پیام‌های سفر پزشکیان به جمهوری آذربایجان: مهار تهدید یا نفوذ جایگزین؟/ چرا الهام علی اف حاضر به جایگزینی کریدور زنگزور با ارس نیست؟

اقتصاد ۲۴- "شریف هریدی" کارشناس مسائل ایران در مرکز اماراتی "پژوهش‌ها و مطالعات پیشرفته المستقبل" در مقاله‌ای تحلیلی به انگیزه‌ها و اهداف "مسعود پزشکیان" رئیس جمهوری ایران از سفر اخیرش به باکو پرداخته است.

در ادامه متن کامل این مقاله را می‌خوانید:

ایران به دنبال بهبود روابط خود با کشور‌های منطقه قفقاز است که نماینده همسایگان شمالی آن کشور هستند، به ویژه در زمانی که تهران به دلیل از دست دادن بخش بزرگی از نفوذ خود در خاورمیانه و برای همگام شدن با تحولات در حال وقوع در منطقه قفقاز جنوبی با فشار بی‌سابقه‌ای رو‌به‌رو شده است. در همین راستا، "مسعود پزشکیان" رئیس جمهور ایران در اواخر آوریل ۲۰۲۵ در راس یک هیئت بلندپایه شامل "عباس عراقچی" وزیر امور خارجه، "عباس علی آبادی" وزیر نیرو، "ستار هاشمی" وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، "رضا صالحی امیری" وزیر میراث فرهنگی و گردشگری، "فرزانه صادق" وزیر راه و شهرسازی و "مهدی سنایی" مشاور سیاسی رئیس جمهور ایران به باکو سفر کرد.

 

شریف هریدی

بیشتر بخوانید:  اسرائیل و آذربایجان چگونه و چقدر از روابط تجاری با یکدیگر سود می‌برند؟/ از برنامه نمک زدایی از آب دریای خزر تا بستنی و مشروبات الکلی

اهداف اصلی سفر پزشکیان به باکو 

سفر پزشکیان به جمهوری آذربایجان با اهداف ذیل انجام شد:

۱- تقویت همکاری‌های دوجانبه: این سفر شاهد امضای هفت یادداشت تفاهم برای همکاری در زمینه‌های مختلف از جمله سیاست، حمل و نقل، آموزش، فرهنگ و همکاری‌های رسانه‌ای بود. هم چنین، ایران و جمهوری آذربایجان توافق کردند که تجارت خود را از تقریبا ۹۰۰ میلیون دلار فعلی به چند میلیارد دلار در سال‌های آینده افزایش دهند.

دو طرف آرزوی خود را برای تکمیل کریدور‌های حمل و نقل مشترک، به ویژه کریدور ارس که انتظار می‌رود از ایران عبور کند تا جمهوری آذربایجان را بدون نیاز به عبور از ارمنستان به منطقه نخجوان متصل کند، و هم چنین پروژه راه‌آهن رشت-آستارا که انتظار می‌رود ایران و جمهوری آذربایجان را به یکدیگر متصل کند و بخشی از کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب است که روسیه و هند را به هم متصل می‌کند، ابراز کردند. این پروژه‌ها همکاری‌های دوجانبه بین ایران و جمهوری آذربایجان را افزایش داده و نقش آن دو کشور را در زنجیره‌های تأمین جهانی افزایش خواهد داد.

این علاوه بر آمادگی ایران و جمهوری آذربایجان، به همراه ترکمنستان کشور همسایه، برای همکاری در بخش انرژی از طریق پروژه‌های مشترک در زیرساخت‌های انتقال گاز و برق و نیروگاه‌ها در مناطق مرزی، به ویژه با توجه به بحران برق که چندین استان ایران را درگیر کرده خواهد بود. آن دو کشور بخشی از چارچوب ۳+۳ هستند که علاوه بر ایران، روسیه، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان را نیز شامل می‌شود و برای تعمیق همکاری بین کشور‌های قفقاز جنوبی و همسایگان آنان تلاش می‌کند.

۲- حل اختلافات بین دو کشور: سفر "پزشکیان" به جمهوری آذربایجان اولین سفر از نوع خود برای یک رئیس جمهور ایران از زمان بروز تنشی است که در روابط بین دو کشور در پی چندین رویداد در سالیان اخیر، به ویژه حمله مسلحانه به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران در تاریخ ۲۷ ژانویه ۲۰۲۳ میلادی که منجر به کشته شدن مدیر امنیتی سفارت و زخمی شدن دو نگهبان شد، حکمفرما بود. باکو در آن زمان آن حمله را "تروریستی" توصیف کرد و مقام‌های ایرانی را به عدم اعمال اقدامات امنیتی سخت گیرانه در اطراف سفارت متهم کرده بود. با این وجود، چه عاملی تشدید تنش را تسهیل کرد؟

دو کشور علاوه بر طرح اتهامات متقابل مبنی بر حمایت از گروه‌های اپوزیسیون مخالف نظام‌های سیاسی ایران و جمهوری آذربایجان، در ماه‌های آوریل و مه همان سال نمایندگان دیپلماتیک یکدیگر را نیز اخراج کردند.

