اقتصاد۲۴-روسیه پس از آنکه متحمل تحریم‌های شدیدی شد، بهترین مسیر برای تجارت خود را در راه‌اندازی کریدور شمال-جنوب دید و به دنبال آن بود که از این آخرین فرصتی که برای روز مبادا کنار گذاشته بود، استفاده کند.
ایگور لویتین، دستیار رئیس‌جمهور روسیه در حاشیه نشست سه‌جانبه ایران- هند-روسیه در اوایل تیرماه درباره تسهیل ترانزیت در مسیر کریدور شمال- جنوب گفته بود: «برای روسیه حمل و نقل و ترانزیت از مسیر ایران بسیار حائز اهمیت است و دولت روسیه تصمیم گرفته تا راه‌آهن رشت- آستارا را فاینانس کند و بسازد. همچنین تلاش می‌کنیم تا حجم کالا را به ۳۰ میلیون تن افزایش دهیم.» او البته در این میان از اختصاص بودجه برای ساخت کشتی در دریای خزر خبر داد.
فعالان و مشاوران اقتصادی بار‌ها به دولت اعلام کرده‌اند که اکنون بهترین فرصت برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی برای تکمیل حلقه مفقوده کریدور شمال-جنوب یعنی قطعه رشت-آستارا است، اما به دلایلی که هنوز روشن نیست، این اتفاق رخ نداد و روس‌ها با فاینانس برای تکمیل این قطعه وارد عمل شدند و این‌چنین کلاه گشادی بر سر ایران گذاشته شد.
نزدیکی مسکو و تهران که به‌نظر می‌رسید می‌تواند فرصتی برای همکاری اقتصادی مسکو و تهران باشد، به دلایلی مشخص و بعضاً نامشخص، بار دیگر سبب شد تا وزنه روسیه سنگین‌تر شود. عدم مدیریت صحیح، کم‌کاری دولت و بخش خصوصی و همچنین برخی وابستگی‌ها به کرملین، سبب شد تا دست بالا کماکان با روسیه باشد.
بیشتر بخوانید:هواپیما‌های اجاره‌ای روسیه در راه ایران؛ زمین‌گیری بخشی از هواپیما‌های مسافربری
عجیب آنکه تجار و فعالان اقتصادی روسیه برای بازاریابی محصولات خود که پیشتر راهی اروپا می‌کردند، به ایران آمده و مذاکرات خود را پیگیری می‌کنند، اما تجار و فعالان اقتصادی ایران هنوز اقدام ویژه‌ای در این زمینه نداشته‌اند. به گفته علی ضیایی، کارشناس ترانزیت و حمل‌ونقل، این نکته را نباید از یاد برد که روسیه و ایران، متحد استراتژیک یکدیگر نیستند و شاید به همین دلیل باشد که اخیراً مسکو در قالب بیانیه‌ای علیه ایران، باج سیاسی به امارات داد. به نظر می‌رسد آنچه اکنون برای همکاری دو کشور دارای اهمیت است، بسترسازی برای فعالیت تجار ایرانی در روسیه و همچنین جذب سرمایه‌های روسی در ایران برای تقسیم ریسک بین دو کشور است. اتفاقی که مستلزم آن است که سیاستمداران در ایران از فاز رعیت‌مآبی خارج شوند و روی یک میز و رو در رو به مذاکره با روسیه بپردازند.
نگاه کارشناس / ۱
ضعف ایران در جذب سرمایه‌گذار روس
معصومه حیدری/عضو هیئت‌مدیره پیشین اتاق مشترک ایران و روسیه
در حال حاضر اقتصاد روسیه و ایران به‌واسطه تحریم‌ها به یکدیگر گره خورده است، اما متأسفانه سیاستی که روسیه دارد را ایران ندارد. در حال حاضر روسیه، سرمایه‌گذاران ایرانی را جذب کشور خود می‌کند و در مقابل، ایران اقدام چندانی برای جذب سرمایه‌گذار روس در کشور نمی‌کند. در آن‌صورت ایران هم می‌توانست در رایزنی‌ها با مسکو، بهتر گفتگو کند، اما اکنون دست بالا کماکان با روسیه است و هر آنچه این کشور می‌گوید بر ایران تحمیل می‌شود. ایران تبدیل به یک کشور دم‌دستی برای روسیه شده است که هر زمان نیاز بداند، ما را وارد بازی حاشیه‌ای می‌کند. آقای صفروف، مشاور پوتین زمانی گفت که ۲۵درصد از صنایع پتروشیمی این کشور وابسته به ایران است. این وابستگی در صنایع دیگر نیز وجود دارد، اما ایران طبق معمول نتوانست از این موقعیت بهره‌گیری کند.
