پدر تاریخ معاصر ایران که بود؟

اقتصاد۲۴- شادی آیتی: از دکتر «محمداسماعیل رضوانی» به‌عنوان پدر تاریخ مطبوعات و تاریخ معاصر ایران یاد می‌شود. وی که از پژوهشگران برتر این حوزه بود، در راستای پیشرفت و ترقی مطالعات تاریخی در ایران از هیچ کوششی دریغ نکرد.

بیوگرافی محمداسماعیل رضوانی

محمداسماعیل رضوانی ۱۰ اردیبهشت ماه سال ۱۳۰۰ در خراشاد، روستایی واقع در خراسان جنوبی، چشم به جهان گشود. اجداد پدری او، نسل اندر نسل، در امور دینی و علمی سرآمد بوده و اکثر آن‌ها به حرفه مقدس روحانیت مشغول بودند. از این‌رو او را از شش سالگی به مکتب فرستادند تا قرآن خواندن را فراگیرد. پس از آن، محمد علاقه فراوانی به آثار تاریخی نشان داد و به مطالعه کتبی مانند نصاب الصبیان اثر ابونصر فراهانی پرداخت.

تحصیلات محمداسماعیل رضوانی

محمداسماعیل رضوانی در سن هشت سالگی، پدر خانواده، که خود نیز از روحانیان مطرح آن منطقه بود، او را نزد آقا شیخ محمدرضا سرچاهی فرستاد تا در مدرسه طلاب شوکتیه تحصیل کند. محمداسماعیل مدتی در این مدرسه تحصیل کرد و آثاری، چون امثله و شرح امثله را آموخت. وی زیر نظر شاگردان سرچاهی یادگیری قرآن و برخی کتب دینی را به پایان رساند. اما تقدیر محمداسماعیل جور دیگری تعیین شده بود و خیلی زود در راه کاملاً متفاوتی قرار گرفت.

مدارس زنجیره‌ای «تدین» که به‌تازگی در بیرجند و برخی شهر‌های دیگر تأسیس شده بود به‌کلی مسیر زندگی دکتر رضوانی را تغییر داد. در این مدارس بود که محمداسماعیل یادگیری علوم نوین و متداول را فراگرفت و زیر سایۀ معلمان همین مدرسه آیندۀ متفاوتی را برای خود رقم زد. 

او در سال ۱۳۲۲ تحصیلات ابتدایی را به پایان رساند و چندی بعد مدرک دیپلم خود را از دبیرستان دریافت کرد. وی بلافاصله پس از فارغ‌التحصیلی در شهر خود به تدریس در دبستان پرداخت. محمداسماعیل جوان به‌سرعت پله‌های ترقی را پشت سر گذاشت. دیری نگذشت که برای تدریس در دبیرستان به بیرجند رفت و اندکی بعد او را برای تدریس در دبیرستان فرخی به تهران منتقل کردند. در همین اثنا در سال ۱۳۲۸ در دانشسرای عالی به تحصیل در دورۀ کارشناسی رشتۀ تاریخ و جغرافی مشغول شد. وی تا سال ۱۳۳۵ مسیر کارشناسی ارشد را نیز پیمود و سرانجام در سال ۱۳۴۲ پس از سال‌ها تلاش بی‌وقفه به بالاترین درجۀ علمی در رشتۀ تاریخ دست یافت و مدرک دکتری خود را از دانشگاه تهران دریافت کرد.

محمداسماعیل رضوانی؛ تاریخ معاصر و مطبوعات

دکتر محمداسماعیل رضوانی رساله دکتری خود را به تحقیق دربارۀ علل وقوع انقلاب مشروطه اختصاص داد. دکتر بینا به عنوان استاد راهنمای او در مقطع دکتری، رضوانی را وادار کرد برای بررسی مشروطیت و دلایل پیدایش آن به مطالعۀ مطبوعات آن زمان بپردازد. این شروعی بود برای یک عمر پژوهش در مطبوعات ایران. رضوانی مجموعۀ نفیسی از روزنامۀ اختر و صوراسرافیل را برای پایان‌نامۀ دکتری گردآوری کرد و نه‌تن‌ها تز دکتری خود را با موفقیت گذراند بلکه صاحب مجموعه‌ای نفیس و گران‎بها نیز شد. به این ترتیب، دانش او از نگارندۀ یک رسالۀ دکتری فراتر رفت و او را به پدر مطبوعات ایران تبدیل کرد. 

مشاغل محمداسماعیل رضوانی

محمداسماعیل رضوانی پس از فارغ‌التحصیلی از دبیرستان به خدمت وزارت فرهنگ درآمد. پس از آن، او سال‌ها به تدریس در دانشگاه تهران و دانشگاه ملی (دانشگاه شهید بهشتی) پرداخت و با پیروزی انقلاب اسلامی نیز فعالیت وی متوقف نشد. گرچه او در سال ۱۳۵۸ بازنشسته شد، اما از تحقیق و پژوهش در زمینۀ تاریخ ایران تا واپسین روز زندگی دست نکشید.

جدا از تدریس، رضوانی گاه گاهی به انجام کار‌های اجرایی نیز پرداخت، از جمله مدت سه سال ریاست بازرسی تعلیمات متوسطۀ تهران، معاونت بازرسی فرهنگ استان تهران، و مسئولیت برگزاری امتحانات نهایی دبیرستان‌های استان مرکزی. پس از آن در پژوهشکدۀ اسناد سازمان ملی، شورای کتابخانۀ ملی و در هیئت داوران جشنواره مطبوعات فعال بود. رضوانی معتقد بود با پذیرفتن مسئولیت‌های اجرایی و حضور در اجتماع بهتر می‌تواند با پیوند‌ها و جریان‌های فکری رایج جامعه آشنا شود. از نظر او یک محقق باید به واقعیات جامعۀ خویش واقف می‌بود تا بتواند در راستای ارتقاء آن پژوهش کند.

البته فعالیت‌های دکتر رضوانی به ارگان‌های دولتی ختم نمی‌شود و از برجسته‌ترین همکاری‌های وی می‌توان به همکاری با مطبوعات مشهور آن زمان، از جمله وقایع اتفاقیه، ایران، کیهان و بسیاری دیگر اشاره کرد.

خانواده و فرزندان محمداسماعیل رضوانی

محمداسماعیل رضوانی در ۳۰ سالگی با دخترعمه خود ازدواج کرد. حاصل این وصلت، چهار فرزند به‌نام‌های محمدحسن، هما، نرگس و همایون بود. همۀ فرزاندن وی راه پدر را ادامه داده و با کوشش بسیار به بالاترین درجات علمی - دانشگاهی دست یافتند.

آثار محمداسماعیل رضوانی

دکتر محمداسماعیل رضوانی مقالات بسیاری درباره تاریخ قاجار و مشروطیت به چاپ رساند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «انقلاب مشروطیت ایران» و «اعلان‌ها و اعلامیه‌های دورۀ قاجار» اشاره کرد. تعداد مقالات علمی وی به ۶۱ عدد می‌رسد. او همچنین یک دورۀ تاریخ و جغرافیا و تعلیمات اجتماعی برای دبیرستان و یک دورۀ کامل برای دانشسرای مقدماتی تالیف کرد. 

استاد رضوانی پنجم فروردین ۱۳۷۵ دار فانی را وداع گفت و چشم از جهان فروبست. زحمات دکتر محمداسماعیل رضوانی هرگز فراموش نخواهد شد و همواره از او به‌عنوان یکی از ارکان اصلی رشتۀ تاریخ ایران و پدر علم تاریخ معاصر یاد می‌شود.