اقتصاد ۲۴- میرا قربانی فر - زعفران را طلای سرخ خراسان می‌نامند، اما حقیقت این است که این طلای سرخ در سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی و شمالی و رضوی کشت می‌شود و بیشترین زعفران ایران نیز در بخش‌های جنوبی استان خراسان رضوی تهیه می‌شود.
طلای سرخی که برای دهه‌ها بهترین کیفیت و بالاترین کمیت آن در اختیار ایران بود، اما حالا به نظر می‌رسد عرصه در این محصول انحصاری نیز در حال خارج شدن از دست ایران است.
زعفران یکی از گرانترین ادویه‌های جهان است. برای تهیه یک کیلو از این ادویه خوش‌رنگ و کمیاب ۱۱۰ هزار تا ۱۷۰ هزار گل زعفران نیاز است. زنان کشاورز نیز در فرآیند تولید زعفران نقش مهمی ایفا می‌کنند، نقش آن‌ها البته بیشتر به حوزه چیدن و پاکسازی گل زعفران محصول محدود می‌شود که کار دشواری است. از زعفران نه فقط در غذا بلکه در داروسازی و یا تولیدات شیمیایی نیز استفاده می‌شود. برای سال ها پس از ایران، کشور‌های مراکش، یونان و اسپانیا بیشترین تولید زعفران در دنیا را داشتند و اسپانیا جزو بزرگترین واردکننده زعفران ایران نیز محسوب می‌شده است اما حالا چند سالی پس از قاچاق شدن پیاز زعفران ایران به افغانستان، این کشور نیز به جمع تولید کنندگان و صادرکنندگان این محصول پیوسته است. محصولی که به نظر می رسد چین نیز حالا برای بازار آن نقشه هایی در سر دارد.
برداشت زعفران در برخی مناطق از اوایل آبان‌ماه و در مناطق دیگر از اوایل آذر ماه صورت می‌گیرد. زعفران که به طلای سرخ مشهور است، گرانترین فرآورده کشاورزی جهان محسوب می‌شود. قیمت هر کیلو زعفران بنا به کیفیت از هشت میلیون و ۵۰۰ هزار تومان تا ۴۵ میلیون تومان در نوسان است.
زعفران مهمترین گیاه صادراتی ایران و سلطان گیاهان دارویی جهان بوده و باتوجه به اشتغال بیش از ۱۰۰ هزار نفر روز کار در منطقه خراسان رضوی و همین تعداد در سایر نقاط کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
بیشتر بخوانید: هر کیلو زعفران چقدر گران تر شد؟
مصرف فعلی زعفران در جهان حدود ۳۰۰ تن است که ۲۸۰ تن آن در خراسان تولید می‌شود و اگر افغانستان و چین، زعفران ارزان‌تری عرضه کنند در آینده نقش ایران در بازار‌های جهانی زعفران بسیار کمرنگ‌تر خواهد شد، چون نمی‌توانیم با محصول ارزان قیمت آن‌ها رقابت کنیم و این خطر بزرگی است که خراسانی که رو به خشکسالی است را تهدید می‌کند.
قاچاق پیاز زعفران از ایران و ساخت رقبای تازه
البته ایران همچنان بیش از ۹۰ درصد زعفران جهان را تولید می‌کند، اما حالا رقبای جدیدی از راه رسیده‌اند. افغانستان، کشور همسایه ایران سال‌هاست که تولید زعفران را آغاز کرده و در این مسیر موفق بوده است. چین نیز بنا دارد با کشت گلخانه‌ای این محصول وارد بازار‌های جهانی شود.
گفته می‌شود که پیاز این محصول از طریق ایران به افغانستان قاچاق شده است و پس از چندین مرحله قاچاق پیاز این محصول، افغانستانِ پیش از رسیدن طالبان، تلاش داشته خود را در بازار جهانی این کالا سهیم و وارد کند. از دیگر رقبایی نیز که اخیرا در حال به دست گرفتن بازار زعفران در جهان است، چینی‌ها هستند. چینی‌ها که به نظر می‌رسد از هیچ بازار بین المللی برای صادرات نمی‌گذرند این بار به سراغ زعفران آمده اند تا شاید سهمی از این بازار را به دست بگیرند.