انرژی در ایران به نسبت بسیاری از کشور‌های جهان از جمله روسیه، ارزان‌تر است و ما بر همین مبنا می‌توانستیم سرمایه‌های روس‌ها را وارد ایران کنیم. این اتفاق برای هر دو کشور مطلوب بود. روسیه می‌توانست ازطریق امارات و عمان، تولیدات خود را به اروپا بفرستد، همانگونه که ایران فروش محصولات پتروشیمی را در دستور کار قرار می‌دهد.
در حال حاضر بسیاری از سرمایه‌داران روس و فعالان اقتصادی این کشور به ایران می‌آیند و محصولات خود را برای عرضه در کشور به ما معرفی می‌کنند، اما به یاد ندارم که حتی اتاق بازرگانی و بخش خصوصی در ایران، هیئت تجاری به روسیه ببرد و پتانسیل‌های صادراتی ایران را به روس‌ها معرفی کند.
ازطرفی همکاری با روس‌ها با چالش‌هایی همراه است. فعالان اقتصادی روسیه به سبب برخی اتفاقاتی که در گذشته رخ داده و همچنین تحریم‌ها می‌گویند ما به شما اعتماد نداریم و ۳۰درصد هزینه را از خریدار ایرانی دریافت می‌کنند.
این را هم باید در نظر داشت که دولت در ایران تلاش می‌کند تا خود روابط اقتصادی با روسیه را تقویت کند و بر همین اساس اقدام به راه‌اندازی خانه تجارت در این کشور و البته سایر کشور‌های همسایه کرده است. این در حالی است که ایجاد چنین فضایی باید از طریق بخش خصوصی انجام گیرد، زیرا تجار روس با بخش خصوصی ایران کار می‌کنند و نه دولت، اما این اختیار از بخش خصوصی سلب شده است و موجب کشمکش بین بخش خصوصی و دولت شده است.
نگاه کارشناس / ۲
مسکو و تهران متحد استراتژیک نیستند
علی ضیایی/کارشناس ترانزیت و حمل‌ونقل
کشور‌هایی که در جهان با یکدیگر متحد استراتژیکی باشند، کم هستند. ایران و روسیه نیز هرگز با یکدیگر متحد استراتژیکی نبوده‌اند؛ بنابراین ما در رابطه با روسیه باید در وهله اول این موضوع را در نظر بگیریم که ایران و روسیه متحد استراتژیکی نیستند و انتظارات خود را بر این مبنا تنظیم کنیم. اینکه اخیراً به‌علت برخی اقدامات روسیه، برخی در ایران شوکه شده‌اند، به‌واسطه همین انتظار غیرکارشناسی است که باید اصلاح شود.
روابط کشور‌ها براساس موقعیت‌ها و در برهه‌های زمانی خاص، اوج گرفته یا وارد حضیض می‌شود. در حال حاضر شرایط در سطح جهان و منطقه به نحوی است که ایران و روسیه به یکدیگر نیاز دارند. پیشتر این نیاز از طرف ایران، یکسویه بود، زیرا فقط ایران در تحریم قرار داشت، اما اکنون به‌واسطه آنکه روسیه نیز در تحریم‌های جدی قرار دارد، این نیاز دوسویه است.
در حال حاضر شرکت‌های بزرگ روسی، بازار‌های خود را به‌ویژه در غرب از دست داده‌اند و به همین دلیل به دنبال بازار‌های جدید هستند. اما باید در نظر داشت که همانگونه که به ایران نیاز دارند، به کشور‌های دیگر نیز نیاز دارند و ممکن است در این مسیر باج‌های سیاسی نیز بدهند. شاید بتوان بیانیه اخیر در مورد جزایر سه‌گانه ایران با امارات را نیز در این قالب، تفسیر کرد.
