حمله سوسک‌ها به تهران جدی است؟

 

اقتصاد۲۴- این وضعیت محدود به پایتخت نیست و جمعیت این حشره در سراسر ایران افزایش پیدا کرده است، نکته دیگری که از نگاه کارشناسان این حوزه دور نمانده این‌که این حشرات دیگر تابع جغرافیای خاصی هم نیستند و اگر تا پیش از این جمعیت‌شان در یک منطقه از ایران با اقلیم متفاوت افزایش داشته حالا در دیگر مناطق با اقلیم‌های مختلف هم جمعیت شان افزایش قابل توجهی پیدا کرده است. برخی از کارشناسان آلودگی هوای شهر‌های مختلف را در ازدیاد آن‌ها موثر می‌دانند و برخی دیگر مهاجرت شکارچیان این حشرات یا همان تغذیه‌کنندگانش را موثر در افزایش تعداد سوسک‌ها عنوان کرده اند. دیگرانی هم بوده‌اند که بار اصلی این طغیان سوسک‌ها را در عدم مدیریت درست پسماند‌های شهری و البته تغییرات واضح سبک زندگی جامعه شهری می‌دانند. هر چه هست حالا با تعداد بسیار بیشتری از سوسک‌ها روبه‌رو هستیم و آنچه مهم به نظر می‌رسد فارغ از فضای به وجود آمده چندش‌آور این حشرات، انتقال بی‌شمار بیماری‌های عفونی توسط آنهاست. نکته‌ای که شاید کمتر به چشم خانواده‌ها بیاید همین است که بیش از آلودگی هوا و مهاجرت تغذیه‌کنندگان این حشره موذی، آنچه تاثیر بیشتری در افزایش تعداد این حشرات دارد نوع زندگی و چگونگی دفع زباله‌های خانگی است. در این میان راه‌های کنترل و کاهش احتمالی سوسک‌ها هم معمولا محدود بوده است به سمپاشی‌های عموما غیراصولی که نه تنها تعداد آن‌ها را کاهش نداده بلکه آن‌ها را مقاوم‌تر و این سموم را وارد چرخه زندگی انسانی کرده است؛ روشی دو سر باخت برای مهار سوسک خانگی.

 

سوسک‌های حمام که با نام علمی سوسری‌ها شناخته می‌شوند حالا در تهران و دیگر شهر‌های بزرگ ایران آن‌قدر زیاد شده‌اند که یکی از معضلات همیشگی و جدی خانواده‌ها محسوب می‌شوند. این سوسری‌های سیاه‌رنگ بزرگ از کجا آمده‌اند؟ سوسک‌ها ٤٠٠‌هزارگونه در جهان دارند، اما سوسری‌ها ٤‌هزار گونه. از این ٤هزارگونه هم فقط ٥٠،٤٠ گونه در جهان با مردم همزیست شده و در فاضلاب‌ها و خانه‌ها زندگی می‌کنند. اما گونه‌ای که در تهران دیده می‌شود سوسری‌های آمریکایی هستند که جثه بزرگی دارند. این‌گونه اصالتش آفریقایی است و چندصد سال پیش از این قاره به آمریکا رفت و از آن‌جا به جا‌های دیگر دنیا منتقل شد و وقتی به ایران آمد سوسری‌های ژاپنی و آسیایی را از دور رقابت خارج کرد و اکنون هم به دلیل تغذیه‌شان از فاضلاب یک آفت محسوب می‌شوند.
مهدی ضرابی، دکتری تخصصی اکولوژی حشرات از دانشگاه تربیت مدرس و بورد تخصص حشره‌شناسی از آمریکا دارد. او درباره قدمت این حشرات به جام‌جم می‌گوید: «حشرات در مجموعه خلقت از باستانی‌ترین جانوران باقیمانده روی کره زمین هستند. عمر انسان روی کره زمین در حالی به سه میلیون سال می‌رسد که حشرات از ۳۰۰ میلیون سال قبل روی کره زمین زیسته‌اند.» سوسری‌ها هم در تمام این سال‌ها و در گذر از بلایای طبیعی و غیرطبیعی که توانسته موجودات زیادی را منقرض کند زنده مانده و یاد گرفته‌اند چگونه تکامل یابند و مقاوم شوند.

