اقتصاد۲۴ - روزگاری اگر کشور‌های رقیب منطقه‌ای ایران بودند که با اظهار نظر‌های خصمانه و غیردوستانه بر طبل مخالفت می‌کوبیدند، اما حالا عجیب است که کشورهایی که براساس حساب و کتاب تهران در زمره همپیمانان استراتژیک ایران بودند نیز اکنون بر طبل مخالفت با ایران می‌کوبند و هر بار یکی از شرکای سابق ایران راهی یکی از کشور. اما دلیل این چرخش رفتار و تغییر استراتژی چیست؟ در همین حال، مقامات برخی از همسایگان و کشورهایی که به صورت بالقوه در جبهه مشترکی با ایران قرار داشتند، چون چین و عراق و یا حتی کشوری مانند کره‌جنوبی که معمولا در مناقشات منطقه‌ای ایران و کشور‌های حاشیه خلیج فارس بی طرفی بود طی هفته‌های اخیر با اظهارنظر‌ها و بیان دیدگاه‌های بی‌پایه و اساس از موضع بی طرفی خود خارج شده و در پاره‌ای از موارد رودروی ایران قرار گرفته اند.
به گزارش فراز، بیانیه مشترک پکن و ریاض که در جریان سفر «شی جین پینگ» رییس جمهور چین به عربستان صادر شد یکی از این موارد است که در بخشی از آن از ایران خواسته شده است تا در امور داخلی دیگر کشور‌ها دخالت نکند. در این بیانیه بر اهمیت احترام گذاشتن ایران به اصل حسن همجواری نیز تاکید شده است و طرفین از ایران خواستند که با آژانس بین المللی انرژی اتمی به منظور تضمین صلح آمیز بودن برنامه هسته‌ای خود همکاری کند. علاوه بر رئیس جمهور چین، محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق نیز در اظهاراتی مداخله آمیز درباره نامگذاری خلیج فارس به خبرنگار شبکه آلمانی «دویچه وله» گفته است: ««کشور‌های خلیج عربی»؛ یک واقعیت است و نمی‌خواهیم وارد این مسأله بشویم که عده‌ای تلاش کردند برای آن جنجال کنند. به نظرات احترام می‌گذاریم، اما امروز ما بخشی از منظومه عربی و علاقمند به ادامه روابطمان با کشور‌های خلیج عربی هستیم.»
کره جنوبی، هم‌پیمان اقتصادی‌ای که از دست می‌رود
اگر در سطح ملی متمرکز شویم، می‌بینیم که در اثر این تحولات سریع، هنوز افکار عمومی ایران از شوک اظهارات شی جین پینگ، رئیس جمهوری چین در عربستان سعودی و محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق در تحریف اسامی تاریخی کامل خارج نشده بود که اظهارات یون سوک یول، رئیس‌جمهوری کره جنوبی در امارات متحده عربی آخرین شوک را وارد کرد. رئیس‌جمهوری کره‌جنوبی در سفر اخیر به ابوظبی و در دیدار با ۱۵۰ سرباز کره جنوبی مستقر در امارات در اظهاراتی خارج از عرف دیپلماتیک مدعی شد که ایران دشمن امارات است. «یول» در جریان این دیدار اظهار کرد: کشوری که دشمن امارات و بزرگترین تهدید علیه آن است، ایران است و دشمن ما نیز کره شمالی است، در نتیجه ما وضعیتی بسیار شبیه به امارات داریم.
اگر به این بخش از سخنان رئیس جمهوری کره‌جنوبی دقیق شویم که خطاب به سربازان کره‌ای می‌گوید: امارات کشور برادر ما است... امارات یک کشور خارجی به این نام نیست. اینجا، کشور شما است. وی اضافه کرد: «امنیت کشور برادر ما امنیت ما است. دشمن امارات، تهدیدآمیزترین کشور یعنی ایران است و دشمن ما کره شمالی است... ما با امارات در وضعیت مشابهی قرار داریم.» متوجه می‌شویم که حتی اذهان ایرانی که به واسطه پخش مکرر سریال‌های کره‌ای، با روحیات حکام افسانه‌ای و احتمالا ایده‌آل کره‌ای آشنا شده‌اند هم کمی متحیر می‌شوند، اما چگونه می‌توان این مواضع دفعی را علت‌یابی کرد؟ اگر از اصرار السودانی برای چالش بگذریم، شاید بهتر باشد مورد چین و کره جنوبی را در یک قاب قرار دهیم.
