ساجده رحیمی، اقتصاد24 - ۲۶ آذر، روز ملی حمل و نقل ایران است. تعیین این روز به این مناسبت در سال ۱۳۷۶ به پیشنهاد وزارت راه و ترابری و برای آگاه‌سازی جامعه با نقش و جایگاه بخش حمل و نقل در اقتصاد ایران، از سوی شورای فرهنگ عمومی کشور صورت گرفت. به بهانه این روز خبرنگار اقتصاد24 به بررسی اهمیت لجستیک و نقش توسعه لجستیک در مناطق آزاد ایران در پیشبرد اهداف پرداخته است.
لغت نامه آکسفور، لجستیک را علم و عمل جابه‌جایی، انبار کردن و ذخیره سازی کالاها و امکانات دانسته است. این واژه که در طول جنگ های جهانی اول و دوم به عنوان یک اصطلاح نظامی، در سازمان های نظامی و سازماندهی نیروها کاربرد موثر داشت، به حوزه های صنعتی و بازرگانی نیز ورود کرد و امروز به عنوان یک استراتژی رقابتی و پشتیبان فعالیت های تجاری- تولیدی، نقش حیاتی در تحقق رشد اقتصادی هر کشور ایفا می‌کند.
رقابت، جهانی شدن و فناوری های نوین دگرگونی های زیادی در این مفهوم به وجود آورده اند که توجه به ابعاد استراتژیک آن را بیش از پیش ضروری می سازد. کشور آلمان جایگاه اول لجستیک را در دنیا به خود اختصاص داده است.
لجستیک در ایران
ایران به دلیل قرار گرفتن در چهارراه اروپا و آسیا، منطقه خاورمیانه و در مسیر پنج کریدور اصلی ترانزیت و حمل و نقل بین المللی، دارای مزیت ها و پتانسیل های زیادی در زمینه لجستیک است و می تواند بخش زیادی از درآمد لجستیک منطقه را داشته باشد؛ اما بر اساس آخرین گزارش بانک جهانی، ایران در شاخص عملکرد لجستیک سال 2018، دارای نمره 2.85 از 5 (بهترین وضعیت) است و جایگاه 64 را در میان 160 کشور به خود اختصاص داده است که وجود بهبود این وضعیت در طی سال های اخیر، نشان دهنده ضعف عملکردی ایران در این حوزه نیز هست.
لجستیک قابلیت های بسیاری برای تبدیل شدن به محورهای توسعه دارد و می تواند ارزش افزوده بیشتر، توسعه اقتصادی و اشتغال بیشتری برای مناطق ایجاد کند و متاسفانه با وجود پتانسیل‌ها و مزیت‌های منحصربه‌فرد لجستیکی در ایران، تاکنون بنا به دلایل گوناگون، توسعه لجستیک و زیرساخت‌های آن در کشور ما مغفول مانده است. عمده‌ترین چالش‌های حوزه لجستیک کشور را می‌توان در عدم وجود سند جامع برای حوزه لجستیک، فقدان حمل‌ونقل چندوجهی در کشور، عدم مشارکت بخش خصوصی در توسعه لجستیک و عدم توسعه زیرساخت‌های فیزیکی دانست.
مهم‌ترین مسئله در میان صاحبان كالا و فعالان زنجیره تامین در حوزه لجستیك، كاهش هزینه‌های مترتب بر فعالیت‌های لجستیك و به تبع آن كاهش هزینه‌های زنجیره تامین است. رویکرد لجستیک علاوه بر اینکه هزینه‌های تولید، توزیع، بسته‌بندی، حمل و نقل و ذخیره سازی را کاهش می‌دهد، موجب ارتقای سطح مزیت رقابتی در سطح ملی و بین‌المللی نیز می‌شود.
انواع مراکز لجستیکی
شهر لجستيك، دهكده لجستيك، پارك لجستيك عمومي، پارك لجستيك تخصصي و مركز لجستيك مرزي از انواع مراکز لجستیکی هستند که تفاوت هایی در حیطه فعالیت، عملکرد و خدمات دارند.