هر چند که تا سه دهه قبل زعفران را در جهان با نام ایران می‌شناختند، اما پس از «قاچاق پیاز زعفران ایرانی» حالا کشور‌های دیگری در این عرصه ورود کرده و انحصار را از ایران گرفته اند.
افغانستان، امارات، اسپانیا و چین از جمله کشور‌هایی هستند که در چند سال گذشته وارد بازار زعفران شده و جایگاه ایران را به مخاطره انداخته اند.
برخی کشور‌های دیگر همچون پاکستان، هند، مراکش، ترکیه و سوئیس نیز سرمایه‌گذاری برای افزایش تولید زعفران را آغاز کرده‌اند.
ایران نیز البته به دنبال توسعه صادرات طلای سرخ یا همان زعفران است، آن هم در شرایطی که تحریم‌ها تجارت و صادرات در ایران را دشوارتر از همیشه کرده استتاریخ کشت و تولید زعفران در ایران به حدود ۳ هزار سال پیش باز می‌گردد.
رقبای اصلی زعفران ایران، چین و افغانستان
«داریوش شریعتی مقدم» رئیس بخش روابط بین الملل شرکت نوین زعفران نیز درباره ظهور رقبای تجاری جدید در حوزه زعفران در سال ۱۳۹۸ گفت که: «ایران سالانه۳۵۰ الی ۴۰۰ تن زعفران تولید می‌کند که این رقم شامل ۹۵ درصد از تولید جهانی این محصول می‌شود. افغانستان مدتی است که تولید زعفران را شروع کرده و پیشرفت خوبی نیز داشته است.»
او گفته بود که: «چین روی کاشت گلخانه‌ای زعفران کار می‌کند و برنامه‌های خوبی دارد. این‌ها در کوتاه مدت از نظر میزان تولید برای ایران زنگ خطری به شمار نمی‌آیند، اما اگر بتوانند از نظر بازرگانی مثل اسپانیا عمل کنند آنوقت به رقبای ایران در بازار جهانی تبدیل خواهند شد.»
تجارت زعفران ایران از مسیر کشور‌های دیگر
«محمدعلی شریعتی‌مقدم»، صادرکننده زعفران نیز می‌گوید که: «تحریم‌ها ممکن است در جا‌هایی موجب کندی تجارت شده باشد، اما چون تقریبا تمام زعفران دنیا در ایران تولید می‌شود، کشور‌های متقاضی ناچار هستند در هر شرایط زعفران را از ایران خریداری کنند. در سال‌هایی که آمریکا با ایران رابطه تجاری نداشته نیز این محصول از طریق از اسپانیا به بازار‌های آمریکا رفته است.» به گفته او «همین حالا هم به خاطر توافق‌هایی که وجود دارد، زعفران ایران از طریق دوبی و امارات و افغانستان به بازار نهایی راه پیدا می‌کند.»
بیشتر بخوانید: دلالان با پیش خرید زعفران به دنبال کسب سود هستند
این سخنان در حالی در سال‌های اخیر گفته می‌شوند که پیش از این نیز عضو اتاق بازرگانی ایران اعلام کرده بود که به‌دلیل «فرار از تعهد ارزی» زعفران ایران به افغانستان قاچاق و درآن‌جا با نام این کشور صادر می‌شود.
«علی شریعتی مقدم» در سال ۱۳۹۷ در گفتگو با ایلنا تاکید کرد که اگر این وضعیت ادامه پیدا کند، در آینده شاهد برند شدن زعفران افغانستان خواهیم بود.
وی گفته بود که: «قاچاق زعفران به علت حجم سبک آن افزایش یافته است.» این سخنان در حالی بیان می‌شود که در سال‌های اخیر کشت زعفران در چندین ولایت افغانستان گسترش یافته است و هرات حدود ۹۰ درصد زعفران این کشور را تولید می‌کند.