علاوه بر این، رابطه‌ای نزدیک بین ایران و ارمنستان وجود داشته که باکو با نگرانی به آن نگاه می‌کند. تهران از نظر تاریخی از ارمنستان، رقیب جمهوری آذربایجان حمایت کرده کشوری که از سال ۲۰۲۰ تا زمان الحاق کامل منطقه ناگورنو-قره‌باغ به خاک جمهوری آذربایجان، با آن جنگ‌های متعددی داشته است. ایران در سالیان اخیر با تلاش برای میانجی گری بین آن دو کشور همسایه در قفقاز و دعوت به آرامش و کاهش تنش، مشتاق اتخاذ موضعی متعادل در قبال آن دو بوده است. ایران حتی تا جایی پیش رفت که کنترل جمهوری آذربایجان بر قره باغ را به رسمیت شناخت. "پزشکیان" در جریان سفر خود در ماه آوریل گذشته، در تلاشی برای جلب نظر مثبت جمهوری آذربایجان، اعلام کرد که آن منطقه بخشی از خاک باکو است.

۳- رقابت برای نفوذ در قفقاز: تهران از اهمیت ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی منطقه قفقاز آگاه است که آن را به کانون رقابت‌های عمده منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل کرده است. بنابراین، ایران مشتاق است تعادلی در روابط خود بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان ایجاد کرده و صرفا از تکیه بر تقویت روابط با ایروان دور شود، به ویژه از آنجایی که اخیرا پس از آن که جمهوری آذربایجان کنترل منطقه قره باغ را در سپتامبر ۲۰۲۳ به دست گرفت، ایروان رویکرد متفاوتی را در قبال تقویت روابط خود با غرب اتخاذ کرد که از جمله آن می‌توان به انعقاد قرارداد‌های تسلیحاتی ارمنستان با فرانسه و هم چنین، برگزاری رزمایش‌های نظامی محدود با آمریکا در ژوئیه ۲۰۲۴ به قیمت از دست دادن روابط سنتی خود با روسیه اشاره کرد. در نتیجه، تهران قصد دارد با نفوذ رو به رشد سایر کشور‌ها در منطقه قفقاز رقابت کند.

این امر می‌تواند به طور بالقوه باعث بروز اختلاف بین ایران و ارمنستان شود، به خصوص اگر ایران نتواند در مورد برنامه هسته‌ای خود با غرب به توافق برسد و این امر ایروان را مجبور کند به فشار‌های غرب پاسخ دهد و علیه تهران موضع گیری نماید. تلاش‌های تهران برای تقویت روابطش با باکو هم چنین بدون پیام‌هایی برای ترکیه، متحد نزدیک جمهوری آذربایجان نیست، زیرا تهران معتقد است که در ازای دستاورد‌های استراتژیک برای آنکارا، نفوذ خود را در سوریه از دست داده است. بنابراین، تقویت روابط با جمهوری آذربایجان که از عناصر فرهنگی، مذهبی و قومیتی مشترکی با ایران برخوردار است، می‌تواند این پیام را به ترکیه ارسال کند که تهران قادر به حضور در مناطق تحت نفوذ ترکیه است به ویژه آن که "پزشکیان" پدرش اصالتا آذری است و خود اخیرا گفته بود: "وقتی در جمهوری آذربایجان هستم، احساس می‌کنم که در تبریز یا اردبیل هستم و این حس برادری، پایه محکمی برای توسعه روابط بین دو کشور تشکیل می‌دهد". توجه داشته باشید که تبریز و اردبیل مناطقی در شمال ایران هستند که ساکنان آن آذری هستند.

 

بیشتر بخوانید:  پزشکیان: در جمهوری آذربایجان، احساس می‌کنم در تبریز یا اردبیلم

نگرانی‌های ایران

علیرغم بهبود روابط ایران و جمهوری آذربایجان، تهران نگرانی‌هایی در مورد همسایه شمالی خود دارد که برجسته‌ترین آن دغدغه‌ها را می‌توان به شرح ذیل خلاصه کرد:

۱- روابط رو به رشد بین جمهوری آذربایجان و اسرائیل: تهران با نگرانی به روابط رو به رشد بین جمهوری آذربایجان و اسرائیل در سطوح مختلف سیاسی، نظامی، امنیتی و اقتصادی در سالیان اخیر، به ویژه پس از افتتاح سفارت اسرائیل در باکو در مارس ۲۰۲۳ میلادی در جریان سفر "الی کوهن" وزیر امور خارجه وقت اسرائیل و اعلام تمایل او برای تشکیل جبهه متحد بین دو کشور علیه ایران نگاه می‌کند.

