پدر علم شیمی جهان کیست؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: جابر بن حیان را می‌توان با عنوان‌های مختلفی از جمله کیمیاگر، دانشمند و یا فیلسوف معرفی کرد. او یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان در تاریخ کشورمان ایران است. 

پدر علم شیمی لقبی بود که دانشمندان به او نسبت داده‌اند، چراکه حیان توانست با تلاش‌های بدون خستگی‌اش در ۹۴ سال زندگی، دستاورد‌های بزرگی را در علم شیمی به دست بیاورد و برای آیندگان به جا بگذارد. 

زندگینامه جابر بن حیان

نام کامل این دانشمند بزرگ، ابوموسی جابر بن حیان است. تاریخ تولد دقیق وی مشخص نیست، اما به صورت احتمالی وی در حدود سال ۱۰۰ هجری شمسی که برابر با سال ۷۲۱ میلادی است، در دوران حکومت اُموی‌ها در شهر توس واقع در استان خراسان به دنیا آمد.

پدر جابر، یک داروساز بود و به خاطر اقداماتی که برای براندازی حکومت اموی‌ها انجام داده بود، دستگیر و اعدام شد. جابر بن حیان، پس از مرگ پدرش و زمانی که نوجوان بود، به نوشته‌هایی که از پدرش به جا مانده بود، علاقه زیادی پیدا کرد. به همین دلیل تصمیم گرفت حرفه پدر خود را ادامه دهد. او آن‌قدر غرق نوشته‌های پدر می‌شد که تصمیم گرفت تا آخر عمرش راه پدر را پیش بگیرد.

جابر بن حیان در یادگیری علوم دیگر نیز شور و اشتیاق فراوانی از خود نشان می‌داد، به گونه‌ای که علاقه‌ی زیاد وی به کسب دانش باعث شد، به مرکز علمی جهان که آن زمان در کوفه قرار داشت، مهاجرت کند. 

کوفه در آن سال‌ها شهری بود که می‌توان به آن عنوان مرکز علمی جهان را نسبت داد. شهرت کوفه در علم و دانش سبب شد که به عنوان مقصد مهاجرت حیان انتخاب شود. 

پس از مرگ حیان، آثار مختلف بسیاری از او در زمینه‌های گوناگون به جا ماند. سال‌ها بعد زمانی که کیمیاگران اروپایی به کتاب‌های حیان دست پیدا کردند و شروع به مطالعه آن‌ها کردند، حیرت زده شدند. 

بیشتر بخوانید: مخترع تلفن کیست؟

تعداد زیادی رساله و کتاب از جابر بن حیان در سال‌های پس از مرگ وی باقی مانده بود که سبب شد توجه کیمیاگران اروپایی به دانش وی جلب شود و سال‌های متعدد از نوشته‌های او به عنوان منبع استفاده کنند.

رساله‌ها و کتاب‌هایی که در حوزه کیمیاگری از حیان به جا مانده است، توانست تغییری بزرگ در دیدگاه کیمیاگران اهل اروپا ایجاد کند. در همین راستا عنوان پدر علم شیمی را نیز کیمیاگران اروپایی به او نسبت داده‌اند. 

در کتاب‌های تاریخی اروپا آمده است که آن‌ها ابزار‌هایی همچون قرع و یا انبیق را که در علم شیمی کاربرد دارد از طریق مطالعه کتاب‌های جابر بن حیان به دست آورده‌اند.

همچنین در بسیاری از کتب دیگر این گونه آمده است که یادگیری علمی مانند تقطیر را مدیون مطالعه آثار جابر بن حیان هستند

نگاه دانشمندان دیگر نسبت به جابر بن حیان

به گزارش اقتصاد۲۴ اغلب دانشمندان و عالمان جهان وقتی صحبت از جابر بن حیان به میان می‌آید، از او به عنوان حکیم، نویسنده، ریاضی‌دانی بزرگ و فیلسوفی ارزشمند یاد می‌کنند که آثار فاخری را از خود برای آیندگان به جا گذاشته است. 