یکی از بهترین راه‌هایی که روسیه می‌تواند نیاز تجاری و اقتصادی خود را مدیریت کند، بهره‌گیری از کریدور شمال-جنوب است. روسیه تقریباً گزینه جایگزین بهتری از این مسیر ندارد. بنادر غربی روسیه اکنون دچار مشکل هستند، بنادر شرقی هم بیش از ظرفیت اسمی تحت فشار قرار دارند و عدم توازن در این بین مشهود است. اگر روسیه بخواهد این فشار را متوازن کند، به ایران نیاز خواهد داشت.
روس‌ها این را خوب می‌دانند، اما احیای این مسیر را برای روز مبادا گذاشته بودند که حمله به اوکراین و تحریم‌ها سبب شد برای راه‌اندازی این مسیر در تکاپو بیفتند. هرچند باید در نظر داشت که طرف روس، کاسب است و طبیعی است که منافع خود را در اولویت قرار دهد و در مقابل ایران هم باید منافع خود را مدنظر قرار دهد. ایران تا اندازه‌ای منافع خود را در این بین در نظر گرفته است، اما نه آنطور که باید. به‌عنوان نمونه، در ساخت و تکمیل قطعه ریلی رشت- آستارا، ایران می‌توانست برای جذب سرمایه روسیه اقدام کند، اما اکنون به فاینانس بسنده کرده است و به همین خاطر، ریسک چندانی چه از نظر اقتصادی، سیاسی یا امنیتی و... متوجه روسیه نیست و تقریباً عمده ریسک بر دوش ایران است. این نکته را نباید از یاد برد که اگر ما جریان تجاری روسیه را در ایران تقویت نکنیم، احتمال دارد که پس از تثبیت شرایط و بهبود روابط روسیه با غرب، مسکو باز هم ایران را تنها بگذارد.
به نظر می‌رسد که اراده سیاسی در بین سران دو کشور برای همکاری بیشتر وجود دارد، اما وقتی وارد عرصه عمل می‌شود این اتفاق رخ نمی‌دهد. حتی شاهد هستیم که روسیه بیش از ایران در این زمینه فعالیت می‌کند. روسیه، خزر را از اولویت‌های خود خارج کرده بود و اکنون دوباره بر آن متمرکز شده است، اما در ایران از سطح وزارتخانه‌ها به پایین، توجه ویژه‌ای به این موقعیت نمی‌شود.
گفتگو با کارشناس
کاظم محمدی کارشناس اقتصادی حوزه روسیه در گفتگو با «هم‌میهن» بررسی کرد
چهار چالش اصلی روابط اقتصادی مسکوـ تهران
جنگ روسیه و اوکراین به‌عنوان مهم‌ترین اتفاقی که در سال گذشته در منطقه و البته جهان رخ داد، روسیه را به‌عنوان سردمدار کشور تحریم‌شده در دنیا قرار داد. این تحریم‌ها سبب شد تا مسکو نزدیکی با تهران را به‌عنوان یکی از اولویت‌های خود در نظر بگیرد و بر این اساس، روابط اقتصادی دو کشور نیز با افزایش همراه شد. با این حال، این روابط اقتصادی با چهار چالش اساسی روبه‌روست. کاظم محمدی، کارشناس اقتصادی حوزه روسیه و مطلع از آخرین تحولات روابط اقتصادی دو کشور ، ترانزیت، گمرک، روابط پولی و مالی و همچنین لجستیکی را به‌عنوان چهار چالش اصلی در این میان برمی‌شمرد.
**در روابط اقتصادی و تجاری با روسیه با چه چالش‌هایی روبه‌رو هستیم؟
-در حوزه تجارت و اقتصاد با روسیه، چهار چالش عمده داریم که به ترتیب ترانزیت، گمرک، روابط پولی و مالی و لجستیک است. در حوزه ترانزیت، اسناد کریدور شمال- جنوب ۲۰ سال قبل به امضا رسیده که می‌تواند مسیر ۱۷ هزار کیلومتری دستیابی هند به روسیه از طریق کانال سوئز را به ۷ هزار کیلومتر کاهش دهد.