اگرچه وزارت خارجه کره جنوبی با صدور بیانیه‌ای مدعی شده است که اظهارات رئیس جمهوری این کشور خوراک داخلی داشته و خطاب به سربازارن کره جنوبی حاضر در امارات متحده عربی بیان شده است، اما کلمات به کار برده شده نشان می‌دهد که این کلمات نه به صورت فی البداهه بلکه با تفکر و با برنامه ریزی به منظور دستیابی به هدفی خاص بیان شده است. هدف یا اهدافی که شاید توجیه کننده حجم عظیم سرمایه گذاری کشورهایی، چون عربستان و امارات در پکن، بغداد و البته سئول باشد.
در همین حال باید توجه کرد که به گزارش دیپلماسی ایرانی، فارغ از مسائل مذکور و روابط تهران با پیونگ‌یانگ، از زمان برقراری روابط دیپلماتیک ایران و کره جنوبی در سال ۱۹۶۲، هر دو کشور دچار تغییرات بسیاری شده‌اند، اکنون در پایتخت هر دو کشور خیابانی به نام تهران و سئول باقی مانده و روابطی که اکنون مثل سابق گرم و سرراست نیست.
ایران به واسطه تحریم‌های ریز و درشت، دیگر شریک حوزه انرژی و تأمین کننده شریان‌های اقتصادی سئول نیست و حتی دیگر مثل سابق محصولات صنعتی کره‌ای در بازار ایران جولان نمی‌دهند. پس عجیب نیست که ببینیم امارات متحده عربی برای کره جنوبی حکم عربستان سعودی برای چین را داشته باشد، «کیم سونگ هان» مشاور رئیس جمهوری کره جنوبی در امور امنیت ملی کره جنوبی، پیش‌تر درباره سفر وی به ابوظبی گفته بود که انتخاب امارات به عنوان نخستین ایستگاه سفر خارجی یون سوک یول در سال جاری میلادی، بیانگر نیت قوی وی برای تلاش‌های دیپلماتیک مرتبط با احیای روابط اقتصادی و گسترش صادرات کره جنوبی است. در سفر اخیر یون سوک یول، به ابوظبی هیاتی بلندپایه از سیاستمداران و دیپلمات‌ها، مدیران اقتصادی و بخش خصوصی او را همراهی می‌کردند، به عبارت دقیق‌تر وزرای اقتصاد، علوم و فناوری، ارتباطات، امور خارجه، صنایع و بازرگانی و انرژی، زیرساخت، محیط زیست، بنگاه‌های کوچک و متوسط اقتصادی، مشاور امنیت ملی و رؤسای شماری از شرکت‌های بزرگ کره‌ای.
تهران جامانده از توافق ۵۰ میلیارد دلاری پکن و ریاض
براساس اخبار منتشر شده شرکت‌های سعودی و چینی در حاشیه سفر «شی جین‌پینگ» رئیس‌جمهور چین به عربستان، ۳۴ قرارداد در چندین بخش از جمله انرژی پاک، حمل‌ونقل، صنایع پزشکی و ساخت‌وساز به ارزش تقریبی ۳۰ میلیارد دلار امضا کردند. (خبرگزاری مهر ۱۶ آذرماه ۱۴۰۱) البته وزیر سرمایه‌گذاری پادشاهی سعودی بدون اشاره به جزئیات مربوط به انواع معاملات یا کشور‌های درگیر، در رابطه با رقم سرمایه گذاری مشترک چین و عربستان گفته است که «حدود ۵۰ میلیارد دلار قرارداد سرمایه‌گذاری در جریان نشست مقامات پکن و ریاض، امضا شد». (العربیه انگلیسی۷ دسامبر ۲۰۲۲- ۱۶ آذرماه ۱۴۰۱)
براساس آنچه که بلومبرگ هم خبر داده است توافقات بین دو طرف شامل چندین حوزه از جمله انرژی سبز، هیدروژن سبز، فتوولتائیک خورشیدی، فناوری اطلاعات، خدمات ابری، حمل و نقل، لجستیک، صنایع پزشکی، مسکن و ساخت و ساز است. (بلومبرگ ۷دسامبر۲۰۲۲- ۱۶ آذر ۱۴۰۱)
تجارت چین و عربستان از زمان برقراری روابط آن‌ها در سال ۱۹۹۰ به طور پیوسته افزایش یافته است. چین در سال ۱۴۰۰ (۲۰۲۱-۲۰۲۲) ۲۷ درصد از صادرات نفت عربستان را خریداری کرد. در پایان سال ۲۰۲۱، تجارت دوجانبه پکن و ریاض سالانه بالغ بر ۸۷/۳۱ میلیارد دلار بود. همچنین آرامکو عربستان سعودی بین ژانویه تا آگوست ۲۰۲۲ به طور متوسط ۱/۷۶ میلیون بشکه در روز نفت به چین تحویل داده است. علاوه براین، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی شراکت با چین را در راستای برنامه اصلاحی ۲۰۳۰ خود ارزیابی می‌کند؛ موضوعی که در این سفر نیز مورد توجه قرار گرفت؛ رئیس جمهور چین و هیات همراه در مورد طرح نوسازی اقتصادی چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی و ابتکار زیرساخت‌های جهانی کمربند و جاده چین با ملک سلمان، بن سلمان و دیگر نمایندگان سعودی گفتگو‌هایی انجام دادند.
