اقتصاد۲۴- سفر پرماجرای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه به منطقه قفقاز و به خصوص باکو، هرچند در میانه جنگ اوکراین که حالا دیگر دو سالی از آن می‌گذرد، برای بسیاری از کشورهای اروپایی ابعاد ناخوانده و مهمی داشت، اما در این میان برای ایران نیز خالی از اهمیت نبود.
در همین سفر بود که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در مصاحبه‌ای با کانال یک تلویزیون این کشور، بدون استفاده از واژه کریدور گفت: «ما طرفدار انعقاد سریع یک معاهده صلح میان باکو و ایروان و رفع انسداد ارتباطات هستیم. متأسفانه، با توجه به جلوگیری از ارتباطات از منطقه سیونیک، ارمنستان در حال نقض توافق نامه‌ای است که توسط پاشینیان امضا شده و درک چنین رویکردی دشوار است.»
اشاره این وزیر خارجه، اما به دالان زنگزور یا کریدور تازه‌ای به نام زنگزور است، مساله‌ای که به نظر می‌رسد دیگر تنها منوط به تصمیمات سیاسی و جغرافیایی ایروان و باکو نیست و باید تهران نیز درباره آن وارد میدان مذاکرات شود.
به گزارش اقتصاد ۲۴، اما باید توجه داشت که ایران ممکن نیست امکان ایجاد هیچ نوع دالان تازه‌ای را به باکو و یا ترکیه بدهد، تهدیدی که اکنون با دالان زنگزور برای ارمنستان هست برای ایران هم وجود دارد. کما اینکه اردوغان می‌خواهد در اذهان عمومی ابهام ایجاد کرده یا شاید حتی ارمنستان را تهییج کند که یک فرصت دارد از دست می‌رود. اما باز ماجرا این است که اگر بحث جاده است که عملا این کشور از طریق ایران به نخجوان متصل بوده و این که چرا باید برنامه‌ای تازه برای احداث جاده ایجاد شود یا تعاریف جدیدتری از نظر گمرک به وجود بیاید. اما آن چه اکنون کاملا مشخص است این بوده که دالان به عنوان یک تعریف فرا سرزمینی که از خاک ایران یا ارمنستان رد شود به ضرر منافع و امنیت ملی به حساب می‌آید.
بازی تازه روسیه در دالانی که هنوز وجود ندارد
مساله مهم دیگر اما این است که به نظر می‌رسد باکو و آنکارا اکنون توانسته‌اند روسیه را نسبت به برتری‌های احداث دالان زنگزور برای این کشور قانع کنند. کما این که برخی کارشناسان معتقدند اکنون قطع صادرات گاز روسیه به اروپا و متعاقب آن توافق باکو برای انتقال گاز بیشتر به اروپا باعث می‌شود که هدف اصلی سفر پوتین به باکو مسائل اقتصادی و انرژی باشد.
در این میان کریدور زنگزور در شرایطی که روسیه نیز همچون ایران از چندین کریدور منطقه‌ای جا مانده برای این کشور دارای اهمیت است، اما در مقابل مرزهای تاریخی ایران با ارمنستان را دچار خدشه می‌کند و ایران به طور قطع باید در برابر این تصمیم و ایجاد دالان جعلی زنگزور مقاومت کند.
اما نکته اینجاست که روز ۸ شهریور بار دیگر رسانه‌های باکو خبر از تایید روسیه برای احداث این دالان داده اند. آن هم در حالی که اخیرا بنا بر گزارش اقتصاد ۲۴ و به نقل از رسانه‌های جمهوری آذربایجان در حالی ولادیمیر پوتین در جریان دیدار الهام علی اف، از تاسیس کریدور مورد مناقشه با ایران یعنی زنگزور استقبال کرده که انتشار این خبر بارها با مخالفت جدی ایران با ساخت این کریدور و هر مورد دیگری که منجر به تغییر در نقشه‌های ژئوپولیتیک منطقه می‌شود، مواجه شده است.
حال اما روز ۷ شهریور سال جاری نیز سخنگوی وزارت خارجه روسیه گفته «زنگزور مسیری است که می‌تواند قلمرو اصلی آذربایجان را به نخجوان از طریق سیونیک ارمنستان متصل کند. حتما در چارچوب گفتگو‌های صلح سه جانبه با ارمنستان رفع انسداد زنگزور مورد بحث قرار می‌گیرد.»