این کریدور، از مسیر بندرعباس تا سن‌پترزبورگ ادامه دارد که ۱۶۲ کیلومتر از آن در حلقه رشت-آستارا ساخته نشده و به‌عنوان حلقه مفقوده این مسیر شناخته می‌شود و مسیر را کند کرده است. اکنون بار به‌صورت ترکیبی در این مسیر جابه‌جا می‌شود. بدین‌ترتیب که کالا با قطار به رشت می‌رسد، از رشت با کامیون تا آستارا اعزام می‌شود، باراندازی‌شده و مجدداً سوار قطار می‌شوند و از طریق آذربایجان تا روسیه جابه‌جا می‌شود.
اخیراً با توجه به اینکه دولت سیزدهم، تمهیداتی برای توسعه همکاری با کشور‌های همسایه در دستور کار قرار داده و شخص پوتین هم علاقه زیادی به توسعه همکاری با ایران در این سال‌ها از خود نشان داده، به نظر می‌رسد فرآیند حل این مشکل به‌سرعت طی شود.
در اردیبهشت‌ماه در سفری که آقای نواک، معاون نخست‌وزیر و رئیس کمیسیون مشترک اقتصادی روسیه و ایران به تهران سفر کرده بودند، در حضور رؤسای‌محترم جمهور دو کشور این موافقتنامه امضا و مقرر شد مسیر ۱۶۲ کیلومتری رشت- آستارا با فاینانسی که طرف روس انجام می‌دهد، ساخته شود. کار‌های موافقتنامه امضا شده، تفاهم‌نامه‌های عملیاتی و اجرایی هم طی ماه‌های آتی شروع می‌شود که این کار به زودی انجام شود. اگر این کار صورت گیرد، مسیر ۱۷ هزار کیلومتری به ۷ هزار کیلومتر کاهش پیدا می‌کند و هزینه‌های حمل بار از این مسیر، حدود ۳۰ درصد کاهش یافته و توجیه اقتصادی پیدا می‌کند که قطعاً با اقبال تجار همراه خواهد بود.
کریدور شمال-جنوب سه شاخه دارد؛ شاخه غربی که از مسیر رشت-آستار می‌گذرد. شاخه شرقی که از قزاقستان- ترکمنستان وارد ایران می‌شود و شاخه مرکزی که از طریق دریای خزر است.
شاخه شرقی این کریدور، از سرخس تا قسمت جنوبی ایران ادامه پیدا می‌کند که این مسیر هم فعال شده و از اکتبر ۲۰۲۲ تاکنون، حدود ۱۳ قطار در این مسیر جابه‌جا شده است. ظرفیت این مسیر در داخل سه کشور روسیه، قزاقستان و ترکمنستان تا مرز ایران ۱۵ میلیون تن است که اکنون یک میلیون تنِ آن استفاده می‌شود.
**علت آن چیست؟
مشکل کمبود واگن است. تأمین واگن، قطار و لوکوموتیو در ایران مهم است و اگر این‌ها برنامه‌ریزی شود افزایش سطح حمل کالا را از شاخه شرقی هم می‌توانیم داشته باشیم که دسترسی خوب برای روسیه به جنوب ایران و هم برای ایران از سمت جنوب به روسیه فراهم شود.
شاخه مرکزی هم داریم که یکی از مهم‌ترین شاخه‌هاست، چون بدون اینکه کشوری بین ما و روسیه باشد با روسیه همسایگی پیدا می‌کنیم که از طریق خزر است. بنادر شمالی ایران از ظرفیت خوبی برای حمل کالا برخوردار هستند و می‌توانند در مسیر کریدور شمال- جنوب نقش مهمی ایفا کنند. اما در سمت روسیه عدم توسعه‌یافتگی در بنادر دیده می‌شود.
تنها بندر خزری روسیه بندر ماخاش‌قلعه در داغستان است که نیاز دارد توسعه پیدا کند و به نظر می‌رسد برای توسعه آن اقداماتی در دستور کار قرار گرفته است. بقیه بنادر که مشخصاً در آستاراخان است و بیشتر کالا از آنجا جابه‌جا می‌شود، چند مشکل دارد. اول اینکه، چون از آستاراخان تا دریای خزر باید کشتی‌ها در رود ولگا ۱۰۰ کیلومتر جابه‌جا شوند تا به دریای خزر برسند و این بندر هنوز لایروبی نشده، نهایتاً ۵/۳ متر عمق دارد که ایجاد مشکل می‌کند.
