ایران بازیگر اصلی ثبات خاورمیانه؛ وزیران خارجه ترکیه و عراق در مذاکراتی راهبردی درباره تهران

اقتصاد۲۴- فؤاد حسین و هاکان فیدان، وزیران خارجه عراق و ترکیه در حاشیه مجمع دوحه دیدار و درباره مجموعه‌ای از موضوعات دوجانبه و منطقه‌ای رایزنی کردند. دو طرف با تمرکز بر گسترش همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی، تحولات منطقه به‌ویژه اوضاع سوریه را بررسی و بر حمایت از ثبات سیاسی و اقتصادی در این کشور و ضرورت تقویت سرمایه‌گذاری و پروژه‌های توسعه‌ای تأکید کردند. در این دیدار، «پرونده ایران» نیز مورد گفت‌و‌گو قرار گرفت و بغداد و آنکارا بر لزوم کاهش تنش در منطقه و حرکت به‌سوی راه‌حل‌های سیاسی مبتنی بر گفت‌و‌گو و تفاهم برای تقویت امنیت جمعی تأکید کردند. فؤاد حسین گزارشی از آخرین تحولات داخلی عراق، از جمله موفقیت در برگزاری انتخابات و روند تشکیل دولت ارائه داد. در پایان، دو کشور بر ادامه هماهنگی، رایزنی‌های مستمر و اتکا بر پیوند‌های تاریخی و جغرافیایی مشترک تأکید کردند.

تحولات شتابان عراق؛ از امنیت تا سیاست

تحولات اخیر عراق نشان می‌دهد این کشور در مرحله‌ای تازه از پیچیدگی امنیتی و سیاسی قرار گرفته است؛ مرحله‌ای که تنها با یک تهدید مشخص قابل فهم نیست، بلکه محصول هم‌زمانی چند سطح متفاوت از فشارهاست. دیدار فؤاد حسین با هاکان فیدان در دوحه نیز دقیقا در بستری شکل گرفت که عراق از شمال تا جنوب در معرض بازتعریف توازن قدرت قرار گرفته است. در سطح امنیتی، حملات پهپادی، انفجار‌های پراکنده، هدف قرارگرفتن زیرساخت‌های انرژی و رشد تحرکات گروه‌های مسلح غیردولتی، تصویر روشنی از بازگشت «بی‌ثباتی سیال» در عراق ارائه می‌دهد. تنها در هفته‌های اخیر، گزارش‌هایی از افزایش پرواز پهپاد‌های ناشناس در استان‌های شمالی، حمله به تأسیسات نفتی و انرژی در اقلیم کردستان الانبار منتشر شد.

 این وقایع هم‌زمان با فشار‌های سیاسی داخلی به‌ویژه در جریان تعیین نخست‌وزیر جدید و تشکیل دولت پس از انتخابات، نوعی گره دوگانه ایجاد کرده است که در آن بحران‌های امنیتی و سیاسی یکدیگر را بازتولید می‌کنند. از سوی دیگر، رقابت بازیگران خارجی نیز این وضعیت را تشدید کرده است. آمریکا به‌دنبال تثبیت حضور خود در عراق و مهار نفوذ ایران است؛ ایران بر حفظ محور مقاومت تأکید دارد؛ ترکیه امنیت مرزی و پرونده پ. ک. ک را در اولویت می‌بیند و کشور‌های عربی در حال بازتعریف نقش اقتصادی خود در عراق هستند.

این هم‌پوشانی اهداف، بغداد را ناگزیر کرده است به سمت دیپلماسی فعال‌تر حرکت کند تا بتواند انواع فشار‌ها را تعدیل و از تبدیل عراق به میدان درگیری نیابتی جلوگیری کند. در سطح سیاست داخلی نیز عراق با شرایط حساسی مواجه است. مذاکرات طولانی برای تشکیل دولت، رقابت گروه‌های شیعی، نقش‌آفرینی فزاینده احزاب کردی و سنی و فشار افکار عمومی نسبت به فساد و ناکارآمدی، همگی موجب شده‌اند دولت آینده عراق هنوز چشم‌انداز روشنی نداشته باشد. فؤاد حسین در دیدار با فیدان ناگزیر بود تصویری از این وضعیت پیچیده ارائه دهد و تأکید کند که حفظ ثبات داخلی اولویت بغداد است. 

