اقتصاد۲۴- ارز به پول‌های خارجی گفته می‌شود و عموما نوع پذیرفته‌شده‌ای از پول است که شامل سکه و اسکناس‌های کاغذی می‌شود و توسط دولت توزیع شده و در داخل اقتصاد گردش دارد. ارز که به عنوان واسطه مبادله کالاها و خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرد، پایه و زیربنای کسب‌وکار‌ها به حساب می‌آید. در محاسبه نرخ برابری ارز کشور‌ها و در اغلب بازار‌های ارزی دنیا به علت تسلط دلار به عنوان ارز قوی، نرخ دلار به عنوان پایه و پول ملی به عنوان متغیر نسبت به آن محاسبه می‌شود.
تعریف نرخ برابری ارز
نرخ برابری ارز چیست؟ نرخ برابری ارز قیمت ارز یک کشور بر حسب ارز کشور دیگر است. مبادلات بین المللی به شکل پول رایج و معتبر کشوری که معامله با آن انجام شده است صورت می‌گیرد و نرخ ارز رابطه تعریف شده برای پرداخت‌ها در این مبادله و عددی است که ارزش پول کشوری را برحسب پول کشور دیگر در زمان معین نشان می‌دهد؛ بنابراین نرخ برابری هر ارزی نسبت به ارز کشور دیگر تعیین می‌شود و برای محاسبه آن همواره به جای یک ارز، یک جفت ارز خواهیم داشت؛ نرخ درهم در مقابل دلار یا نرخ دلار در مقابل ین و …
به بیان دیگر نرخ برابری ارز رقمی است که بیانگر ارزش یک ارز در برابر ارز دیگر و عموما در برابر دلار می‌باشد. در واقع به قیمت ارز یک کشور بر حسب ارز کشور دیگر "نرخ برابری ارز" اطلاق می‌شود.
به زبان ساده‌تر نرخ برابری ارز یعنی به ازای دریافت یک واحد پولی از یک کشور دیگر چند واحد پولی از کشور مبدا باید پرداخت کنید. مثلا اگر دلار ۴۰ هزار تومان باشد، به معنی آن است که در ازای دریافت یک دلار آمریکا باید ۴۰ هزار تومان معادل با ۴۰۰ هزار ریال از پول ملی پرداخت نمایید.
کشور‌های مختلف برابری نرخ ارز را به نحو متفاوتی تعیین می‌کنند و نظام‌های متفاوتی برای این کار در نظر گرفته‌اند. برخی از آن‌ها نظام نرخ ارز خود را ثابت و برخی دیگر آن را شناور طراحی کرده‌اند.
بازار ارز چیست؟
به طور کلی بازار ارز بازاری است که ارزش واحد پول دو کشور در مقابل یکدیگر تعیین شده و حتی با یکدیگر مبادله می‌شوند. بیشتر کشور‌ها دارای واحد پول ملی هستند. این واحد پول برای ایالات متحده آمریکا، دلار، برای فرانسه فرانک و برای کشوری مانند هندوستان روپیه است. تجارت بین کشور‌ها مستلزم داد و ستد متقابل واحد پول کشور‌ها است. هنگامی که یک شرکت آمریکایی می‌خواهد از کشور‌های دیگری کالاها، خدمات یا دارایی‌های مالی بخرد، باید دلار را به پول خارجی و ارز کشور خارجی تبدیل کرده و بدهی خود را بپردازد.
داد و ستد واحد پول کشور‌ها در بازار ارز به قیمت آزاد صورت می‌گیرد. داد و ستد‌هایی که در بازار ارز انجام می‌شود، نرخ ارز را تعیین می‌کند و بر آن اساس بهای تمام شده کالا‌های خارجی و دارایی‌های مالی که از آن کشور‌ها خریداری شد، تعیین می‌شود.
بیشتر بخوانید: مروری بر بحران‌های ارزی ۳۰ سال اخیر ایران
در بازار ارز دو نوع معامله انجام می‌شود که نوع رایج آن معاملات نقدی یا آنی است و خریداران ارز باید حداکثر دو روز پس از انجام دادن معامله، پول مربوطه را پرداخت کنند. نوع دیگر معاملات تحویل آتی است که مستلزم تحویل کالا و تسویه معامله در زمان آینده است. در مورد معاملات آنی یا نقدی از نرخ ارز آنی و برای معاملات تحویل آتی از نرخ ارز آتی استفاده می‌شود.
در این میان زمانی که ارزش پول یک کشور در مقابل واحد پول کشور یا کشور‌های دیگر افزایش پیدا می‌کند اصطلاحا گفته می‌شود این پول افزایش ارزش داشته و زمانی که از ارزش آن کاسته می‌شود، می‌گویند پول مزبور، کاهش قیمت داشته است.
