اقتصاد۲۴- سال ۱۴۰۱ که به ادعای کابینه سیزدهم، بنا بود اقتصاد به برجام گره نخورد، بسیار پر‌فراز‌و‌نشیب گذشت. سالی که با چانه‌زنی‌های آخر مذاکرات وین و به گفته مذاکره‌کنندگان در یک‌قدمی امضای توافق هسته‌ای شروع شد و به تهدیدهای اروپا و آمریکا و تشدید تحریم‌های اقتصادی ختم شد.
اقتصاد در بیم و امید برجام
در ۱۲ اسفند سال ۱۴۰۰ عکس‌های یادگاری هیئت‌های مذاکره‌کننده اروپایی در هتل کوبورک انداخته شد و مذاکره‌کننده ارشد فرانسه و همتای انگلیسی‌اش با توییت‌هایی پایان مذاکرات را اعلام کردند.
این تصاویر و توییت‌ها در حالی منتشر شد که پیش از این بار‌ها نمایندگان کشور‌های مختلف در مذاکرات وین و بیش از همه اولیانوف روسی از نزدیک‌شدن به توافق برجام گفته بودند. نهایت اینکه اروپایی‌ها و آمریکا خبر دادند که متن نهایی توافق را تهیه کرده و اکنون امضای موافقت‌نامه به تصمیم نهایی تهران بستگی دارد. از آن سو، علی باقری‌کنی، مذاکره‌کننده ارشد ایران هم وین را ترک کرد و اخبار اولیه مدعی بودند که او برای مشورت بازگشته است؛ اما دیری نپایید که رسانه‌های آمریکایی جزئیاتی از متن توافق را منتشر کردند؛ جزئیاتی که تا هفته‌های اول سال ۱۴۰۱ محل بحث بود.
با‌این‌حال، «به توافق نزدیک شده‌ایم، اما هنوز مسائل حل‌نشده‌ای وجود دارد»، همچنان تنها جمله‌ای بود که در روز‌های اول فروردین به گوش می‌رسید و هیچ خبر بیشتری درز نمی‌کرد. بازار‌های بلاتکلیف ایران، اما به کوچک‌ترین تحلیل‌ها و خبر‌ها چشم دوخته بودند و معامله‌گران بازارها، پای ثابت بحث‌های داغ کلاب‌هاوسی درباره آینده برجام بودند. سرانجام خبر‌هایی منتشر شد مبنی بر اینکه ایران به تروریستی‌شناختن سپاه از سوی آمریکا و چند موضوع پادمانی اعتراض دارد؛ موضوعاتی که از سمت آمریکا زیاده‌خواهی اعلام و از سوی مخالفان دولت ابراهیم رئیسی، «برجام ضعیف» خوانده می‌شد.
اخبار کشدار برجامی در هفته‌های اول سال ۱۴۰۱ در رسانه‌ها و بازار ایران حرف اول را می‌زد و قیمت‌ها نوسانات کوچکی را به ثبت می‌رساندند؛ اما گویا دولت از اواخر سال ۱۴۰۰ تصمیم گرفته بود بودجه سال ۱۴۰۱ را بدون فرض احیای برجام ببندد. بودجه‌ای که مهم‌ترین نکات آن، کاهش اتکا به درآمد‌های نفتی، افزایش مالیات و حذف ارز چهارهزارو ۲۰۰ تومانی بود. دولت ابراهیم رئیسی بار‌ها گفته بود که اقتصاد کشور را به برجام گره نمی‌زند و نحوه بودجه‌ریزی سال ۱۴۰۱ نیز ظاهرا مصداقی از همین ادعا بود. در اواخر اردیبهشت سال جاری کم‌کم با توییت‌های ضد‌و‌نقیض اولیانوف، نماینده روسیه در مذاکرات وین و سفر‌های باقری‌کنی به مسکو، تحلیلگران فرضیه سنگ اندازی روسیه در مذاکرات برجام را مطرح کرده و تزار‌های درگیر جنگ اوکراین را مهم‌ترین مانع توافق هسته‌ای دانستند. در این زمان، دلار کم کم به کانال ۲۹ هزار تومان رسیده و بازار منتظر بود که به‌زودی اسکناس آمریکایی وارد کانال ۳۰ هزار تومان شده و در آن کانال تثبیت شود.