نشریه‌ای در کشور مصر به نام المجله، سال‌ها پیش مقاله‌ای طولانی را از احمد فواد اهوانی به چاپ رسانید. احمد فواد اهوانی در این مقاله به طور مفصل به تحلیل اندیشه جابر بن حیان پرداخته است.

در قسمتی از مقاله این گونه آمده است که: «حیان که فیلسوفی بزرگ و حکیمی ارزشمند است، در دایره عالمان بزرگ و همچنین ارزشمند تاریخ این کره خاکی محسوب می‌شود. جابر بن حیان به عنوان اولین نفر توانست قواعد علم تجربی را کشف کند و آن را برای همگان به تثبیت برساند؛ بنابراین می‌توان از حیان به عنوان اولین کسی که قواعد علم تجربی را برای مردم آشکار کرد، یاد نمود».

برتلو، شیمیدان فرانسوی که به «پدر شیمی سنتز» شهرت دارد، بسیار تحت تاثیر جابر بن حیان قرار گرفته بود و در مورد او می‌گوید: «جابر بن حیان در علم شیمی دارای همان پایه و مقامی است که ارسطو در منطق داراست».

جورج سارتن نیز در مورد او می‌گوید: «به جرات باید جابر بن حیان را یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان در صحنه‌ی علوم در قرون وسطی دانست»

آیا جابر بن حیان شاگرد امام جعفر صادق (ع) بود؟

عده‌ای از افرادی که درباره زندگی جابر بن حیان مطالعه کرده‌اند، بر این باورند که حیان یکی از مهم‌ترین شاگردانی بوده است که امام جعفر صادق (ع) او را تربیت کرده است. اگرچه لازم است بگوییم که خود حیان نیز در برخی از نوشته‌هایش خود را شاگرد ششمین امام شیعیان معرفی کرده است. حیان در برخی از آثارش از امام جعفر صادق (ع) این گونه یاد می‌کند که: ایشان شخصیتی بسیار بزرگ و والا دارند. از مهربانی و عطوفت خاصی برخوردار هستند. این مهر ایشان به قدری بود که کسانی که ایشان را می‌شناختند قادر به جدایی از وجودشان نبودند و دوست داشتند که بی بهره از این لطف نباشند. در این میان عده‌ای دیگر از دانشمندان نیز هستند که به طور کلی مخالف این نظریه هستند. آن‌ها با جدیت می‌گویند که این نظریه درست نیست. عده دیگری از عالمان نیز در این باره مطمئن نیستند و اظهار نظری نمی‌کنند.

عقیده جابر بن حیان درباره اکسیر

عقیده جابر این بود همچنان که طبیعت می‌تواند اشیاء را به یکدیگر تبدیل کند، مانند تبدیل خاک و آب به گیاه و تبدیل گیاه به موم و عسل به‌وسیله زنبور عسل و تبدیل قلع به نقره در زیر زمین و… کیمیاگر نیز می‌تواند با تقلید از طبیعت و استفاده از تجربه‌ها و آزمایش‌ها همان کار طبیعت را در مدت زمانی کوتاه‌تر انجام دهد، اما کیمیاگر برای اینکه بتواند یک شیء را به شیء دیگر تبدیل کند، به‌وسیله‌ای نیازمند است که اصطلاحاً آن را اکسیر می‌نامند.

اکسیر در علم کیمیا، به منزله دارو در علم پزشکی است. جابر اکسیر را که از آن در کار‌های کیمیایی خود استفاده می‌کرد، از انواع موجودات سه‌گانه (فلزات، حیوانات و گیاهان) به دست می‌آورد. او خود، در این زمینه می‌گوید: هفت نوع اکسیر وجود دارد:

•    اکسیر فلزی: اکسیر به‌دست آمده از فلزات

•    اکسیر حیوانی: اکسیر به‌دست آمده از حیوانات

•    اکسیر گیاهی: اکسیر به‌دست آمده از گیاهان

•    اکسیر حیوانی - گیاهی: اکسیر به‌دست آمده از امتزاج مواد حیوانی و گیاهی

•    اکسیر فلزی - گیاهی: اکسیر به‌دست آمده از امتزاج مواد فلزی و گیاهی

•    اکسیر فلزی - حیوانی: اکسیر به‌دست آمده از امتزاج مواد فلزی و حیوانی

•    اکسیر فلزی - حیوانی - گیاهی: اکسیر به‌دست آمده از امتزاج مواد فلزی و گیاهی و حیوانی

اعتقاد عجیب جابر بن حیان درباره فلزات مختلف

جابر بن حیان بر این باور بود که فلز‌های اصلی را می‌توان به هفت دسته تقسیم کرد. این هفت دسته برابر آهن، سرب، نقره، طلا، مس، جیوه و قلع است.

حیان اعتقاد داشت که این هفت فلز در علم و صنعت کیمیاگری اساس و پایه‌ای مهم محسوب می‌شوند. جابر بن حیان این گونه می‌گوید که اغلب قانون‌هایی که در علم کیمیا نوشته شده است، با در نظر گرفتن این هفت فلز اصلی به وجود آمده است.

با این حال، خود این کانی‌ها از ترکیب دو کانی اساسی، یعنی گوگرد و جیوه به‌وجود می‌آیند که به نسبت‌های مختلف، در دل زمین، باهم ترکیب می‌شوند. بنابراین، در تفاوت میان فلزات هفتگانه تنها یک تفاوت عرضی وجود دارد نه جوهری که محصول تفاوت نسبت ترکیب گوگرد و جیوه در آن است، اما طبیعت هر یک از گوگرد و جیوه تابع دو عامل زمینی و زمانی است. به عبارت دیگر، تفاوت خاک زمینی که این دو کانی در آن به‌وجود می‌آیند و همچنین تفاوت وضعیت کواکب به هنگام پیدایش آن‌ها موجب می‌شود که طبیعت گوگرد یا جیوه تفاوت پیدا کند.

تعریف جابر بن حیان از بعضی فلزات و تبدیل آن‌ها

•    قلع

دارای چهار طبع است. ظاهر آن، سرد و‌تر و نرم و باطنش گرم و خشک و سخت. پس هرگاه صفات ظاهر قلع به درون آن برده شود و صفات باطنی آن به بیرون آورده شود، ظاهرش خشک و در نتیجه قلع به آهن تبدیل می‌شود.

•    آهن

از چهار طبع پدید آمده‌است که از میان آنها، دو طبع، یعنی حرارت و خشکی شدید به ظاهر آن اختصاص دارد و دو طبع دیگر یعنی برودت و رطوبت به باطن آن. ظاهر آن، سخت و باطن آن نرم است. ظاهر هیچ جسمی به سختی ظاهر آن نیست. همچنین نرمی باطن آن به اندازه سختی ظاهرش است. از میان فلزات جیوه مانند آهن است؛ زیرا ظاهر آن آهن و باطن آن جیوه است.

•    طلا

ظاهر آن گرم و‌تر و باطنش سرد و خشک است. پس جمیع اجسام (فلزات) را به این طبع برگردان. چون طبعی معتدل است.

•    زهره (مس)

گرم و خشک است، ولی خشکی آن از خشکی آهن کمتر است، زیرا طبع اصلی مس، همچون طلا، گرم و‌تر بوده است، اما درآمدن خشکی بر آن، آن را فاسد کرده‌است؛ لذا با از میان بردن خشکی، مس به طبع اولیه خود برمی‌گردد.

•    جیوه

طبع ظاهری آن سرد و‌تر و نرم و طبع باطنی‌اش گرم و خشک و سخت است؛ بنابراین ظاهر آن، همان جیوه و باطنش آهن است. برای آن که جیوه را به اصل آن یعنی طلا برگردانی، ابتدا باید آن را به نقره تبدیل کنی.