زاخارووا تاکید کرده «ما نگرانی طرف ایرانی را در مورد کریدور زنگزور دیده‌ایم که باید برای شفاف‌سازی با تهران تماس بگیریم. اما موضع مسکو در این مورد کاملاً قطعی است ما از این واقعیت پیش می‌رویم که راه حل باید برای ارمنستان، آذربایجان و همسایگان منطقه قابل قبول باشد.» این در حالی است که سخنگوی وزارت خارجه روسیه در بخشی از مصاحبه خود با خبرنگاران با لحنی غیر دیپلماتیک گفته «برای ایران شفاف‌سازی می‌کنیم تا آن را بپذیرد.»
پیام دقیق رهبر انقلاب به کشورهای منطقه درباره دست زدن به مرزها
اما باید توجه داشت که پیش از این که در روز‌های اخیر وزیر خارجه روسیه تلویحا از این دالان یاد کند و حالا نیز سخنگوی روسی به صراحت از تماس با تهران بگوید؛ در اوایل مرداد ماه و در گرماگرم تنفیذ و تحلیف مسعود پزشکیان بود که رهبر انقلاب در دیدار با پاشینیان نخست وزیر ارمنستان به این مساله پرداخت و به نوعی می‌توان گفت که تکلیف موضوع را دستکم در راهبرد سیاست خارجی ایران مشخص کردند.
رهبر انقلاب در روز سه شنبه ۹ مرداد ماه در دیدار با پاشینیان و ضمن تشکر از حضور او در مراسم تحلیف آقای پزشکیان رئیس جمهور و همچنین مراسم تشییع شهید رئیسی، بر حفظ تمامیت ارضی ارمنستان تاکید کردند و گفتند: «جمهوری اسلامی ایران مسیر زنگزور را به ضرر ارمنستان می‌داند و همچنان بر این موضع خود ایستادگی دارد.»
بیشتر بخوانید: ایران در رقابت با باکو و ترکیه بر سر کریدورها
احتمالا اشاره رهبر انقلاب در این دیدار درباره مواضع ایشان به دیدار ۲۸ تیر ماه سال ۱۴۰۱ بازمی‌گردد. آیت الله خامنه‌ای در آن دیدار به رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، با ابراز خرسندی از بازگشت قره‌باغ به آذربایجان، گفته بودند که «اگر سیاستی مبنی بر مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد؛ چرا‌که این مرز، یک راه ارتباطی چند هزار ساله است.»
کما اینکه آیت الله خامنه‌ای در دیدار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و در همان روز نیز یکبار دیگر به صراحت اعلام کردند: «جمهوری اسلامی، سیاست‌ها و برنامه‌هایی را که منجر به بسته‌شدن مرز ایران و ارمنستان شود، هرگز تحمل نخواهد کرد.»
در واقع در روز ۹ مرداد سال جاری و دیدار با نخست وزیر ارمنستان رهبر انقلاب برای بار چندم به صراحت به این موضوع و دستکاری در مرزهای ایران واکنش نشان دادند.
بلوای دالان جنجالی زنگزور
اما چرا دالان زنگزور این همه برای باکو و ترکیه مهم است و در مقابل ایران و ارمنستان درباره آن مقاومت می‌کنند. به زبان ساده این طور می‌توان گفت که «دالان زنگزور» مفهومی در توصیف یک دالان حمل و نقل است که در صورت اجرای آن به باکو اجازه دسترسی بلامانع به جمهوری خودمختار نخجوان از طریق استان سیونیک ارمنستان آن هم بدون پست‌های بازرسی ارمنستان را می‌دهد. همچنین ایجاد این دالان باعث قطع کامل و دائم مرزهای ایران و ارمنستان می‌شود؛ مرز‌هایی که برای دهه‌ها وجود داشته است.