بازی سئول در زمین ریاض و ابوظبی
سعودی‌ها علاوه بر چین در حوزه انرژی کره جنوبی نیز دستی بر آتش داشته اند. در گزارشی که خبرگزاری رویترز از این سرمایه گذاری منتشر کرده، آمده است: «شرکت نفتی آرامکو عربستان برای سرمایه گذاری در یک پروژه ۷میلیارد دلاری برای تولید مواد پتروشیمی از نفت خام در مجتمع پالایشی شرکت (S-Oil Corp (۰۱۰۹۵۰.KS وابسته به کره جنوبی در شهر بندری اولسان برنامه ریزی کرده است.
(رویترز ۱۷ نوامبر ۲۰۲۲- ۲۶ آبان ماه ۱۴۰۱) آرامکو در بیانیه‌ای اعلام کرد که این پروژه که «شاهین» نام دارد و بزرگترین سرمایه گذاری این شرکت در کره جنوبی است؛ این همکاری نخستین استفاده تجاری از فناوری آرامکو و لوموس برای تولید مواد شیمیایی از نفت خام است. این تصمیم به دنبال سفر محمد بن سلمان، ولیعهد پادشاهی سعودی به کره جنوبی اتخاذ شده است. آرامکو بیش از ۶۳ درصد از پالایشگاه اِس-اویل کره جنوبی را در اختیار دارد و به گفته مقامات این شرکت سعودی، ساخت کارخانه جدید در سال جاری میلادی ۲۰۲۳ آغاز و تا سال ۲۰۲۶ نیز تکمیل می‌شود. ظرفیت تولید محصولات آن تا ۳.۲ میلیون تن در سال همراه با تاسیساتی برای تولید پلیمر‌های پر ارزش خواهد بود. پیش بینی می‌شود که کارخانه مورد اشاره کراکر بخار با فرآوری مشتقات حاصل از پالایش نفت خام، از جمله نفتا و گاز، اتیلن، پروپیلن، بوتادین و ... را تولید کند. عربستان هشتمین شریک تجاری کره جنوبی است. (خبرگزاری ایرنا ۲۶ آبان ماه ۱۴۱۰)
عراق و سودای سرمایه گذاری عربی
آبان ماه سال جاری و تنها دو ماه پیش از اظهارات غیردوستانه محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق، ولیعهد عربستان سعودی از افتتاح پنج شرکت سرمایه گذاری در پنج کشور عربی خبر داده بود. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی علام کرد که «صندوق سرمایه گذاری عمومی این کشور پنج شرکت منطقه‌ای را با هدف سرمایه گذاری در اردن، بحرین، سودان، عراق و عمان تاسیس کرده است.» به نظر می‌رسد که اظهارات اخیر سودانی، پاسخی برای قدردانی از بذل و بخشش‌های ولیعهد سعودی باشد.