•    نقره

اصل نخست آن، طلا است، ولی با غلبه طبایع برودت و یبوست، طلا به درون منتقل شده است و در نتیجه ظاهر فلز، نقره و باطن آن طلا گردیده‌است؛ بنابراین اگر بخواهی آن را به اصلش یعنی طلا برگردانی، برودت آن را به درون انتقال ده، حرارت آن آشکار می‌شود. سپس خشکی آن را به درون منتقل کن، در نتیجه، رطوبت آشکار و نقره تبدیل به طلا می‌شود.

بررسی دستاورد‌های مهم جابر بن حیان

این فیلسوف بزرگ ایرانی در زمان حیات خود در زمینه‌های کیمیاگری، نجوم، اخترشناسی، پزشکی، فلسفه و فیزیک به دستاورد‌های بزرگی رسیده که به نام وی ثبت شده است.

یکی از مهم‌ترین دستاورد‌هایی که با نام حیان به ثبت رسیده است، دو وسیله آزمایشگاهی به نام‌های قرع و انبیق هستند. جابر بن حیان توانست هر دوی این وسیله‌ها را در زمان حیاتش اختراع کند. 

فرآیند‌های تقطیر و تبلور که هر دوی آن‌ها به عنوان پایه‌های اصلی شیمی امروزی به شمار می‌آیند، در شمار برخی از یافته‌های جابر بن حیان هستند. علاوه بر این او توانست ماده‌ای را که نام آن را زینت الزاج نامیده است، کشف کند. زینت الزاج همان اسید سولفوریک و یا گوگرد است که حیان توانست آن را از طریق تکلیس زاج سبز به وسیله حل کردن گاز‌هایی که در آب به وجود آمده‌اند به دست بیاورد.

زینت الزاج تنها ماده‌ای نیست که کشف آن را به جابر ابن حیان نسبت می‌دهند. بلکه مواد شیمیایی بسیاری نظیر سیتریک اسید یا جوهر لیمو، هیدروکلریک اسید، نیتریک اسید، تیزاب ماده‌ای که می‌تواند طلا را در خودش حل کند و همچنین استیک اسید یا جوهر سرکه نیز جز این دسته مواد شیمیایی هستند که دانشمندان معتقدند حیان توانسته آن‌ها را کشف کند.

البته لازم به ذکر است که جابر بن حیان یافته‌های فراوان دیگری نیز داشته است، که از این جمله می‌توان به جلوگیری از زنگ زدن آهن، روش‌های استخراج و خالص سازی طلا، رنگرزی و نم ناپذیر کردن پارچه ها، حکاکی روی طلا و تجزیه مواد شیمیایی اشاره کرد. جالب است بدانید جابر «قلم نوری» را نیز اختراع کرده است. جوهر این قلم در تاریکی نیز از خود نور تولید می‌کند.

پایان زندگی جابر بن حیان

سال ۱۹۴ هجری شمسی مصادف با ۸۱۵ میلادی سالی بود که جابر بن حیان این فیلسوف بزرگ و دانشمند ارزشمند ایرانی برای همیشه چشمان خود را بر روی جهان بست. حیان حدود ۹۴ سال عمر کرد و سرانجام در شهر کوفه عراق از دنیا رفت.

مروری بر آثار ارزشمند جابر بن حیان

۶۰۰ اثر به وی نسبت داده شده‌ است که ۲۱۵ کتاب از او موجود است و بقیه پیدا نشده‌اند.

الزیبق
نارالحجر
خواص اکسیر الذهب
الریاض
اسرار الکیمیا
علم الهمیه
اصول الکیمیا
الخمیس
السموم
الرحمه
تصیحات کتب افلاطون
الخمائر
النور
رساله الایضاح
التجرید
اسطقس ثالث
الواحد الکبیر
الشعیر
الواحد الصغیر
کتاب السبعین
کتاب المیزان
مجسطی اقلیدس
خواص موازین
صندوق الحکمه
کتاب الاجساد الاربعه
کتاب المجردات