ورود تور‌های گاوبانگی ممنوع/ جدال مرال‌ها در فصل جفت‌گیری با شکارچیان غیرمجار و تور‌های گردشگری

اقتصاد۲۴- در اواسط ماه شهریور، جنگل‌های شمال ایران میزبان یکی از شگفت‌انگیزترین و حساس‌ترین پدیده‌های طبیعی می‌شود؛ گاوبانگی. این اصطلاح به دوره جفت‌گیری مرال‌ها یا همان گوزن‌های قرمز اشاره دارد، که در آن مرال‌های نر با فریاد‌های بلند، هم گوزن‌های ماده را به قلمرو خود جذب می‌کنند و هم برای رقبای نر خط و نشان می‌کشند. این دوره که حدوداً از ۱۵ شهریور تا ۱۵ مهرماه برگزار می‌شود، با نمایش قدرت و رقابت‌های شدید میان نر‌ها همراه است و نقش حیاتی در بقای این گونه دارد. درعین‌حال، همین نمایش طبیعی باشکوه، مرال‌ها را در معرض خطر شکارچیانی قرار می‌دهد که با تقلید صدای گوزن‌های نر، آنها را فریب می‌دهند و شکار می‌کنند. از نظر برخی کارشناسان، تهدید دیگری که بقای این گوزن‌ها را به خطر می‌اندازد، برگزاری تور‌های علمی و تخصصی گاوبانگی است. به همین دلیل، سازمان حفاظت محیط‌زیست ورود و حضور افراد بدون مجوز سازمان حفاظت محیط‌زیست را در عرصه‌های جنگلی و مناطق حفاظت‌شده ممنوع اعلام کرده است.

در ایران سه گونه گوزن وجود دارد؛ مرال یا گوزن قرمز که در جنگل‌های هیرکانی زندگی می‌کند، گوزن زرد ایرانی که زیستگاه اصلی‌اش در جنوب‌غربی ایران، یعنی در محدوده «دز»، «کرخه» و «دشت ارژن» در استان‌های خوزستان و فارس است و به‌دلیل تخریب زیستگاه، بخشی از آنها به «دشت ناز» ساری و بخش دیگری به دریاچه ارومیه منتقل شده‌اند. «گوزن مینیاتوری» یا «شوکا» نیز گوزن کوچکی است که در جنگل‌های هیرکانی، ارسباران و بخش‌هایی از کرمانشاه زندگی می‌کند.» این توضیح «سیاوش یالپانیان»، کارشناس حیات‌وحش، درباره این گونه در گفت‌و‌گو با «پیام ما» است. او می‌افزاید: «مرال‌ها به‌عنوان علفخوار‌های مهم جنگل‌های هیرکانی شناخته می‌شوند و شکوه و زیبایی این جنگل‌ها هستند. مازندرانی‌ها به آنها می‌گویند «ورزا» یا «گاو کوهی» و قصه‌ها و افسانه‌های زیادی درباره گوزن‌های با شاخ‌های بزرگ دارند. مرال‌ها هم برای شکارچیانی مانند پلنگ و گرگ منبع غذایی مهمی هستند و همین‌طور به‌عنوان علفخوار، پوشش گیاهی جنگل را تغییر می‌دهند و باعث رونق زیستگاه‌ها می‌شوند.»

آرامش گوزن‌ها در خطر است

حفاظتگران به‌دنبال بهره‌برداری‌های پایدارتری از طبیعت و زیستمندان آن هستند. به‌عنوان مثال، پرنده‌نگری به‌عنوان یک فعالیت جایگزین برای شکار پرندگان در جهان معرفی شده است که زیبایی‌ها و هیجان‌های خاص خود را به نمایش می‌گذارد. در سال‌های اخیر نیز توجه ویژه‌ای به مرال‌ها شده و برای دیدن گاوبانگی، تور‌ها و سفر‌های مختلفی به‌وجود آمده است. بااین‌حال، سیاوش یالپانیان معتقد است اکثر این سفر‌ها توسط گروه‌ها و آژانس‌های غیرمتخصص انجام می‌شود و تبعات منفی بر حیات‌وحش می‌گذارد: «در دوره گاوبانگی، گوزن‌ها بسیار حساس هستند و هورمون‌هایشان تغییر می‌کند. آنها برای جفت‌گیری از عمق جنگل‌ها بیرون می‌آیند، ماغ می‌کشند و با یکدیگر شاخ‌به‌شاخ درگیر می‌شوند. برای اینکه این دوره از زندگی گوزن‌ها به آرامی سپری شود، حفظ آرامش جنگل ضروری است. اما تور‌های غیرتخصصی با تعداد زیادی گردشگر، این آرامش را به‌هم می‌زند».