نظام‌های نرخ ارز
نظام ارزی به سازوکار‌ها و ترتیباتی که بر اساس آن‌ها ارز‌های خارجی در اقتصاد کشور ایفای نقش می‌کنند گفته می‌شود. نحوه تعیین نرخ ارز یکی از مهمترین خروجی‌های هر نظام ارزی است. نظام‌های ارزی اصلی که در اکثر کشور‌های جهان اعمال می‌شود به شرح زیر هستند:
نظام نرخ ارز شناور
نرخ ارز شناور مدیریت شده
نرخ ارز نیمه میخکوب یا نیمه ثابت
نرخ ارز ثابت یا میخکوب
نظام تابلوی ارزی
نظام نرخ ارز ثابت
نظام نرخ ثابت ارز
"نظام نرخ ثابت ارز"، (Fixed Exchange Rate System) یا نرخ واحد ارز، در این روش یک نرخ رسمی ثابت، برای یکای پول در مقابل ارز‌ها اعلام و مورد حمایت قرار می‌گیرد. در این نظام، ثبات و اعتماد بالایی در مبادلات به وجود می‌آید. پذیرش و به کار بردن این سیاست پولی زمانی امکان‌پذیر است که ذخایر ارزی و استاندارد طلای کشور، بالا و قابل ملاحظه باشد و وضع اقتصاد آن چنان باشد که ارز‌ها را به وسیله انگیزه‌های اقتصادی جذب کند.
نرخ ارز ثابت، همراه با کنترل دولت می‌باشد. نرخ ارز ثابت، همراه با کنترل دولت، به دو صورت خواهد بود. در یک شکل، دولت کنترل کامل بازار را در دست می‌گیرد و نظام آزاد مبادلات ارزی وجود نخواهد داشت و پول کشور غیرقابل تبدیل خواهد شد. در شکل دوم دولت از سیاست تثبیت نرخ ارز پیروی، اما ورود و خروج ارز، آزاد می‌باشد، در این صورت پول کشور قابل تبدیل خواهد بود.
نظام نرخ ارز شناور
"نظام نرخ ارز شناور" (Floating Exchange Rate) که به عنوان "نرخ ارز منعطف" یا "نرخ ارز نوسانی" یا "نرخ ارز انعطاف‌پذیر" نیز شناخته می‌شود، نوعی از نظام ارزی است که در آن ارزش واحد ارزی یک کشور در پاسخ به وقایع بازار ارز خارجی مجاز به نوسان است. واحد پولی که از نرخ ارز شناوری استفاده می‌کند به عنوان پول شناور شناخته می‌شود. ارز شناور برخلاف ارز ثابت است که ارزش آن به یک ارز دیگر یا سبد ارزی وابستگی دارد.
در نظام نرخ ارز شناور قیمت ارز از بازار به دست می‌آید و سازوکار عرضه و تقاضا بر آن حاکم است. در واقع ارزش پول ملی این کشور‌هایی که از نرخ ارز شناور استفاده می‌کنند بر اساس میزان عرضه و تقاضای آن در بازار فارکس تعیین می‌شود؛ بنابراین نرخ برابری ارز‌ها و نرخ مبادله جفت‌های ارزی شاهد نوساناتی خواهد بود. این در حالی است که در نظام نرخ ارز ثابت قیمت از سوی سیاست‌گذاران پولی (Currency Board) یک کشور تعیین می‌شود و معمولا در یک بازه زمانی شاهد نوسان بازار ارز نخواهیم بود.
عوامل تاثیرگذار بر تعیین نرخ ارز
نرخ تورم: تغییرات در نرخ تورم موجب تغییرات در نرخ تبدیل ارز‌ها می‌شود. ارز یک کشور که نرخ تورم کمتری نسبت به کشور دیگر دارد، ارزش بیشتری نسبت به کشور مقابل پیدا می‌کند.
نرخ بهره: تغییرات در نرخ بهره، روی ارزش ارز و نرخ تبدیل آن به دلار اثر می‌گذارد. نرخ لایبور، نرخ‌های فارکس، نرخ بهره و نرخ تورم با هم همبستگی دارند.
مبادلات خارجی کشور: وضعیت مبادلات خارجی یک کشور شامل میزان معاملات و درآمد از سرمایه‌گذاری خارجی است. این حساب، شامل کل تراکنش‌های انجام شده شامل صادرات، واردات، بدهی و… است. کاهش در سطح این درآمد‌ها به دلیل بیشتر بودن واردات نسبت به صادرات، باعث کاهش ارزش پول کشور می‌شود. سطح مبادلات خارجی یک کشور و درآمد کسب شده از صادرات، در نرخ تبدیل ارز رسمی کشور با سایر ارز‌ها اثر می‌گذارد.
