اقتصاد۲۴- حسن روحانی با مصوبه موسوم به «قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها» در اسفند ماه ۱۳۹۹ رسما مجوز خود را برای احیای برجام از دست داد. بعد از افشای صوت مصاحبه ظریف با لیلاز، عملا وزیر خارجه وقت ایران از هدایت تیم مذاکره هسته‌ای کنار گذاشته شد و سیدعباس عراقچی ریاست تیم را برعهده گرفت، اما این تیم بعد از دور ششم مذاکره و رسیدن به یک پیش‌نویس نهایی، رسما از ادامه مذاکره محروم شد.
تصور این بود که دولت بعدی (که معلوم بود دولتی غیرهمسو با دولت حسن روحانی باشد) افتخار احیای برجام را از آن خود کند. بنابراین به مدت بیش از ۶ ماه تا مستقر شدن دولت رئیسی، مذاکرات متوقف ماند. شروع مذاکرات با هدایت علی باقری کنی عجیب بود. باقری کنی به عنوان یکی از مخالفان سرسخت برجام و از نزدیکان سعید جلیلی مسئول احیای توافقی شده بود که سال‌ها علیه آن جهاد کرده بود.
اولین دور مذاکرات با هدایت باقری‌کنی آیینه تمام نمای این دشمنی بود. باقری پیش‌نویس عراقچی را رسما کنار گذاشت و با دو بسته پیشنهادی، یکی خروج سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی آمریکا و دیگری لغو همه تحریم‌ها به وین رفت. مذاکرات همانطور که پیش‌بینی می‌شد با ابراز تاسف طرف غربی و ظرف دو روز متوقف شد.
بیشتر بخوانید: رابطه با عربستان را فراتر از حد واقعی نشان ندهید
مذاکرات ماه‌های بعد با وجود عقب‌نشینی‌های مکرر ایران تا رسیدن به پیش‌نویس عراقچی به همین منوال ادامه پیدا کرد و به پیش‌نویس نهایی اتحادیه اروپا رسید. اوایل تابستان ۱۴۰۱ طرف‌های مذاکره ختم مذاکرات را اعلام کردند و توپ در زمین ایران و آمریکا با میانجی‌گری اتحادیه اروپا افتاد. ایران و آمریکا مشغول اصلاح پیش‌نویس اروپایی با محوریت بسته شدن پرونده پادمان در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بودند که اعتراضات سراسری ایران در مرگ مهسا امینی آغاز شد و همه معادلات را برهم زد. در شش ماه اخیر طرف اروپایی و آمریکایی بار‌ها اعلام کردند که دیگر احیای برجام را در دستورکار ندارند.
آغاز ترافیک دیپلماتیک در ایران
شش ماه بعد از، اما ظاهرا تحولاتی اتفاق افتاده که خلاف این ادعا را نشان می‌دهد. ۲۹ دی ماه حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه با شبکه تی.آر.تی ترکیه مصاحبه کرد و در آن اعلام کرد «اکنون ما در نقطه‌ای قرار داریم که برای رسیدن به نقطه پایانی توافق بدون پیش‌شرط آمادگی داریم.»
۸ اسفند وزیر خارجه از دریافت پیامی از سوی مقامات آمریکا از طریق وزیر خارجه عراق خبر داد. این خبر توسط سخنگوی وزارت خارجه آمریکا رد شد. «ند پرایس»، امیرعبداللهیان را به «دروغگویی» متهم کرد و گفت هیچ پیامی از طریق عراق برای ایران نفرستادیم و احیای برجام ماه هاست که در دستورکار قرار ندارد.
با این حال تحولات بعدی با سفر رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی به تهران در تاریخ ۱۱ اسفند اتفاق افتاد. این سفر برای چندین ماه در برنامه‌های مدیرکل قرار داشت، اما به دلایلی که احتمالا عدم مجوز ایران به هیات آژانس برای بازرسی از اماکن هسته‌ای هم جزو آن‌ها بود، بار‌ها لغو شده بود. صرف عملی شدن این سفر خبر مهمی بود.
بیانیه پایانی سفر گروسی به تهران که مشترکا با رئیس سازمان انرژی اتمی ایران قرائت شد هم نشان از مثبت بودن این سفر از دید آژانس بود. در این بیانیه پایانی ایران قول تسهیل همکاری‌های گسترده‌تر جهت تسریع حل مسائل پادمانی باقیمانده مربوط به «سه مکان هسته‌ای» اعلام نشده را به آژانس داد و به طور «داوطلبانه» به آژانس اجازه داد تا چنانچه مقضی باشد فعالیت‌های راستی آزمایی و نظارت بیشتر را اجرا کند.
این بیانیه عقب‌نشینی استراتژیک ایران از قانون راهبردی لغو تحریم‌های مجلس بود هرچند مجلس و سازمان انرژی اتمی چنین واقعیتی را رد کرده باشند. اتفاق خوب بعدی، نشست شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی بود. تنها چهار روز بعد از بازگشت گروسی به وین، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با دستورکار بررسی برنامه هسته‌ای ایران آغاز به کار کرد. در این نشست قرار بود مسئله کشف اورانیوم با غنای ۸۴ درصد در ایران مورد بررسی قرار بگیرد و طرف‌های غربی برجام منتظر نتیجه سفر گروسی به تهران بودند تا برای تصویب یک قطعنامه ضد ایرانی دیگر و حتی ارجاع پرونده ایران به آژانس تصمیم‌گیری کنند.