تهران، جمهوری آذربایجان را متهم کرده که در خاک خود میزبان عناصر اسرائیلی بوده که عملیات خرابکارانه در داخل ایران انجام داده‌اند. بنابراین، ایران در تلاش است تا سرعت بهبود روابط بین جمهوری آذربایجان و اسرائیل را کاهش دهد، یا دست کم خطراتی را که چنین بهبود روابطی ممکن است ایجاد کند مهار نماید. این موضوع می‌تواند زمان سفر پزشکیان به جمهوری آذربایجان را توضیح دهد، درست چند روز پیش از سفر برنامه‌ریزی‌شده "بنیامین نتانیاهو" نخست وزیر اسرائیل، به باکو از ۷ تا ۱۱ مه ۲۰۲۵ برای دیدار با "الهام علی‌اف" رئیس جمهور آذربایجان. البته این برنامه سفر بعدا لغو شد. در اینجا شایان ذکر است که تهران از تلاش‌های تل‌آویو برای محاصره خود از طریق مرز‌های شمالی آگاه است، چه از شمال غربی در جمهوری آذربایجان و چه از شمال شرقی در ترکمنستان که آن کشور نیز روابط مستحکمی با اسرائیل دارد.

۲- نگرانی از گرایش‌های ملی‌گرایانه: مناطق شمالی ایران به‌ویژه در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل و زنجان، محل سکونت قوم آذری است که پس از فارس‌ها دومین قوم بزرگ کشور را تشکیل می‌دهند. ایران بیم آن را دارد که جمهوری آذربایجان از جنبش‌های جدایی‌طلب در شمال آن کشور حمایت کند، جنبش‌هایی که خواستار ایجاد به اصطلاح "آذربایجان بزرگ" هستند، که شامل کشور فعلی آذربایجان و استان‌های آذربایجانی در شمال ایران خواهد بود. 

۳- نگرانی از تحولات منطقه‌ای: تهران از هرگونه تغییر در جغرافیای سیاسی منطقه قفقاز جنوبی که بر مسیر‌های حمل و نقل ایران تأثیر بگذارد، بیم دارد. به همین خاطر بود که ایران در سپتامبر ۲۰۲۲ اعتراض خود را به طرح جمهوری آذربایجان برای ایجاد کریدور زنگزور در مرز با ارمنستان ابراز داشت، زیرا آن طرح در صورت اجرا به منزله محاصره جغرافیایی ایران از شمال خواهد بود. کنترل جمهوری آذربایجان بر آن کریدور بدان معناست که نیازی به استفاده از خاک ایران برای ترانزیت وجود نخواهد داشت. در آن صورت، ایران حتی مجبور خواهد شد برای عبور کامیون‌هایش چه به مقصد آذربایجان و چه از طریق کریدور مرزی با ارمنستان که ایران را از مسیر‌های منتهی به اروپا از طریق ارمنستان نیز جدا می‌کند، عوارضی شاید دو برابری بپردازد.

در تلاش برای حل این بحران، ایران در اکتبر ۲۰۲۳ قراردادی با جمهوری آذربایجان برای ایجاد یک مسیر ترانزیتی به نخجوان امضا کرد که به "کریدور ارس" معروف است. آن طرح شامل یک بزرگراه و یک خط آهن است که از خاک ایران عبور می‌کند و جایگزین قابل قبولی برای کریدور زنگزور برای تهران خواهد بود. با این وجود، این موضوع با استقبال جمهوری آذربایجان مواجه نشد چرا که رئیس جمهور آن کشور در مصاحبه‌ای با رسانه‌های محلی در تاریخ ۷ ژانویه پایبندی کشورش به طرح ایجاد کریدور زنگزور را اعلام کرد.

در نتیجه، می‌توان گفت که اشتیاق ایران برای حل و فصل اختلافات خود با جمهوری آذربایجان به عنوان همسایه شمالی‌اش در چارچوب رویکرد آن کشور برای نزدیکی و بهبود روابط با کشور‌های همسایه در سالیان اخیر است. هم چنین، این تلاشی برای کاهش اثرات محاصره اقتصادی تحمیل شده بر تهران به دلیل تحریم‌های وضع شده از سوی غرب و از سوی دیگر تلاشی برای جلوگیری از تهدیداتی می‌باشد که ممکن است برخی از کشور‌های همسایه در صورت همکاری با مخالفان ایران ایجاد نمایند.

منبع: مرکز اماراتی "پژوهش‌ها و مطالعات پیشرفته المستقبل"