بیشتر بخوانید:در دیدار عراقچی با الهام علی‌اف چه گذشت؟

در چنین محیطی، رایزنی با ترکیه نه‌تنها جنبه دوجانبه داشت، بلکه برای بغداد به‌معنای مدیریت فشار‌های خارجی و تلاش برای ایجاد توازن منطقه‌ای نیز بود. عراق می‌داند که تنها با فعال‌کردن دیپلماسی و تقویت همکاری‌های اقتصادی با همسایگان می‌تواند از فشار لایه‌های مختلف تهدید بکاهد. بنابراین، این دیدار بیش از آنکه یک ملاقات تشریفاتی باشد، یک اقدام راهبردی برای عبور از مرحله جدیدی از بی‌ثباتی بود.

پرونده پ. ک. ک و چالش‌های کردی؛ نقطه اتصال بغداد و آنکارا

پرونده پ. ک. ک همواره یکی از مهم‌ترین محور‌های رایزنی میان بغداد و آنکارا بوده و این بار در دیدار فؤاد حسین و هاکان فیدان، جایگاهی حتی حیاتی‌تر یافت. علت روشن است. تحولات چند ماه اخیر در معادلات کردی پس از خلع سلاح پ. ک. ک و تأثیر آن بر شمال عراق این منطقه را در آستانه ورود به دور تازه‌ای از مناسبات امنیتی و دیپلماتیک قرار داده است؛ بنابراین باید گفت که خلع سلاح پ. ک. ک، تحولی راهبردی در وضعیت امنیتی و سیاسی منطقه ایجاد کرده است. این اقدام تاریخی که با حمایت ترکیه و نظارت بین‌المللی دنبال می‌شود، نه‌تنها فعالیت‌های نظامی پ. ک. ک را کاهش می‌دهد، بلکه فضای لازم را برای بازتعریف سیاسی و دیپلماتیک گروه‌های کردی فراهم می‌آورد.

 به این ترتیب، پرونده کردی از یک مسئله صرفا امنیتی به معادله‌ای پیچیده تبدیل شده که محور آن ترکیبی از سیاست داخلی، گفت‌و‌گو‌های بین‌المللی و بازتعریف روابط میان احزاب کردی است. تحولات کردی فراتر از مرز‌های ترکیه است و شمال عراق را نیز تحت تأثیر قرار داده است. مناطق تحت نفوذ پ. ک. ک مانند سنجار و ارتفاعات قندیل، کلید ثبات مرزی و امنیت منطقه‌ای هستند و خلع سلاح می‌تواند امکان کنترل دولت مرکزی بغداد بر این مناطق را افزایش دهد. اخبار مطرح‌شده درباره احتمال دیدار عبدالله اوجالان با مظلوم کوبانی، رهبر حزب دموکراتیک کرد‌های سوریه نیز نشان می‌دهد که معادلات کردی به سطح بین‌المللی گسترش یافته و روابط میان کرد‌های عراق و سوریه در حال بازتنظیم است.

در این میان، جایگاه ایران به‌عنوان یک بازیگر موازنه‌ساز اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. تهران همواره در پرونده کردی نقش کلیدی ایفا کرده است و حضور دیپلماتیک و ارتباطات با احزاب کردی، امکان حفظ ثبات نسبی و اثرگذاری بر روند خلع سلاح را برای بغداد و آنکارا فراهم می‌کند. ایران می‌تواند ضمن ایجاد توازن میان احزاب کردی و دولت مرکزی عراق، از فرسایش نفوذ خود جلوگیری کرده و نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی به نظم امنیتی شمال عراق ایفا کند.