نکته این است که کریدور جعلی زنگزور از زمان جنگ دوم قراباغ تاکنون مورد تاکید باکو و آنکارا بوده است. دولت الهام علی‌اف از ۲۰۲۰ به این طرف پروژه‌های عمرانی گسترده‌ای را شروع کرده که شامل احداث ۳ فرودگاه بین‌المللی با طول باند بیش از ۳ هزار متر (مناسب برای فرود هواپیما‌های سنگین) در شهر‌های زنگیلان، لاچین و فضولی - که از این سه، دو اول افتتاح شده و دیگری نیز تا ۲۰۲۴ افتتاح خواهد شد – و همچنین احداث قریب به ۷۰۰ کیلومتر جاده برای اتصال مناطق مختلف قراباغ به یکدیگر و همچنین اتصال آن به مرز ارمنستان است.
گفتنی‌ست شبکه راه‌آهن جمهوری باکو تا جنوب تا مرز ارمنستان (در استان سیونیک) امتداد دارد؛ ولی با توجه به شکل‌گیری بحران قراباغ، از ۱۹۹۲ تابه‌حال این خط که میراث شوروی است مسدود است. به احتمال فراوان باکو برنامه‌هایی برای بازسازی این خط و ساخت خط موازی با آن دارد؛ زیرا ترکیه برنامه‌ای جدی برای اتصال ریلی به نخجوان دارد که بدون بازگشایی این خط راه‌آهن، ابتر می‌ماند.
بیشتر بخوانید: قفقاز و فشار فزاینده ژئوپلیتیکی بر ایران و سرسپردگی علی‌اف!
با وجود این ساخت و ساز نسبتا گسترده، این کریدور همچنان با مخالفت دولت ارمنستان و همچنین مخالفت صریح جمهوری اسلامی ایران همراه است. کما اینکه رهبر معظم انقلاب، سال گذشته در دیدار‌های جداگانه با روسای جمهوری روسیه و ترکیه، ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان، رسما مخالفت خود را با قطع مرز هزاران ساله ایران و ارمنستان اعلام کردند. متعاقبا مسئولان عالی‌رتبه کشور نیز بارها بر مخالفتشان را با تغییر ژئوپلتیک منطقه ابراز داشته‌اند.
اما حالا به گزارش اقتصاد ۲۴ و به نقل از ناظران سیاسی به نظر می‌رسد که در صورت ساخت و تکمیل این کریدور، نقش استراتژیک ایران برای عبور بار ترانزیتی آذربایجان به سمت نخجوان و صادرات کالای ایرانی به این منطقه تا حد زیادی تضعیف خواهد شد.
همچنین، با عبور کریدور زنگزور از داخل خاک ارمنستان و ستانده شدن کنترل آن از دولت این کشور، عملا ایران برگ برنده خود برای تاثیرگذاری بر تنش و رقابت‌های منطقه قفقاز را از دست خواهد داد.
دالان زنگزور علیه منافع ملی ایران
باید توجه داشت که ایجاد این دالان جعلی برای ایران، یک زیان تمام عیار است. این دالان در مرحله اول، مرز ایران و ارمنستان را قطع کرده و ارتباط ایران به قفقاز جنوبی و دریای سیاه را محدود و تنها به مسیر باکو و ترکیه منحصر می‌کند.
در واقع ایران یک کریدور مهم از ارمنستان به قفقاز جنوبی و دریای سیاه را از دست داده و در یک شرایط بن بست ژئوپلتیکی قرار می‌گیرد که تنها مسیر برایش از ترکیه و باکو است و این در مقابل قدرت بازیگری ترکیه در این منطقه را افزایش می‌دهد و در مقابل تهران را در موضع ضعف می‌گذارد.
به گزارش اقتصاد ۲۴، این همه در حالی است که منطقه قفقاز جنوبی نقش برجسته ای در ژئواستراتژی و ژئواکونومی محور اوراسیا دارد و این منطقه از دیرباز حوزه تمدنی ایران بوده و تحولات مختلفی را در مقاطع مختلف تاریخی تجربه کرده و اکنون هم به عنوان یک منطقه مهم حائل بین دو دریای ارزشمند دریای سیاه و خزر قرار دارد و درواقع، می توان گفت نقش بسیار مهمی در مباحث کریدورها، انتقال انرژی و اساسا صلح و ثبات و توازن منطقه ای داشته و دارد.