پایان دلار جهانگیری
در اردیبهشت ۱۴۰۱ همچنین پایان دلار جهانگیری رقم خورد و دولت با مقدمه‌چینی‌هایی مانند قاچاق گسترده مواد غذایی به کشور‌های همسایه و بروز کمبود‌ها و صف‌ها، سرانجام اعلام کرد با پرداخت یارانه‌های
۳۰۰ و ۴۰۰ هزار تومانی به افراد، ارز چهارهزارو ۲۰۰ تومانی را حذف کرده است و تنها قیمت چهار کالای اساسی را افزایش می‌دهد. ادعایی که به اعتقاد کارشناسان اقتصاد مبنای علمی نداشت و به‌سرعت قیمت انواع مواد غذایی را افزایش داد و از آن گذشته، ادعای قاچاق گسترده مواد غذایی به کشور‌های همسایه نیز از سمت نهاد‌ها و مراجع آماری مختلف به چالش کشیده شد. هرچند در این زمان شعله‌کشیدن آتش جنگ روسیه و اوکراین، دو غول تولید غذا، بازار جهانی غذا را ناامن کرده و قیمت‌ها را به‌شدت رشد داده بود. جهش قیمت اقلام غذایی در ایران و سقوط سرانه مصرف بسیاری از غذا‌های اصلی، بار‌ها خبرساز شد.
در خرداد کم‌کم اخباری مانند برگزاری دور جدید مذاکرات وین رنگ باخت و تهران و واشنگتن یکدیگر را به توقف مذاکرات متهم می‌کردند؛ در عین اینکه مدام مدعی بودند توافق در دسترس است.
در تیر‌ماه دولت تصمیم گرفت آخرین بقایای ارز چهارهزارو ۲۰۰ تومانی را هم از اقتصاد کشور حذف کند و در یک اعلام ناگهانی در صدا‌و‌سیما توضیح داد که ارز چهارهزارو ۲۰۰ تومانی دارو حذف شده و طرحی موسوم به دارویار به اجرا درآمده که طی آن یارانه دارو را به حساب شرکت‌های بیمه‌ای واریز می‌کند. هرچند اجرای دارویار هم موفق نبود و کمبود گسترده دارو به همراه جهش قیمت آن، ماه‌ها روی خروجی رسانه‌های کشور خودنمایی می‌کرد.
زمستان سخت اروپا
در اواسط تابستان، رسانه‌های خارجی از اعمال محدودیت و تحریم گاز روسیه از سوی کشور‌های اروپایی نوشتند و البته تأکید کردند که اروپا زمستان سختی پیش‌رو خواهد داشت. در این زمان، رسانه‌های بین‌المللی از قبض‌های عریض و طویل مشترکان برق اروپا، افزایش ذخایر زغال‌سنگ و راه‌اندازی تمام ظرفیت نیروگاه‌های فسیلی اروپا نوشتند و تأکید کردند کشور‌های اروپایی به دنبال ذخیره گاز و یافتن جایگزین‌هایی برای روسیه هستند. کلیدواژه زمستان سخت ابزار رسانه‌های اصولگرای ایران برای چانه‌زنی‌های برجامی شد و محمد مرندی، مشاور تیم مذاکره‌کننده برجام، بار‌ها این کلیدواژه را دستمایه ترغیب غرب به کوتاه‌آمدن مقابل ایران کرد و وعده داد که ذخایر سرشار نفت و گاز ایران می‌تواند مانع زمستان سخت اروپا شود.
در سوی مقابل، اما نیویورک‌تایمز و برخی رسانه‌های ایرانی نوشتند که ایران به دلیل فقر سرمایه‌گذاری در میادین گازی خود نمی‌تواند به حد کفاف نیاز داخلی هم گاز تولید کند، چه رسد به نجات اروپا از زمستان سخت. متخصصان انرژی هم اعلام کردند که ایران برای حفظ ظرفیت تولید فعلی گاز و نه افزایش آن، به ۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد. با‌این‌حال، بازار ارز و طلا همچنان در بیم و امید احیای برجام به سر می‌بردند و قیمت‌ها نوسانات رفت‌و‌برگشتی داشت.
در اواخر تابستان کم‌کم ادعا‌هایی مبنی بر استفاده از پهپاد ایرانی علیه ارتش اوکراین شنیده شد و گره مذاکرات احیای برجام را کورتر کرد.
در این زمان پولیتیکو، رسانه آمریکایی، نوشت که به گفته دیپلمات‌های اروپایی، به نظر می‌رسد مذاکرات احیای برجام تا پس از انتخابات میان‌دوره‌ای ایالات متحده در هشتم نوامبر در شرایط بن‌بست باشد. یک دیپلمات ارشد اروپایی گفت: «این محتمل‌ترین سناریو است».
پاییز سخت ایران
پاییز ایران، اما با اخبار کمبود گسترده دارو و کمیاب‌شدن اقلام ساده دارویی مانند آنتی‌بیوتیک، سرم و دارو‌های ساده و بدون نسخه شروع شد.
از آن سمت، کمبود گاز صنایع باعث مازوت‌سوزی و آلودگی شدید هوا در تهران شد. به‌جز این، اعتراضات به ماجرای مرگ مهسا امینی نیز سبب رکود بیش از پیش بازارها و کاهش خرید مردم شد.
در نیمه پاییز قیمت دلار از کانال ۳۵ هزار تومان رد شد و هشدار قطع برق، کمبود آب به دنبال کاهش بارندگی‌ها و کاهش ذخایر سد‌ها و جیره‌بندی گاز صنایع، از وضعیت نابسامان زیرساخت‌ها خبر می‌داد.