در همان زمان نیز طبق آماری که شبکه یک تلویزیون افغانستان منتشر کرده بود، حدود ۳۰ کشور زعفران کشت می‌کردند که در سال ۱۳۹۶ ایران با تولید ۳۳۶ تن زعفران مقام اول، هند با تولید ۲۲ تن در رده دوم و افغانستان با تولید ۱۰.۶ تن در جایگاه سوم قرار گرفته بودند.
تحریم همدست چینی ها در انزوای بازار ایران
اما بحران بزرگ‌تر و جدی‌تر در تولید و صادرات زعفران ایران مساله تحریم‌ها و کیفیت ارائه و بسته بندی است. تحریم‌های ایران بر روی بازار زعفران نیز هم، چون بسیاری دیگر از بازار‌های جهانی تاثیر مستقیم داشته است به طوری که بازار آمریکا در این محصول به طور کامل از دست ایران خارج شده است و حتی برای صادرات گاه تاجران ایرانی ناچار هستند زعفران ایران را به امارات، هند یا پاکستان منتقل کنند تا از آن طریق برای صادرات آن اقدام شود. از سوی دیگر به مدد قاچاق گسترده پیاز زعفران ایران به افغانستان و چین حالا افغانستان نیز خود را درعرصه جهانی و در صادرات زعفران مطرح کرده است و از فرصت نبود ایران در این بازار‌ها سود می‌برد.
بیشتر بخوانید: چرا استاندارد مانع برگشت خوردن کالا‌های صادراتی نشد؟
از سوی دیگر تجار چینی در بازار چین دیگر علاقه چندانی به خرید زعفران ایرانی ندارند و دلیل آن را عدم وجود استاندارد مشخص و نظارت و کنترلی در تولید و بسته بندی و واردات و توزیع آن ذکر می‌کنند. به همین دلیل است که همچنان افغانستان بیشترین سود را از این مسیر به دست آورده است و اکنون بالاترین فروش زعفران در چین و حتی در اروپا و آمریکا به افغانستان اختصاص دارد. این در حالی است که چنین جایگاهی برای افغانستان در سایه بی نظارتی و قاچاق پیاز زعفران از ایران نصیب این کشور شده است.
زعفران ایرانی، بسته بندی چینی؛ محصول کجایی؟
هم چنین مساله عدم استاندارد در بسته بندی نیز از مشکلات ایران در این بازار است. نخستین بار در سال ۱۳۹۷ بود که زمزمه‌های جدی در بازار‌های زعفران مشهد و تربت جام و چند بازار دیگر زعفران شنیده شد که تاجران چینی در حال انتقال زعفران ایران به صورت فله به چین هستند. در آبان و آذر سال ۱۳۹۸ بار دیگر این زمزمه‌ها به همین شدت شنیده شد و گفته شد که تاجران چینی مجوز صادرات این کالا را به این شکل به دست آورده اند و کمی بعدتر نیز زمزمه‌های جدی تری مبنی بر این مساله شنیده شد که بازرگانان چینی، زعفران ایران را به چین منتقل کرده و با بسته بندی بهتر و مناسب‌تر برای صادرات به اروپا و آمریکا عرضه می‌کنند. در همان زمان نیز البته گفته شد که چین با کیفیت زعفران ایرانی و بسته بندی چینی در پی ایجاد بازار‌های جهانی برای محصولات خود است که به زودی عرضه خواهد شد، اما برخی می‌گفتند که نه این زعفران‌ها ایرانی هستند و تنها با بسته بندی چینی قرار است عرضه شوند.
رد پای چینی ها در بازار زعفران
اما به نظر می‌رسد مساله حالا از این که تصور می‌کنیم جدی‌تر و پیچیده‌تر است و آن نیز تلاش چین برای کاشت زعفران به صورت گلخانه‌ای است.