بیشتر بخوانید: خواب تورم ۱۴۰۲ برای دلار
بدهی دولت: بدهی دولت می‌تواند بدهی داخلی یا بدهی خارجی به سایر کشور‌ها باشد. وقتی دولت یک کشور بدهی بالایی دارد، احتمال کمتری هست که بتواند سرمایه خارجی جذب کند که این به سهم خود اغلب موجب افزایش تورم می‌شود. سرمایه گذاران خارجی وقتی از افزایش بدهی دولت مطلع شوند یا آن‌را پیش‌بینی کنند، اوراق سرمایه‌گذاری خود را در بازار آزاد می‌فروشند. در نتیجه آن، ارزش ارز کشور کاهش می‌یابد.
شاخص نسبت قیمت کالا‌های صادراتی به وارداتی: این موضوع مرتبط با مبادلات خارجی است. شاخص نسبت قیمت کالا‌های صادراتی به وارداتی (به انگلیسی Terms of Trade) زمانی بهبود می‌یابد که قیمت کالا‌های صادراتی با نرخ بالاتری نسبت به کالا‌های وارداتی رشد کنند (می توانند مربوط به واردات کالا‌های واسطه‌ای یا کالا‌های لوکس وارداتی باشد) این رشد موجب افزایش درآمد می‌شود و تقاضا برای ارز کشور را بالا می‌برد که در نهایت به با ارزش‌تر شدن پول کشور می‌انجامد.
ثبات سیاسی و عملکرد اقتصادی: ثبات سیاسی یک کشور و عملکرد اقتصادی آن، می‌تواند روی قدرت ارز و قدرت پول ملی آن کشور اثر بگذارد. کشوری که ریسک کمتری در خصوص آشفتگی سیاسی در آن وجود دارد، ریسک نوسانات نرخ ارز نیز در آن کمتر است و برای سرمایه‌گذاران خارجی و بازرگانان جذاب‌تر است و سرمایه‌گذاران، سرمایه خود را از کشوری بی‌ثبات و آشفته دور نگه می‌دارند.
رکود اقتصادی: وقتی در کشوری رکود وجود دارد، معمولا نرخ بهره کاهش می‌یابد و احتمال ورود سرمایه‌گذاران خارجی نیز کم می‌شود. در نتیجه، ارز کشور در مقابل سایر ارز‌ها ضعیف شده و ارزش آن کاهش می‌یابد.
سفته‌بازی: وقتی انتظار می‌رود ارزش پول یک کشور بالاتر رود، سرمایه‌گذاران تمایل پیدا می‌کنند مقدار بیشتری از آن پول را داشته باشند تا بتوانند در آینده سود کنند. در نتیجه، به خاطر افزایش تقاضا برای ارز آن کشور، ارزش آن ارز رشد می‌کند و نرخ تبدیل آن در مقابل ارز سایر کشور‌ها بهبود می‌یابد.
نحوه تخمین سرانگشتی نرخ برابری ارز‌ها
نرخ ارز هم مانند هر نوع کالا یا دارایی در بازار ازاد و از طریق عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. زمانی که نظام نرخ ارز چندنرخی باشد، مردم عادی در تعیین دقیق نرخ برابری ارز واقعی با مشکل مواجه می‌شوند. به عنوان مثال بسیاری نمی‌دانند دلار را با چه قیمتی و از کجا دریافت کنند. عده‌ای هم هستند که می‌خواهند این نرخ را تخمین بزنند و از تحولات ارزی باخبر باشند.
در نگاه اغلب افراد حتی فعالان اقتصادی نرخ واقعی ارز از شاخص برابری قدرت خرید دلار به ریال به دست می‌آید.
اجزای این فرمول به این صورت است که هر سال نرخ ارز باید به اندازه اختلاف تورم کشور با تورم طرف‌های تجاری تعدیل شود.
یعنی مثلا اگر در ابتدای یک سال مشخص قیمت دلار در ایران ۲۰هزار تومان باشد و در آن سال تورم ایران ۵۰درصد و تورم طرف‌های تجاری برابر ۱۰درصد باشد، قیمت دلار در انتهای سال به اندازه اختلاف تورم‌ها (یعنی ۳۰درصد) رشد می‌کند و به ۲۸هزار تومان می‌رسد.
بر اساس این فرمول افزایش در شاخص قیمت در کشور طرف خارجی (در صورت افزایش کمتر شاخص قیمت داخلی) منجر به کاهش نرخ ارز می‌شود.
این محاسبات به صورت روزانه انجام می‌شود به طوری که شاخص قیمت آمریکا و سایر کشور‌ها به صورت روزانه توسط بانک‌های مرکزی اعلام و نرخ برابری ارز‌ها با یکدیگر تعیین می‌شود.
بانک مرکزی با مبنا قراردادن این فرمول در صورت بالاتر بودن قیمت از نتیجه این فرمول سیاست‌های افزایش عرضه ارز به بازار را در دستور کار قرار می‌دهد و در صورتی که نرخ ارز بازار از نتیجه فرمول کمتر باشد جانب عرضه ارز را کاهش می‌دهد.