 

چند سالی است که موضوع افزایش جمعیت این سوسک‌ها به نوعی به دغدغه شهروندان و البته کارشناسان این حوزه تبدیل شده است. اما آیا واقعا سوسک‌ها زیاد شده‌اند؟ آن‌طور که مهدی ضرابی می‌گوید موضوع دینامیسم جمعیتی حشراتی همچون سوسک حمام یا پشه که ناقل بیماری هستند بحث مهمی در حشره‌شناسی شهری است. برای برآورد افزایش دقیق نیاز به کار مطالعاتی وجود دارد، اما آنچه به آن می‌توان اشاره کرد این‌که با توجه به انباشت زباله در شهری مثل تهران باید در انتظار افزایش چشمگیر این حشرات باشیم.
مورد اشاره او در این است که ممکن است آلودگی هوا یا مهاجرت تغذیه‌کنندگان این حشره از تهران نقشی در افزایش تعداد سوسک‌ها داشته باشد، اما بدون شک نمی‌توان از تاثیر پسماند‌ها در ازدیاد سوسک‌ها چشم‌پوشی کرد. او می‌گوید: «این موجودات به واسطه نشو و نمای سریع و تکرار نسل‌های کوتاهشان به‌شدت مستعد مقاومت هستند. به همین دلیل افزایش آلاینده‌ها که می‌تواند مخاطرات بسیاری برای انسان داشته باشد برای حشرات نقطه مطلوبی است که آن‌ها را به جمعیتی مقاوم تبدیل کند.» جالب این‌که دلیل دیگری بر ازدیاد آن‌ها دقیقا آن چیزی است که گمان می‌کردیم می‌تواند آن‌ها را از بین ببرد. مهدی ضرابی در این رابطه می‌گوید: «بیش از تاثیر آلودگی هوا و آلاینده‌ها در جمعیت این‌گونه جانوری این شرکت‌های سمپاشی هستند که در مقاوم شدن این حشرات نقش دارند. ضمن این‌که این شرکت‌ها از سموم بسیار خطرناک و گاه از رده خارج در دفع این حشرات استفاده می‌کنند.»

از مهدی ضرابی درباره چگونگی استقامت سوسک‌ها در برابر سموم شیمیایی می‌پرسم. این که چطور سموم شیمیایی نه تنها این حشرات را از بین نمی‌برند، بلکه آن‌ها را مقاوم‌تر می‌کند. او به جام‌جم می‌گوید: «هر جمعیتی دارای یک پراکنشی از نظر تنوع ژنوم است. مثال ملموس این نکته هم تنوع ژنتیکی انسان‌هاست، از افرادکوتاه قامت و لاغر بگیرید تا اشخاص درشت هیکل و چاق. به همین دلیل جمعیت ساکن یک منطقه را تشبیه به استخری می‌کنند که به آن استخر ژنتیکی می‌گویند. حالا فرض کنید یک اتاقی داشته باشیم و این افرادرا پشت در اتاق بگذاریم، ورودی در اتاق را با یک میله مسدود کنیم و از افراد بخواهیم وارد اتاق بشوند. در این صورت فقط افرادی خواهند توانست به آن اتاق وارد شوند که قد کوتاه‌تری دارند و می‌توانند از مانع میله در ورودی بگذرند. حالا اگر همان افراد در این اتاق زاد و ولد کنند فقط از دسته ژنتیکی افراد کوتاه قامتی خواهند بود که به راحتی از زیر میله ورودی عبور می‌کنند. اگر حشرات را این افراد و آن میله ورودی را به عنوان فیلتر همان سموم شیمیایی فرض کنیم، متوجه مقاوم‌پذیری حشرات در برابر سموم خواهیم شد.»
به همین دلیل اگر حشره‌ای بر اثر یک سمپاشی بی‌رویه و استفاده از سم اشتباه و روش غلط سمپاشی مورد اصابت ماده شیمیایی قرار بگیرد و از بین نرود به این معنی است که یک تغییری در جمعیت آن صورت گرفته و سوسک‌هایی باقی مانده‌اند که به آن سم واکنش نشان نمی‌دهند و این پروسه عجیب در ایران به وفور دیده می‌شود. در حقیقت ما نه تنها با ازدیاد جمعیت این حشرات مبارزه نمی‌کنیم، بلکه به پرورش گونه مقاوم‌تری از سوسک‌ها کمک می‌کنیم. این ماجرا محدود به همین نکته افزایش جمعیت مقاوم سوسک‌ها نمی‌ماند، زیرا در دفعات بعدی کاربرد اصلی‌شان یعنی کشتن سوسک‌ها را از دست می‌دهند، اما این بار به چرخه زندگی انسان‌ها وارد می‌شوند. به این مفهوم که نه‌تن‌ها سوسک‌ها را نمی‌کشند، چرا که آن‌ها در برابر آن سم مقاوم شده‌اند، بلکه باعث مسمومیت یا بیماری‌های دیگری در انسان‌ها می‌شوند.