سال ۱۳۹۶ بود که رئیس اتحادیه صادرکنندگان گیاهان دارویی، جلیل مغازه‌ای، در گفتگو با ایسنا، خبر داده بود که «از میان گیاهان صادراتی مهمترین محصول ما زعفران است که صادرات آن رقم قابل توجهی را به خود اختصاص می‌دهد. در این حوزه نیز مدتی است افغانستان وارد کار شده و اکنون اگرچه محصول آن در طول سال به ۱۰ تن هم نمی‌رسد، اما در موارد مختلف با قاچاق زعفران ایرانی به این کشور تولید ما به نام افغانستان به فروش می‌رسد.»
او درباره بازار زعفران چین نیز گفته بود که «چین نیز مدتی است اقدام به کاشت زعفران کرده، اما با توجه به این که هفت سال زمان برای به بار نشستن زعفران لازم است هنوز محصول این کشور وارد بازار جهانی نشده است. اما پس از آنکه این محصول به ثمر بنشیند شرایط برای بازار ایران به مراتب دشوارتر خواهد شد.»
هر چند در آن زمان مغازه‌ای از افغانستان و هند و امارات به عنوان رقبای ایران نام برده بود و قاچاق پیاز زعفران را بحرانی جدی دانسته بود، اما در عین حال رقیبی به نام چین را خطر اصلی این بازار عنوان کرده بود.
زعفران گلخانه ای چینی جای زعفران هزاران ساله ایرانی را می گیرد؟
اما چرا چین ناگهان به چنین رقیب جدی و مهمی تبدیل شد؟ اکنون چند سالی است که کشت زعفران به صورت گلخانه‌ای در دنیا مطرح شده و اخیرا خبر‌هایی مبنی بر تولید انبوه این نوع زعفران در چین منتشر شده است و به نظر می‌رسد که توسعه کشت‌های گلخانه‌ای در کشوری مانند چین و تولید زعفران‌های تقلبی که عمدتا در امارات و هند تولید می‌شود خطر جدی برای این محصول استراتژیک و دارای مزیت ایرانی است.
در کشت گلخانه‌ای زعفران، سرعت تولید محصول بالا می‌رود، اما به همان میزان کیفیت و قیمت تمام شده زعفران کاهش می‌یابد که به همین دلیل توسعه این نوع کشت برای بازار زعفران ایرانی می‌تواند خطر‌آفرین باشد. همچنین زعفران‌های تقلبی که غالبا گیاهان رنگ شده هستند در امارات از سوی متخصصان هندی تولید شده که به نصف قیمت زعفران عرضه می‌شوند، اما این نوع زعفران برای سلامت انسان مضر است.
در این میان به نظر می‌رسد چین حالا دورخیز جدی تری برای به دست گرفتن بازار زعفران جهان را در دست دارد و حداقل به نظر می‌رسد که قصد دارد در مرحله نخست کشور خود را از واردات این محصول از ایران بی نیاز کند و در مرحله بعد با ارزان کردن این محصول و به تبع آن بیشتر شدن فروش جهانی عرصه صادرات جهانی آن را در دست بگیرد.
کیفیت زعفران ایران جامانده در مقابل افغانستان
این شرایط در حالی است که با توجه به عرضه عمده زعفران ایران در بازار چین (پس از اعمال تحریم‌های گسترده علیه ایران) کشاورزان ایرانی بیشتر در پی جلب رضایت تاجران چینی بوده اند و این خود باعث بروز مشکلاتی جدی شده است.
در سال‌های ۹۸ و ۹۹، برای دو سال پیاپی این زعفران افغانستان بود که مقام اول جایزه سه ستاره طلایی را از انستیتوی بین المللی طعم و مزه به دست آورد و وزارت تجارت افغانستان در سال ۱۳۹۹ خبر داد که که این کشور توانسته است فرآوری زعفران را بهبود بخشد و در بین ده‌ها کشور اعتبار کسب کند. هر چند که کارشناسان موفقیت زعفران افعانستان را مدیون ایران می‌دانند چراکه پیاز زعفران ایرانی به افغانستان به شکل وسیع در حال قاچاق است و کشاورزان این به رایگان در مزارع ایران آموزش دیده و تجربه ۳۵۰۰ ساله نیاکان ما را به کشور خود برده اند، اما در نهایت بحران کیفیت به دلایل دیگری نیز به زعفران ایرانی رسیده است.