بیشتر بخوانید:فیلم/ حضور یک اسب وحشی در آزادراه تهران شمال!

او ادامه می‌دهد: «به‌هرحال، شنیدن و دیدن ماغ کشیدن گوزن و درگیری نر‌ها می‌تواند جذاب باشد، منتها برای این موضوع باید به‌سمت تور‌های کاملاً تخصصی برویم. اما فراتر از مسئله برگزاری تور‌های تخصصی، در حال حاضر اساساً نباید چنین تور‌هایی برگزار شود. جمعیت مرال‌ها هنوز شکننده است. باید چند سالی به حیات‌وحش و جنگل فرصت دهیم تا نفس بکشد و پس از آنکه جمعیت حیات‌وحش بهبود یافت، به‌سمت برگزاری تور‌های تخصصی برویم. در شرایط کنونی، حتی تور‌های تخصصی هم می‌تواند آسیب‌زا باشد.»

این کارشناس حیات‌وحش با اشاره به اینکه مرال گونه‌ای در معرض تهدید است، می‌گوید: «بهتر است اجازه دهیم این حیوان با خیال راحت دوره جفت‌گیری خود را سپری کند. حضور تعداد زیاد گردشگر به آرامش این حیوان آسیب می‌زند و به‌دلیل فشار‌های موجود، مرال‌ها دیگر حرکات نمایشی خود را انجام نمی‌دهند و از ترس به عمق جنگل عقب‌نشینی می‌کنند.»

یالپانیان با اشاره به اینکه جمعیت مرال‌ها در مناطق مختلف ایران تحت‌تأثیر عوامل متعددی قرار گرفته است، می‌گوید: «یکی از این عوامل جاده‌سازی است. برای مثال جاده‌ای که از قزوین به‌سمت تنکابن کشیده شده، به جمعیت غربی این گونه در مازندران آسیب زده است. به‌طور کل، تهدیدات مختلفی برای این گونه وجود دارد و ما با این شکل گردشگری وضعیت را بدتر می‌کنیم.»

گاوبانگی، فرصتی برای حفاظت

این کارشناس حیات‌وحش البته معتقد است باید بین تور‌ها و فعالیت‌هایی که توسط تشکل‌های محیط‌زیستی در ایام گاوبانگی انجام می‌شود، تفاوت قائل شد. او می‌گوید: «در این دوره یک‌ماهه چادر‌های گاوبانگی توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست با همکاری نهاد‌ها و گروه‌های مردمی برپا می‌شود که هدف اصلی آنها حفاظت از مرال‌ها است. دلیل برپایی این چادر‌ها این است که در این دوره از سال، شکارچی‌ها با تقلید صدای گوزن نر، آنها را به‌سمت خود می‌کشانند و شکار می‌کنند.»

او ادامه می‌دهد: «حضور کارشناسان و فعالان محیط‌زیست در این چادر‌ها برای جلوگیری از شکار غیرقانونی بسیار حیاتی است و این افراد درواقع در حال انجام کار حفاظتی هستند. اگر کسی واقعاً مشتاق تماشای مرال‌ها است، می‌تواند در قالب فعالیت‌های حفاظتی و در چادر‌های گاوبانگی محیط‌زیست یا گروه‌های تخصصی ثبت‌نام کند. اما برای برگزاری تور‌های تماشای گاوبانگی، هنوز زمان مناسبی نیست و باید چند سالی صبر کرد.»

ورود ممنوع

معاون محیط‌زیست طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست مازندران در گفت‌و‌گو با «پیام ما» با اشاره به ممنوعیت ورود گردشگران به زیستگاه‌های مرال، بیان می‌کند: «برای ساماندهی به این فعالیت و قرار دادن اقدامات مربوط به گاوبانگی در چارچوبی خاص، جلسه‌ای در دفاتر تخصصی سازمان حفاظت محیط‌زیست برگزار کردیم. در این راستا، در استان نیز جلسه هماهنگی با ادارات تابعه خود داشتیم. به تمامی ادارات تابعه اطلاع‌رسانی لازم انجام شد که ورود تور‌های تفرج و گردشگری در ایام گاوبانگی، به‌ویژه در زیستگاه‌های حساس مناطق چهارگانه سازمان محیط‌زیست، ممنوع است و باید از این اقدام جلوگیری شود.»

«روح‌الله اسماعیلی» ادامه می‌دهد: «همکاران ما در مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست و زیستگاه‌های حساس، چادر‌های معروف به چادر گاوبانگی برپا می‌کنند و از پاسگاه‌های محیطبانی خارج می‌شوند تا برای امر حفاظتی به محل‌های شناسایی‌شده مرال‌ها بروند. تاکنون گزارش‌هایی مبنی‌بر ورود تور‌ها به نقاط حساس و جا‌هایی که همکاران ما حضور دارند، دریافت نکرده‌ایم. این حساسیت را به ادارات تابعه اعلام کردیم. از طرف دیگر، با دادستانی شهرستان‌ها ارتباط گرفتیم تا حساسیت موضوع را به آنها منتقل کنیم. دادستان‌ها نیز دستور دادند از ورود این افراد به مناطق حساس جلوگیری شود.»