بسیاری از کارشناسان معتقدند نمی‌توان جمعیت سوسری‌ها را ریشه‌کن کرد برای همین است که گزینه پیش رو تنها کنترل و بستن مبادی ورودی آن‌ها به محل زندگی است. در این میان معمولا روش‌های اکولوژیک روش‌هایی است که باید به آن توجه کرد. خیلی ساده است، وقتی درپوش‌های توالت‌ها ابداع شد و استفاده از آن رواج پیدا کرد به شکل محسوس و قابل توجهی تردد سوسک‌های حمام کاهش یافت. به این مفهوم که یک دریچه معمولی فیزیکی راه تردد بسیاری از این حشرات را مسدود کرد. اما سوسک‌های آلمانی (سوسری‌های آلمانی) که ریزتر هستند داستان دیگری دارند. استفاده بی‌رویه از نئوپان و ام‌دی‌اف در طراحی آشپزخانه‌ها محل مناسبی برای رشد این سوسک‌ها شکل می‌دهد، یا جاگذاری آبگرمکن در محیط آشپزخانه به شدت محل مناسبی برای رشد این حشرات را تشکیل می‌دهد. همین جمع شدن آبگرمکن در محیط‌های خانگی و انتقال آن به بالکن منازل از حجم قابل توجهی از این حشرات کم کرد. مهدی ضرابی می‌گوید: «نکته مهم این است که ما و حشرات همسفره‌ایم. یک مثال ساده برای فهم این موضوع کمک بسیاری می‌کند. اگر شما یک قاشق خالی را در دهانتان بگذارید و آن قاشق را در محیط خانه رها کنید، همین قاشق که تنها به آنزیم بزاق شما آلوده شده می‌تواند محل تغذیه شبانه‌روزی ۲۰ سوسک سوسری آلمانی باشد. همین را که ملاک بگیریم متوجه می‌شویم وقتی حجم بالایی از باقیمانده غذا را وارد چرخه فاضلاب می‌کنیم یعنی چه حجم بالایی از محل تغذیه این حشرات را فراهم کرده‌ایم.»
هشدار بعدی این حشره‌شناس در رابطه با وفق‌پذیری سوسک‌هاست. آن‌طور که او می‌گوید این حشرات از یک حشره شهری حالا تبدیل به یک حشره ملی شده‌اند.
به این مفهوم که دیگر زیستشان تابع جغرافیای ویژه‌ای نیست. یعنی شما برای دفع این آفات نمی‌توانید فقط منزل خودتان را سمپاشی کنید یا از راه‌های اکولوژیک برای مهار آن استفاده کنید، در حالی که همسایه شما چنین کاری نمی‌کند. دیگر این مبارزه یک فعالیت جمعی است و محدود به یک خانه و آپارتمان یا برج نمی‌شود.