پای چینی ها در سقوط کیفیت زعفران ایرانی وسط است
در سال‌های اخیر دلالان چینی به شکل فعال در مزارع و بازار زعفران ایران حضور داشته اند و به عنوان بزرگترین واردکننده زعفران ایرانی از کشاورزان می‌خواهند زعفرانی به اصطلاح «اتویی» یا «پرسی» تولید کنند. این شکل از زعفران کلاله کشیده‌تری نسبت به زعفران معمولی دارد در نتیجه وزن آن نیز بیشتر است، اما از رنگ و طعم و عطر زعفران اصل دیگر خبری نیست. این اقدام دلالان چینی برای بدست آوردن سود بیشتر است که به قیمت فدا شدن کیفیت و خوشنامی زعفران ایرانی تمام می‌شود، موضوعی که از سوی فعالان حوزه تولید و بازار زعفران به تهدید برای آینده زعفران ایرانی تعبیر می‌شود.
در این روش همان ابتدای فصل گیاه را تحت فشار قرار می‌دهند تا کلاله آن از حد معمول بلندتر، خشک و صاف شود، به این شکل از زعفران به اصلاح اتویی یا پرسی گفت می‌شود که با افزایش وزن کلاله کیفیت را از دست می‌دهد.
«علی حسینی»، عضو هیات رئیسه شورای ملی زعفران، درباره این که این اقدام چطور می‌تواند منجر به از دست رفتن خوشنامی این گیاه هزاران ساله ایرانیان شود به ایلنا گفته بود که: «پیش از این نیز بار‌ها درباره حضور بی قاعده و قانون دلالان چینی در بازار زعفران کشور هشدار داده بودیم. آنقدر هشدار ما نادیده گرفته شده که حالا آن‌ها به خود اجازه دخالت در کشت زعفران کشورما را هم داده‌اندتولید بر اساس سفارش و سلیقه مشتری خارجی به ویژه در بازار‌های بین المللی باب است، اما دلالان چینی به طور غیرقانونی در حال نابودی میراث هزاران ساله کشورمان هستند و کیفیت بی‌نظیر این گیاه ارزشمند را فدای سودجویی خود می‌کنند.»
بیشتر بخوانید: هشدار نسبت به از دست دادن بازار‌های صادراتی
این بحران همان مساله‌ای است که باعث شده است در دو سال پیاپی و در حالی که ایران اصلی‌ترین صادر کننده زعفران به جهان است و در حالی که افغانستان با قاچاق پیاز زعفران از ایران به آن دست یافته است، عملا در کیفیت رتبه بالاتری به دست بیاورد.
در حقیقت آسیب ورود چینی‌ها به بازار زعفران برای ایران چند سویه مخرب داشته است. قاچاق پیاز زعفران، تولید به روش گلخانه‌ای که عملا این محصول را ارزان می‌کند، فشار به کشاورز ایرانی برای تولید محصولی که چینی‌ها به آن تمایل دارند و پایین آمدن کیفیت زعفران ایران در جهان حالا فقط چند آسیب کوتاه مدت است و به نظر می‌رسد هنوز آسیب‌های جدی تری از بابت خرید فله‌ای زعفران ایران و انتقال آن به چین برای بسته بندی دیده نشده است.
مسولان کشاورزی ایران نیز هم چنان که در خواب بودند وقتی پیاز زعفران ایران قاچاق شد، در مقابل افت کیفیت و از دست رفتن بازار‌های ایران نیز هنوز گویا در خواب خرگوشی به سر می‌برند.