البته دولت روسیه با سرمایه‌گذاری قول داده تا پایان سال جاری میلادی عمق آن را به ۵/۴ متر برساند که کشتی‌ها بتوانند با ظرفیت بیشتری تردد کنند. اما کشتی‌ها نهایتاً با سه چهار هزار تن در اسکله‌ها می‌توانند پهلوگیری کنند. مشکل دوم، یخ‌ز‌دگی رود است. در زمستان‌های سرد روسیه رود یخ می‌زند و نیاز است حتماً از یخ‌شکن برای باز کردن مسیر استفاده کرد. به جز این مشکل، عدم وجود کشتی‌های رورو و کانتینربر در خزر داریم و نیاز است در این زمینه توجه بیشتری شود. خرید کشتی در دستور کار دولت قرار گرفته است. البته یکسری کشتی خریداری شده، چون مشکل خرید کشتی این است که اکثر کشتی‌ها باید در خزر و کارخانجات کشتی‌سازی حاشیه خزر ساخته شوند و به همین دلیل این کار زمان‌بر است، ولی نهایتاً در یکی دو سال آینده کشتی‌های قابل‌توجهی در مسیر جابه‌جا خواهند شد.
**در حال حاضر روابط تجاری و ترانزیت، اغلب به چه صورت انجام می‌گیرد؟
-الان قسمت اعظم حمل کالا از طریق کامیون انجام می‌شود. کامیون از مرز آستارا وارد آذربایجان می‌شود. به مرز سامور آذربایجان که رسید، بعد از طی مراحل اداری و گمرکی وارد جمهوری داغستان شده و به روسیه کالا جابه‌جا می‌شود. این مسیر ظرف یکی دو سال گذشته در داخل روسیه توسعه پیدا کرده است. آنجا مشکلاتی از طرف گمرک روسیه وجود داشت که تعداد کامیون‌هایی که تردد می‌کردند کم بود و تعداد گمرکات هم کم بود. الان آنجا سه گمرک دارد که هر سه توسعه داده شده‌اند. اگر زمانی از مرز یاراگ‌کازمالیار و دو مرز دیگر جمعاً ۸۰۰-۷۰۰ کامیون جابه‌جا می‌شد، الان در ۲۴ ساعت بیش از ۲۷۰۰ کامیون جابه‌جا می‌شود. البته این مرزی است که کامیون‌های ترکیه، آذربایجان و روسیه هم می‌آیند و بیشترین سهم را ترکیه و آذربایجان برای ورود به روسیه دارند. در حال حاضر عریض کردن جاده‌ها و رفع مشکلات گمرکی در دستور کار روس‌ها قرار گرفته است، اما همچنان مشکل لجستیکی وجود دارد، چون تعداد کامیون‌ها و کشتی‌هایی که بتوانند این بار‌ها را جابه‌جا کنند کم هستند و باید در این حوزه‌ها سرمایه گذاری بیشتری صورت بگیرد.
**اشاره کردید که در تعامل با روسیه، در حوزه گمرکی هم دچار مشکل هستیم. این چالش به چه شکل است؟
-بحث گمرکی در حوزه تجارت بسیار مهم است. سالیانی بود که ایران و روسیه صحبت از ایجاد یک کریدور سبز می‌کردند که توافقاتی انجام شد. کریدور سبز براساس نظر سازمان جهانی گمرک به نوعی فعالیت مجاز اقتصادی تلقی می‌شود که مذاکرات آن بین دو کشور انجام شده و در اردیبهشت توسط رؤسای گمرکی دو کشور موافقتنامه امضا شده است. امیدواریم پس از طی مراحل اداری و دریافت مجوز‌های لازم، شرکت‌های مجاز دو طرف به هم معرفی شوند و مشکلات گمرکی به‌ویژه در حوزه اسناد و مدارک حل شود.
**با توجه به تحریم‌هایی که دو کشور با آن روبه‌رو هستند و بیشترین اثر را روی مبادلات پولی و بانکی داشته، اکنون دو کشور مراودات خود را به چه صورت ادامه می‌دهند؟
-رئیس کل بانک مرکزی روسیه اخیراً در تهران بود. براساس توافق صورت‌گرفته با روبل و ریال با هم کار می‌کنیم. اکنون ساختار‌هایی جایگزین سوئیفت کرده‌ایم و بانک‌ها می‌توانند با هم اسناد تجاری جابه‌جا کنند و کار‌ها را جایگزین سوئیفت کنند. امیدوارم بقیه اقدامات که در دستور کار است به خوبی انجام شود. از جمله اینکه قرار است شبکه شتاب ما به شبکه میر روسیه وصل شود.
