدام شوند. به نظر من، این‌طور راحت صحبت کردن از اعدام، بی‌تأثیر از تفکرات انحرافی نیست. جامعه نیازمند نهادمندی مبتنی بر تساهل و مداراست وگرنه اگر دنبال جریانات افراطی که حکم حجتیه‌ای می‌دهند، راه بیفتیم، هیچ وقت مشکلات کشور حل نخواهد شد.»

نگاه مشابه فلاحت پیشه را عبدالرضا داوری که خود از نزدیکان دولت احمدی‌نژاد بوده، نیز دارد. او در توییتی نوشته بود: «ظاهراً اخبار و شواهدی از مداخله سازمان یافته انجمن حجتیه در ماجرای مسمومیت دانش‌آموزان به دست آمده و احتمال بازداشت برخی اعضای ارشد این انجمن و مرتبطین درون نهادی‌شان جدی شده است. گفته شده هدف انجمن از این اقدامات، القای ناکارآمدی ج. ا و زمینه سازی برای ظهور امام زمان است».

داوری ازجمله درباره دولت رئیسی در توییتی نوشته بود: «بررسی سخنرانی خانم جمیله علم‌الهدی، همسر آقای رییسی در نشست «گفتمان دولت سیزدهم»، نشانگر بازتولید گفتمان انجمن حجتیه در دولت رییسی است. محور‌های اصلی سخنان خانم جمیله علم‌الهدی عیناً مشابه باور‌های انجمن حجتیه است».

از حرکت خزنده تا فعالیت غیررسمی

حرکت و فعالیت انجمن حجتیه را تا چند سال قبل می‌شد «خزنده» تعبیر کرد، اما حالا با توجه به افزایش بحران‌هایی که در پای حجتیه در آن مشهود است، بلند بودن صدای طیف رادیکال که نزدیک به این انجمن تلقی می‌شوند، همچنین حضور گسترده در مراسم‌هایی مثل تشییع حجت الاسلام افتخارزاده بیشتر شایسته عنوان «حضور گسترده غیررسمی» است، حضوری که بیش از هر کس باید جریان سیاسی اصولگرا را نگران آینده سیاسی خود کند.