تا اواخر پاییز ۱۴۰۱ آمریکا بار‌ها اعلام کرد که مذاکرات احیای برجام را از دستور کار خود فعلا خارج کرده است.
بیشتر بخوانید: مروری بر بحران‌های ارزی ۳۰ سال اخیر ایران
دلار فرزین
بهای دلار در زمستان وارد کانال ۴۰ هزار تومان شد و شایعه‌های برکناری علی صالح آبادی، رئیس بانک مرکزی بالا گرفت. در ابتدای دی‌ماه، دولت همچنان برای ارائه لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ به مجلس تأخیر می‌کرد و پیش از آن هم قرار بود تا پایان فصل بهار برنامه هفتم توسعه را به بهارستان برساند که تا اوایل زمستان امسال از هیچ‌کدام خبری نبود که اعتراض محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس را برانگیخت.
با صعود قیمت دلار به نرخ‌های ۴۴ و ۴۵ هزار تومان، رئیس بانک مرکزی برکنار شد و محمدرضا فرزین جایگزین او شد.
فرزین از همان ساعات اولیه ورود به ساختمان شیشه‌ای میرداماد، در صدا‌و‌سیما حاضر شده و گفت نرخ ارز واردات یعنی دلار نیمایی را روی ۲۸هزار‌و ۵۰۰ تومان تثبیت می‌کند.
عده‌ای از کارشناسان اقتصاد این رفتار را تکرار سیاست دلار جهانگیری دانستند و دلار ۲۸هزار‌و ۵۰۰ تومانی را دلار فرزین نامیدند.
عقب‌گرد موقت قیمت دلار با ورود رئیس جدید بانک مرکزی دوامی نداشت و دلار ظرف مدت کوتاهی نرخ‌های ۵۰ هزار تومان و ۶۰ هزار تومان را هم به خود دید. هرچند در مقاطعی قیمت دلار از ۶۰ هزار تومان عقب‌نشینی کرد، اما آینده مبهم اقتصاد باعث رکوردشکنی‌های متعدد قیمت در بازار‌های مختلف شد.
نگاهی به بازار‌های ایران در سال ۱۴۰۱
سال ۱۴۰۱ با نرخ تورم کم‌تر از ۴۰ درصد شروع شد و در انتهای سال نرخ تورم به حدود ۵۰ درصد رسید.
بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، نرخ تورم سالانه در فروردین ۱۴۰۱ به ۳۹.۲ درصد رسید و نرخ تورم نقطه‌ای ۳۵.۶ درصد اعلام شد.
نرخ تورم سالانه تا پایان بهمن ۱۴۰۱ به ۴۷.۷ رسید و نرخ تورم نقطه‌ای در این ماه ۵۳.۴ درصد اعلام شد.
بهای دلار هم که در ابتدای سال ۱۴۰۱ حدود ۲۷ هزار تومان بود، تا پایان سال به بیش از دو برابر رسید و در مقاطعی تا ۶۰ هزار تومان هم رفت.
همچنین بهای هر گرم طلای ۱۸ عیار تا پایان سال به حدود دو برابر رسید. قیمت هر گرم طلای ۱۸ عیار در ابتدای سال ۱۴۰۱ حدود یک‌میلیون‌و ۲۸۰ هزار تومان بود که تا پایان سال به حدود ۲.۵ میلیون تومان رسید.
قیمت هر قطعه سکه تمام‌بهار آزادی هم از ابتدا تا انتهای سال حدود ۲.۳ برابر شد. بهای هر قطعه سکه تمام‌بهار آزادی در ابتدای سال ۱۴۰۱ تقریبا ۱۲میلیون‌و ۷۵۰ هزار تومان بود که تا انتهای سال به حدود ۳۰ میلیون تومان رسید.
بهای ارزان‌ترین خودرو‌های بازار ایران هم از ابتدا تا انتهای سال حدود دو برابر شد و در‌حالی‌که پراید ۱۳۱ در ابتدای سال حدود ۱۷۵ میلیون تومان بود، در انتهای سال به بیش از ۳۰۰ میلیون تومان رسید.
قیمت پژو ۲۰۶ تیپ دو هم که در ابتدای سال ۲۹۵ میلیون تومان بود، تا انتهای سال به حدود ۶۰۰ میلیون تومان صعود کرد.
قیمت مسکن هم سرعت رشدی مشابه بازار خودرو داشت و در‌حالی‌که مرکز آمار ایران میانگین قیمت هر مترمربع مسکن تهران را در ابتدای سال حدود ۳۴میلیون‌و ۲۷۰ هزار تومان اعلام کرده بود، متوسط نرخ هر مترمربع مسکن تهران تا انتهای سال از ۵۵ میلیون تومان عبور کرد که حاکی از رشد حدود ۱.۶برابری قیمت مسکن از ابتدا تا انتهای سال ۱۴۰۱ است.