بیشتر بخوانید:رشد چشمگیر جمعیت روباه‌ها در تهران

او همچنین از ارسال نامه‌ای به اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان مازندران خبر می‌دهد و می‌افزاید: «در این نامه درخواست کردیم آژانس‌ها و تور‌هایی که با میراث‌فرهنگی فعالیت رسمی دارند، از ۱۵ شهریور تا ۱۵ مهرماه از ورود تور‌ها یا معرفی آنها در زیستگاه‌های مرال جلوگیری کنند. تبلیغاتی که برای این تور‌ها در فضای مجازی می‌شود، به‌هیچ‌عنوان مورد تأیید ما نیست و مجوزی برای آن صادر نخواهد شد. بنابراین، اگر سفر‌های این تور‌ها در مناطق چهارگانه باشد، با آن برخورد خواهیم کرد. البته باید ذکر کرد که همکاران ما در زیستگاه‌های خارج از مناطق چهارگانه که مرال‌ها حضور دارند، نیز چادر‌های گاوبانگی برپا کرده‌اند».

اسماعیلی ضمن اشاره به عدم صدور مجوز برای تور‌های گاوبانگی، می‌گوید: «البته برخی از فعالین در قالب کنشگران و همیاران محیط‌زیست با ما همکاری دارند و به‌طور رسمی اعلام آمادگی می‌کنند در این ایام برای پایش مناطق و حضور در چادر‌های گاوبانگی ما کمک کنند. این افراد تعداد محدودی هستند و تحت نظارت همکاران ما فعالیت می‌کنند. با توجه به تعداد محدود نیرو‌های ما و پاسگاه‌های زیادی که داریم، این همکاری در پایش و حفاظت کمک بسیاری به ما می‌کند.»

برگزاری تور‌های گاوبانگی در کوتاه‌مدت ممکن نیست

معاون محیط‌زیست طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست مازندران در پاسخ به این سؤال که آیا با افزایش جمعیت مرال‌ها امکانی برای برگزاری این تور‌ها فراهم خواهد شد یا خیر؟ می‌گوید: «این موضوع به مجموعه‌ای از عوامل وابسته است. ممکن است جمعیت مرال‌ها در یک زیستگاه افزایش یابد، به شرط اینکه مراقبت‌ها بیشتر شود و مردم نیز رعایت کنند. سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز باید نسبت به وظایف خود حساس‌تر باشد تا این گونه ارزشمند به جمعیت مقبول برسد. اما باید توجه داشت زیستگاه مرال‌ها به‌شکل جزیره‌ای درآمده است و صرفاً جمعیت آنها را در لکه‌های خاصی از پهنه سرزمینی مازندران مشاهده می‌کنیم. این لکه‌ها به‌هم پیوسته نیست و کریدور حرکتی برای مرال‌ها وجود ندارد. بنابراین، جمعیت‌ها نمی‌توانند با یکدیگر ارتباط داشته باشند و حالت پویایی در کل پهنه سرزمینی جنگل‌های شمال ایجاد شود.»

معاون محیط‌زیست طبیعی مازندران اضافه می‌کند: «با توجه به جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها، در کوتاه‌مدت نمی‌توانیم شاهد برگزاری این شکل از گردشگری باشیم. این موضوع نیازمند حداقل یک دوره بیست‌ساله است تا جمعیت مرال‌ها تقویت شود و زیستگاه‌ها از آسیب‌هایی که وجود دارد، حفظ شود.»

او در پاسخ به این سؤال که جمعیت کنونی مرال‌ها در استان چقدر تخمین زده می‌شود، می‌گوید: «زیستگاه مرال‌ها جنگلی است و پایش آنها را سخت می‌کند. به همین دلیل، آمار‌هایی که از جمعیت آنها وجود دارد، تخمینی است. در بعضی از زیستگاه‌ها مثل گلستانک در البرز مرکزی که مرال‌ها در یک مجموعه محدودی حضور دارند، آمارمان دقیق و نزدیک به واقعیت است. اما در سایر پهنه‌ها برآورد جمعیت مرال‌ها بیشتر براساس مشاهدات مستقیم و یا شنیدن بانگ آنها به‌عنوان ابزار ارزیابی است. اما به‌طور کل تخمین ما از جمعیت این گونه حدود ۸۰۰ تا یک‌هزار رأس در استان است.»