از سوی دیگر کارت بازی کریدور زنگزور برای روسیه به عنوان دومین کارت بازی بعد از مسئله هسته‌ای در برابر ایران محسوب می‌شود. واقعیت این است که سفر پوتین به باکو تنش‌های جاری پیرامون کریدور زنگزور و مسائل مربوط به اجرای کامل توافقات سه جانبه بین باکو-ایروان-مسکو را بسیار برجسته کرده است که مستقیم با منافع حیاتی و مزیت ژئوپلتیک ایران هم در ارتباط است.
تلاش باکو برای تکمیل مسیر زنگه زور و حذف ایران از یک کریدور دیگر
در همین حال، اما کارشناسان منطقه‌ای می‌گویند در صورت ساخت و تکمیل این کریدور، نقش استراتژیک ایران برای عبور بار ترانزیتی باکو به سمت نخجوان و صادرات کالای ایرانی به این منطقه تا حد زیادی تضعیف خواهد شد.
همچنین، با عبور کریدور زنگزور از داخل خاک ارمنستان و ستانده شدن کنترل آن از دولت این کشور، عملا ایران برگ برنده خود برای تاثیرگذاری بر تنش و رقابت‌های منطقه قفقاز را از دست خواهد داد.
از سوی دیگر بنا بر اخبار منتشر شده در رسانه‌های باکو نیز تاکنون دستکم کار ساخت ۷۲ کیلومتر از مجموع ۸۹ کیلومتر خط ریلی تحت احداث برای فاز نخست کریدور زنگزور در داخل خاک آذربایجان (از هورادیز تا آقبند) به پایان رسیده است.
قطعه خط عبوری از داخل خاک ارمنستان نیز تنها ۴۳ کیلومتر طول داشته که البته به نوشته aze. media، دولت آذربایجان قصد دارد در صورت کسب توافق ارمنستان، یک بزرگراه ترانزیتی جاده‌ای را نیز به موازات ریلی راه آهن از این منطقه عبور دهد تا با استفاده از هر دو شیوه حمل و نقل زمینی، این کریدور را تکمیل کند. در داخل نخجوان نیز، خط ریلی بازمانده از دوران شوروی به طول ۱۵۸ کیلومتر وجود داشته که در حال تعمیر است.
در همین حال به گزارش اقتصاد ۲۴، ایران ابدا نه‌تنها رضایتی برای ساخته شدن این دالان جعلی ندارد بلکه بارها مخالفت خود با هر نوع دستکاری در مرزهای ایرانی را اعلام کرده است. البته پیش از این یک بار نیز اردوغان ادعا کرده بود که ایران مانع توسعه دالان زنگزور است و نه ارمنستان.
اما عجیب این ممانعت و مخالفت ایران نیست بلکه عجیب دخالت اردوغان در این مساله است.
بیشتر بخوانید: طمع منطقه‌ای اردوغان و علی اف و تحمیل دالان زنگه زور به تهران
دالان زنگزور یک مسیر کاملا جعلی است. دولت ایران حق دارد و باید پاسدار مرزهای تاریخی خود باشد. احداث این دالان تورانی در نهایت نه‌تنها منجر به از دست رفتن کریدور شمال ایران می‌شود (آن هم در حالی که تجربه ارتباط با دولت باکو نشان داده که همین حالا نیز ترانزیت از آن سو با مشکلات جدی رو به رو خواهد شد)، بلکه شاهراه و مرز مستقیم ایران به ارمنستان را نیز مسدود خواهد کرد.
پیام رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز در این مساله کاملا مشخص است؛ در مرزهای تاریخی ایران نباید دست برده شود. ایران نیز از کریدور خود از مسیر ارمنستان به قفقاز جنوبی نباید دست بردارد و به نظر می‌رسد حالا با اظهارات تازه مقامات روسیه و تلاش‌های جدید دولت‌های باکو و آنکارا یکی از سخت‌ترین مصاف‌های وزارت خارجه جمهوری اسلامی در حال شکل گیری است.
شاید اکنون سیدعباس عراقچی در یکی از مهم‌ترین دوران‌های کاری اش، باید کارستانی تازه در شمال ایران رقم بزند.
او باید توامان مرزهای کشور را بدون دستکاری حفظ و مهم‌تر از آن مرز با ارمنستان را باز و کریدور شمال را برای ایران با دیپلماسی حفظ کند؛ و همزمان نیز در رابطه دوستانه ایران با سه کشور ترکیه، روسیه و باکو اختلالی ایجاد نشود.