به گزارش خبرگزاری عربستان سعودی، اعلان این تصمیم پس از راه‌اندازی شرکت سرمایه‌گذاری مصر و عربستان در آگوست گذشته صورت گرفت؛ ارزش این سرمایه‌گذاری‌های حدود ۹۰ میلیارد ریال (۲۴ میلیارد دلار) تخمین زده شده است. (دنیای اقتصاد چهارم آبان ماه ۱۴۰۱) البته در سال گذشته هم روزنامه «الصباح» عراق در گزارشی به نقل از «احسان عبدالجبار اسماعیل»، وزیر نفت سابق این کشور و رئیس هیات مذاکره کننده عراقی در کمیته انرژی و تولید عراق و عربستان نوشته بود که «بغداد قصد دارد در حوزه انرژی تا پیش از پایان دوره دولت کنونی (دولت مصطفی الکاظمی)، قرارداد‌های بزرگی را با عربستان سعودی امضا کند.» - این گزارش در آبان ماه سال ۱۴۰۰ منتشر شده بود- عبدالجبار اسماعیل گفته بود که مشارکت در سرمایه گذاری صنایع گاز، انرژی‌های جایگزین، آب و پتروشیمی از جمله قرارداد‌ها با عربستان است که حجم سرمایه گذاری در آن‌ها ده‌ها میلیارد دلار برآورد می‌شود. عبدالجبار اظهار داشته بود: «عراق در حال مذاکره با غول جهانی تولید نفت (آرامکو) است تا به عنوان شریک در قرارداد‌های اکتشاف و سرمایه گذاری گاز رایگان در میادین جدید در صحرای غربی این کشور وارد شود و کمیته مذاکره کننده عراق گفتگو‌های جدی خود را با شرکت سعودی «اکوا پاور» برای ساخت نیروگاه‌های آب شیرین کن، انرژی پاک و نیروگاه‌های خورشیدی آغاز کرده است تا آن‌ها را وارد بازار انرژی عراق کند.
همکاری‌های عراق و عربستان در بخش‌های گوناگون اقتصادی و سیاسی پس از یک دوره رکود در زمان نخست وزیری مصطفی الکاظمی افزایش کم سابقه‌ای داشته است. براساس گزارش‌های منتشر شده در رسانه‌های عراقی شرکت‌های عربستانی برای بستن قرارداد‌های سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگ گاز و بهره‌برداری از گاز استخراج شده با نفت عراق، در میدان گازی «عکاز» در استان الانبار و میدان گازی «ارطاوی» در بصره و نیز سرمایه‌گذاری در پروژه پتروشیمی «نبراس» ابراز تمایل کرده بودند. برهمین اساس در جریان سفر مصطفی کاظمی نخست وزیر سابق عراق به عربستان سعودی در آوریل سال ۲۰۲۱، دو کشور درباره تاسیس یک صندوق مشترک میان عراق و عربستان با سرمایه تقریبی ۳ میلیارد دلار به عنوان کمک عربستان به تقویت سرمایه گذاری در زمینه‌های اقتصادی و همکاری در زمینه انرژی و انرژی تجدیدپذیر و فعالسازی و تسریع اجرای طرح مشترک در سایه شورای هماهنگی عربستان و عراق توافق کردند. (بلومبرگ ۲۸ آوریل ۲۰۲۱)
حسن بهشتی‌پور نیز اخیرا در گفتگو با انتخاب، در پاسخ به پرسشی مبنی براین که علت چنین موضع گیری‌ها علیه ایران چیست و آیا واکنش ایران درخور بوده است، نیز گفته است که: «موضوعاتی که اتفاق می‌افتد مثل موضع‌گیری رئیس جمهوری چین و کره جنوبی یا نخست وزیر عراق، همه نشان‌دهنده این است که شرایط را مناسب دیده‌اند تا به منافع ایران حمله کنند یا حداقل بگوییم منافع ایران را نادیده بگیرند.»
آمار و اطلاعات ارائه شده در این گزارش خود گویای آن است که کشور‌های حاشیه جنوبی خلیج فارس به صورت ویژه عربستان و امارات، برای پیشبرد اهداف و برنامه‌های خود بودجه هنگفتی بالغ بر میلیارد‌ها دلار صرف کرده اند تا ضمن انتفاع از مزایای همکاری با کشورهایی، چون چین و کره جنوبی و البته بسیاری از کشور‌های توسعه یافته جهان، محملی نیز برای پیشبرد خواسته‌ها و مطالبات سیاسی خود از این کشور‌ها ایجاد کنند. متاسفانه سیاست‌های ارائه شده دولت سیزدهمهم، مسیر مناسبی را برای دستیابی به این هداف برای ریاض و ابوظبی به وجود آورد.