اقتصاد۲۴- شیوا سپهری: ایران امروز یکی از چهرههای برجسته علمی خود را از دست داد. دکتر بهرام عکاشه، بنیانگذار زلزلهشناسی نوین در ایران، بامداد امروز دوشنبه ۱۲ خرداد ۱۴۰۴ در سن ۸۹ سالگی درگذشت. وی طی دهههای اخیر هشدارهای متعددی را درباره زلزله تهران مطرح کرده بود. وی در اواخر دهه نود با اشاره به وضعیت گسلهای ایران تصریح کرده بود که «تهران، استعداد زلزله ۷.۵ تا ۸ ریشتر را دارد و دامنه تخریب آن بسیار وسیع خواهد بود.» وی آن زمان تاکید کرد که استعداد زلزله خیزی ایران به مراتب بیشتر از ترکیه است.
او همچنین پژوهشی درباره زلزههای تاریخی ایران داشته و بر این اساس گفته بود که زلزلههای تاریخی در ایران بسیار زیاد بوده که دامنه تخریب بالایی نیز داشتهاند. او درباره تهران نیز هشدار داده بود که «از شرق تا غرب تهران حدود ۴۰ کیلومتر و شمال و جنوب تهران حدود ۱۵ کیلومتر است که در آنها صدها گسل وجود دارد و ضروری است که بدانیم گسلهای تهران تقریبا گسلهای شرقی و غربی هستند که به موازات کوههای البرز مرکزی واقع شدهاند و مناطق شمال و جنوب تهران به شدت زلزلهخیز بوده و این موضوع نگرانیها را از حیث دامنه تخریب آن عمیقتر میکند.»
تحصیلات بهرام عکاشه
بهرام بابادی عکاشه در سال ۱۳۱۵ در مسجدسلیمان، شهری زلزلهخیز در استان خوزستان، متولد شد؛ وی از همان ابتدا نسبت به زمینلرزه و شناخت آن علاقه نشان داده بود و همین بود که پس از فارغالتحصیلی در رشته فیزیک از دانشگاه تهران، مدتی بهعنوان کارشناس و دستیار استاد مرحوم کشی افشار فعالیت کرد و سپس برای ادامه تحصیل راهی آلمان شد. او در دانشگاه فرانکفورت، زیر نظر شاگرد برجسته پروفسور هیلر، یعنی پروفسور برگهمر، تحصیلات تکمیلی خود را در ژئوفیزیک، فیزیک، زمینشناسی و هواشناسی ادامه داد و در سال ۱۳۴۸ موفق به اخذ درجه دکترای ژئوفیزیک شد.
بهرام عکاشه و حضور علمی در ایران
عکاشه با پایان تحصیلش بلافاصله به ایران بازگشت و فعالیت علمی خود را در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران آغاز کرد؛ وی در همان سال ۱۳۴۸، فعالیتهای علمی، پژوهشی و آموزشیاش را پیریزی کرد. او تا سال ۱۳۶۴ به مرتبه استادی رسید و سالها ریاست بخش زلزلهشناسی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران را بر عهده داشت.
بیشتر بخوانید: پدر علم اقتصاد ایران کیست؟
بازنشستگی برای او پایان کار نبود. عکاشه از جمله اساتیدی بود که علم را مأموریت میدانست و در دوران پسا انقلاب فرهنگی، زمانی که دانشگاهها تعطیل بودند، مدتی را برای کسب علم بیشتر در آلمان گذراند، اما دوباره به ایران بازگشت تا کار ناتمامش را پی بگیرد. عکاشه از سال ۱۳۷۳ نیز رشته ژئوفیزیک را در واحد تهران شمال دانشگاه آزاد اسلامی راهاندازی کرد و تا سالها ریاست این گروه را برعهده داشت.