بیشتر بخوانید:ایران در تله چینی _ روسی؛ باید مستقیم وارد عمل شده و حقمان را بگیریم
تقریباً بحث‌های فنی طی شده که یک تاجر، دانشجو یا توریست وقتی با کارت شتابش وارد روسیه می‌شود بتواند با ریالی که در کارتش دارد روبل از ATMهای روسیه بگیرد و برعکس. بحث‌های نرخ تسریع و همسان‌سازی هم در دستور کار است که اگر انجام شود گام بزرگی است که در حوزه تجارت تسهیلاتی در حوزه پولی و مالی خواهد بود. مقامات دو کشور خیلی تلاش می‌کنند که در ساختار‌های اقتصادی دو کشور این کار را به سرانجام برسانند.
یکی از مهم‌ترین کارهایمان بحث دیپلماسی استانی است که به‌صورت سنتی ایرانی‌ها بیشتر در سمت غرب روسیه که مسکو، سن‌پترزبورگ و آستاراخان است، کار می‌کردند، اما در قسمت مرکزی روسیه کار نکردیم، اما الان در جمهوری تاتارستان هم کار می‌کنیم. چون ظرفیت خیلی خوب و بکری است که می‌توان از آن بهره برد. در تلاشیم تا مقامات استان‌های مرزی ما با روسیه، مشکلات‌شان را با همکاران‌شان در روسیه حل کنند و زمینه‌ای برای توسعه استانی بین دو کشور فراهم شود تا به جز مسکو و سن پترزبورگ استان‌های هدف دیگری را هم انتخاب کنیم و برای توسعه روابط استفاده کنیم.
در صنعت گردشگری هم به‌عنوان شاخه‌ای از حوزه اقتصاد اتفاقات خوبی افتاده است. قبل از کرونا موافقتنامه‌ای مبنی بر لغو روادید گردشگران گروهی امضا کرده بودیم. یعنی اگر تورگردانی به صورت گروهی از روسیه به ایران یا برعکس هیئتی ببرد، لغو روادید شود. متأسفانه به دلیل کرونا دو سال به تعویق افتاد و خوشبختانه از ابتدای ژانویه ۲۰۲۳ شرکت‌های معتبر از دو طرف به هم معرفی شدند و اگر شرکتی بخواهد گروهی از توریست را جابه‌جا کند نیاز به گرفتن روادید نیست.
**شنیده می‌شود روس‌ها در زمینه خودروسازی هم ابراز تمایل کرده‌اند. موضوع را شفاف می‌کنید؟
-فقط خودرو نیست. خودرو و قطعات خودرو و مصالح ساختمانی، مورد توجه ویژه روس‌ها قرار گرفته است که همکاری در این حوزه‌ها هم می‌تواند برای ایران مطلوب باشد و هم می‌تواند نیاز‌های طرف روس را برطرف کند. روسیه سال‌ها واردکننده خودرو بود و حتی قطعات مونتاژی را از کشور‌های تولیدکننده وارد می‌کرد. بعد از تحولات اوکراین خیلی از شرکت‌های خودروسازی روسیه را ترک کردند. سال گذشته در نمایشگاه خودرو روسیه شرکت کردیم و قرارداد‌های خوبی بستیم. قطعات ایران مورد توجه طرف روس واقع شد و قرار شد در این بخش توسعه همکاری داشته باشیم. دو برند اتومبیل ساخت ایران وارد روسیه شده است.
در حوزه مسائل ساختمانی کلانشهر مسکو در حوزه انبوه‌سازی با سرعت پیش می‌رود که مصادف شد با تحریم‌ها علیه روسیه و خیلی از شرکت‌ها حاضر نیستند مصالح ساختمانی به روسیه بدهند. در این بخش می‌توانیم به خوبی کار کنیم. طرف روس خیلی از نوع همکاری با ایران راضی است. بازار مصالح ساختمانی و قطعات خودرو دو موردی هست که می‌تواند حجم قابل توجهی در تجارت ایران-روسیه نقش بازی کند و در حوزه ایجاد بازار کار در خارج از ایران هم حائز اهمیت باشد.