بیشتر بخوانید:فیلم/ ایران و ترکیه در پرونده انرژی هسته‌ای به توافق رسیدند؟

برای بغداد، این شرایط هم فرصت و هم چالش است. کاهش فعالیت‌های نظامی پ. ک. ک، امکان تقویت حاکمیت دولت مرکزی را فراهم می‌کند، اما مدیریت تداوم روند خلع سلاح و تعامل با احزاب کردی نیازمند دقت دیپلماتیک و هماهنگی با تهران و آنکاراست. سفر فؤاد حسین به دوحه و گفت‌و‌گو با هاکان فیدان در این چارچوب اهمیت پیدا می‌کند؛ مذاکراتی که نه‌تنها کاهش تنش‌ها را هدف قرار می‌دهد، بلکه چارچوبی برای مدیریت معادلات تازه کردی و تضمین حضور ایران به‌عنوان اهرم موازنه‌ساز ایجاد می‌کند.

چرا ایران در مرکز رایزنی‌ها قرار گرفت؟

با وجود تعدد مسائل دوجانبه بین بغداد و آنکارا، آنچه دیدار فؤاد حسین و هاکان فیدان را در سطح منطقه‌ای برجسته کرد، «پرونده ایران» بود؛ پرونده‌ای که عملا فراتر از موضوعی عادی است و به‌نوعی به ستون خاورمیانه امروز تبدیل شده. هر دو کشور به‌خوبی می‌دانند که نقش ایران در تحولات عراق و سوریه به‌حدی تعیین‌کننده است که هیچ ساختار امنیتی پایداری بدون مشارکت تهران به نتیجه نخواهد رسید. این واقعیت باعث شد محور ایران به یکی از اصلی‌ترین بخش‌های گفت‌و‌گو تبدیل شود.

برای عراق، ایران نه‌تنها یک کشور همسایه، بلکه بازیگری است که هرگونه تغییر در سطح تنش‌های منطقه‌ای آن بلافاصله بر خاک عراق اثر می‌گذارد. بغداد به‌خوبی می‌داند که افزایش تنش میان ایران و آمریکا، یا میان ایران و اسرائیل، می‌تواند این کشور را وارد دور جدیدی از مواجهات غیرمستقیم کند؛ بنابراین تلاش می‌کند نقش میانجی و متوازن‌کننده خود را حفظ کرده و حتی تقویت کند.

ترکیه نیز به سهم خود ملاحظات عمیقی درباره ایران دارد. همکاری و رقابت تهران–آنکارا در سوریه، عراق، انرژی و قفقاز جنوبی، روابط دو کشور را پیچیده، اما ناگسستنی کرده است. ترکیه می‌داند که اگر روابط ایران با قدرت‌های جهانی وارد فاز تنشی شود، کل معادلات منطقه دگرگون می‌شود؛ از مسیر‌های انرژی تا سوریه و پرونده‌های امنیتی شمال عراق؛ بنابراین آنکارا نیز به‌دنبال کاهش اصطکاک با تهران و یافتن نقاط مشترک راهبردی است.

از سوی دیگر، تحولات سال ۲۰۲۵ پس از بازگشت ترامپ در کنار چرخش عربستان و تلاش امارات برای توازن‌سازی، کل منطقه را در آستانه آرایش امنیتی جدیدی قرار داده است. در چنین فضایی، بغداد و آنکارا نیاز دارند پیش از آنکه روند‌ها تشدید شود، تصویر مشترکی از نقش ایران داشته باشند. در این چارچوب، گفت‌و‌گو درباره ایران نه یک موضوع فرعی، بلکه عنصر مرکزی تلاش برای ایجاد ثبات منطقه‌ای است. به‌همین‌دلیل، می‌توان گفت رایزنی درباره ایران مهم‌ترین بخش این دیدار بود و نشان داد که آینده امنیت خاورمیانه همچنان در گرو فهم روابط و رقابت‌های پیرامون تهران است.