رویکرد عکاشه به زلزله شناسی
دکتر عکاشه بیش از آنکه صرفاً استاد دانشگاه باشد، یک چهره ملی و پدر علم زلزله شناسی ایران بود. او تمام عمر خود را صرف آموزش به دانشجویان کرد و نسل نوینی از زلزله شناسان ایرانی را پروش داد. این درحالی است که در آن ایام زمین زلزله و علم زمین شناسی در ایران چندان پیشرفته نبود. او چهرهای عمومی هم بود و تلاش میکرد تا مخاطب عام از اطلاعات اولیه علم زلزله شناسی برای نگاه عقلانی به این علم نیز برخوردار باشد؛ عکاشه در مطبوعات نوشت، مقابل دوربینهای تلویزیون نشست، در رادیو سخن گفت و تلاش کرد این پیام را به گوش مردم برساند که زلزله «امر الهی صرف» نیست، بلکه واقعیتی علمی است که باید آن را شناخت و برای آن آمادگی داشت.
او در همین رابطه میگفت: «آموزش زلزله در ایران بسیار ضعیف است. اکثر مردم فکر میکنند هرچه خدا بخواهد همان میشود. این کاملاً غلط است. این طرز تفکر سمی است.»
در نگاه او، علم ابزار مقابله با فاجعه بود. در کشوری که بر روی صدها گسل فعال قرار دارد، بیتوجهی به هشدارهای علمی، به اعتقاد عکاشه، میتواند به مرگ هزاران نفر منجر شود. او بارها هشدار داد که تهران روی صدها گسل قرار دارد و در صورت وقوع زلزلهای به بزرگی ۶.۸ ریشتر، بیش از ۷۰۰ هزار نفر کشته خواهند شد. از نظر او، یا باید تهران بازسازی شود، یا پایتخت به شهر دیگری منتقل گردد. وی حتی در سال ۱۳۸۳، پس از زلزله ویرانگر بم، طی نامهای رسمی از رئیسجمهور وقت، محمد خاتمی، خواست تا انتقال پایتخت به اصفهان را در دستور کار قرار دهد.
او همچنین در یکی از مصاحبههایش پیش بینی زلزله را مردود دانسته و گفته بود: «از نظر علمی، بشر هنوز نمیتواند وقوع زلزله را پیش بینی کند و از این نظر این خبرها فاقد اعتبار علمی هستند. ما یک مرکز زلزلهنگاری را در کشور دایر کردیم که این مرکز ۱۰۰ پایگاه دارد. هر اندازه اطلاعات ما از وقوع یک پدیده بیشتر باشد، بیان ما هم رساتر و قابل استنادتر است. حتی در ژاپن و آمریکا هم نمیتوانند زلزله را پیش بینی کنند. پس این که برخی میگویند قرار است در تهران زلزلهای ۸ ریشتری بیاید بیانی نادرست و غیر علمی است. در واقع گزاره درستتر این است «ما باید برای وقوع زلزلهای با ابعاد گسترده در تهران آمادگی کامل داشته باشیم» و این مستلزم تغییر لایف استایل زندگی تک تک شهروندان است.»
پایهگذار علم بومی زلزلهشناسی
عکاشه نخستین کسی بود که دانش ژئوفیزیک و زلزلهشناسی را با استانداردهای جهانی به ایران آورد. آثار علمیاش شامل بیش از ۱۳۵ مقاله داخلی و خارجی و یک کتاب تألیفی است. از جمله پروژههای مهم او میتوان به تحلیل مقاومت لرزهای رآکتور تحقیقاتی تهران، تأسیس چند پایگاه زلزلهنگاری و مطالعات طراحی ساختگاه در پروژههای حساس اشاره کرد.
بسیاری از زلزلهشناسان برجسته امروز ایران، یا مستقیماً شاگرد او بودهاند یا از شاگردان نسل علمی او محسوب میشوند.
عکاشه بر این باور بود که دانش اگر در میان مردم رواج نیابد، عقیم میماند. از اینرو بخش مهمی از تلاش او نه در آزمایشگاه و نه در اتاق درس، بلکه در عرصه رسانه شکل گرفت. او از نخستین چهرههای دانشگاهی ایران بود که گفتوگو با رسانهها را بخشی از وظیفه علمی خود میدانست و در تمام این سالها، با صراحت و جسارت علمی، نسبت به فاجعه احتمالی زلزله در ایران هشدار داد.
درگذشت بهرام عکاشه
با درگذشت بهرام عکاشه در ۱۲ خرداد ماه سال ۱۴۰۴ ، ایران تنها پدر علم زلزله شناسی و یک استاد دانشگاه برجسته را از دست داد.