گروسی در این نشست رسما اعلام کرد که دیدارش با مقامات ایران از جمله ابراهیم رئیسی مثبت بوده و ایران در عالی‌ترین سطوح وعده همکاری با آژانس را داده است. او در روز اول نشست شورای حکام سفر اخیرش به تهران را به دلیل ملاقات با مقام بلند‌پایه ایرانی «متفاوت» توصیف کرد. این ارزیابی‌ها کافی بود تا شورای حکام تصمیمی علیه ایران نگیرد و نشست بدون قطعنامه ضد ایرانی به پایان رسید.
تحولات بعدی با سرعت بیشتری در حال وقوع است. روز ۱۹ اسفند «سیامک نمازی» زندانی دوتابعیتی ایرانی-آمریکایی از زندان با شبکه «سی‌ان‌ان» مصاحبه‌ای کرده و خواستار تلاش دوباره دولت جو بایدن برای ایجاد زمینه آزادی زندانیان آمریکایی در ایران شده است. ترتیب دادن این مصاحبه از درون زندان اوین با هماهنگی مقامات زندان امکان‌پذیر است. به نظر می‌رسد ایران برای انجام توافق تبادل زندانی با احتمالا پول‌های بلوکه شده اش در خارج از کشور تمایل شدیدی دارد.
همزمان خبر دیگری هم منتشر شده است. «نورنیوز» سایت خبری نزدیک به شورای عالی امنیت ملی ایران در توییتر خود از سفر مهم «علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به یک کشور خارجی» برای مذاکراتی «بسیار مهم» خبر داده است. این سایت خبری گفته «اعلام قریب‌الوقوع نتایج این مذاکرات، تحولات قابل ملاحظه‌ای را رقم خواهد زد.» نتیجه این خبر چند روز بعد مشخص شد که توافق مهم ایران و عربستان بوده است.
سناریوی محتمل سیاست خارجی ایران
با همه هیاهو‌ها به نظر می‌رسد احیای برجام دور از دسترس باشد. طرف غربی معتقد است افکار عمومی آن‌ها برای بازگشت به برجام آماده نیست و از این رو تمایلی به احیای توافق قبلی ندارد. این عبارت که «برجام دیگر در دستورکار نیست» بار‌ها از زبان اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها شنیده شده است. رهبران کشور‌های غربی طرف برجام سخت‌ترین مواضع را علیه ایران در جریان اعتراضات گرفته‌اند. آلمان میزبان بزرگترین اجتماع ضد جمهوری اسلامی در خارج از کشور بوده؛ رئیس جمهور فرانسه در کاخ الیزه از سران اپوزیسیون جمهوری اسلامی پذیرایی کرده؛ بریتانیا در جریان اعتراضات سفیرش را برای مدتی از تهران فراخوانده. با این اوصاف دو سناریو، یکی بدبینانه و دیگری خوشبینانه وجود دارد.
سناریوی بدبینانه احتمال بالاتری دارد. در این سناریو به نظر می‌رسد با توجه به مصاحبه نمازی، بیشتر ترافیک دیپلماتیک مربوط به تبادل احتمالی زندانیان آمریکایی باشد. این توافق احتمالا منجر به آزادی سیامک نمازی، عماد شرقی و مراد طاهباز می‌شود که همگی در ایران زندانی شده‌اند. این توافق در صورت تحقق به آزادی ۷ میلیارد دلار وجود مسدود شده ایران در بانک‌های کره جنوبی و عراق منجر خواهد شد.
یک احتمال خوشبینانه هم وجود دارد و آن مذاکره برای رسیدن به «توافق کمتر در برابر کمتر» است. علی واعظ مشاور ارشد گروه بین‌المللی بحران در امور ایران آذرماه در گفتگو با «روزنامه هم‌میهن» گفته بود منطقی‌ترین راه حل در شرایطی که برجام به بن بست خورده نوافق کمتر در مقابل کمتر است.
او در توضیح گفته بود این توافق برای این است «که برای طرفین وقت بخرد تا شرایط مهیا شود تا بتوانند به یک توافق براساس یک گفتمان متفاوت با محور‌های جدید برسند.» به عقیده واعظ آمریکا از یک توافق موقت استقبال می‌کند برای اینکه اصولا انگیزه اصلی آمریکا در برجام هم این بود که موضوع هسته‌ای ایران را بتواند از حاد بودن بکاهد تا بتواند بر موضوعاتی که برایش اهمیت بیشتری دارد یعنی رقابت با چین و روسیه تمرکز کند. به این دلیل است که آمریکا از یک توافق موقتی که جلوی هسته‌ای‌تر شدن ایران را بگیرد و در عین حال تحریم‌های کمتری را لغو کند، استقبال می‌کند. مسلما برای ایران هم توافق موقت جلوی بحرانی‌تر شدن اوضاع اقتصادی را خواهد گرفت.
در توافق موقت «کمتر برای کمتر» طرفین روی دو موضوع مهم تمرکز خواهند کرد؛ نخست بازگرداندن اقدامات شفافیت کلیدی و محدود کردن سطح غنی‌سازی اورانیوم ایران به زیر ۵ درصد و در مقابل لغو تحریم‌های دو بخش مهم اقتصادی ایران یعنی نفت و بانک‌ها توسط آمریکا.