شهر لجستيكی یا Logistics Cities را می‌توان پیشرفته‌ترین و کامل ترین انواع مراکز لجستیکی دانست. نخستین شهر لجستیکی واقعی در جهان در کشور امارات متحده عربی و با نام شهر لجستیکی دبی به تازگی آغاز به کار کرده است. این شهر از کلیه روش‌های حمل، خدمات لجستیکی و عملیات ارزش افزوده در زنجیره‌های تامین شامل تولید، سبک و مونتاژ در منطقه آزاد پشتیبانی می‌کند. شهر لجستیکی دبی به عنوان یکی از مراكز لجستيكي با بالاترين سطح عملكردي، مطرح است که حيطه فعاليت و گستره آن غالبا بين‌المللي (صادرات، واردات، ترانزيت و صادرات مجدد) است و به عنوان دروازه اصلی کشور فعالیت می‌کند.
دهكده لجستيك پس از آن قرار می گیرد و از برخی جهات شبیه شهر لجستیکی است اما داراي بندر خشك و دسترسي پرظرفيت ريلي و جاده‌اي، جهت ترکیب، توزیع، تخلیه، بارگیری، نگهداری، خدمات ارزش افزوده، بازرسی‌های قانوني مربوط به جابجایی کالا و انجام تشریفات و کنترل‌های مرتبط گمرکی است.
اما پارك لجستيك عمومي، مرکزی لجستیکي در گستره كشوري است و پارك لجستيك تخصصي نیز با تمرکز بر فعالیت‌های یک گروه کالایی خاص در حوزه توزیع، تخلیه، بارگیری، نگهداری و دیگر خدمات ارزش افزوده تخصصی گروه کالایی فعاليت می کند.
مركز لجستيك مرزي هم همانطور که از اسم آن مشخص است در منطقه مرزی واقع است و امکانات و خدمات لجستیک مورد نیاز را برای صادرات، واردات و ترانزیت فراهم می‌کند. گمرک، مرزبانی، سازمان ملی استاندارد، سازمان حفظ نباتات کشور و به طور کلی تمامی سازمان‌های ذی‌ربط در ورود و خروج کالا خدمات خود را به طور متمرکز و یکپارچه در این مرکز ارائه می‌کنند.
مناطق آزاد به عنوان اصلی ترین نامزدهای شهر لجستیکی
تمرکز لجستیک در سطح ملی می تواند مزیت رقابتی را برای محصولات کشور در سطح بین المللی فراهم کند. برای ایجاد شهر لجستیک باید اول نسبت به مکان یابی منطقی و درست آن اقدام کرد. محدودیت های سیاسی از جمله مسائلی است که در ایران سبب شده تا کشور نتواند از موقعیت منطقه ای خود برای ایجاد شهر لجستیکی بهره گیرد.
در بنادر چابهار، شهید رجایی و امام خمینی (ره) سه شهر لجستیکی ایجاد خواهد شد و به زودی شهر چهارم در سطح کشور در اراضی پشتیبانی فرودگاه بین المللی امام خمینی(ره) خواهد بود.
مناطق آزاد ایران هر یک در حوزه لجستیک تلاش هایی زیادی داشته اند. منطقه آزاد ماکو که تیرماه سال جاری(1398) میزبان نخستین میز ملی لجستیک ایران بود یکی از مناطق مطرح در حوزه لجستیک کشور است که به گفته کارشناسان می تواند در 32 جریان کالایی منطقه ای و بین المللی میان کشورها ایفای نقش کند. حجم تجارت کالا بر روی این 32 جریان سالیانه بالغ بر 1000 میلیارد دلار است که طبق برآوردها، توان جذب بیش از 73 میلیارد دلار از این جریان تجاری از مسیر منطقه آزاد ماکو میسر است.
چابهار نیز یکی از شهرهای لجستیک ایران است. اولین و مهم‌ترین هدف توسعه چابهار، تبدیل شدن به یک قطب ترانزیت است و سند لجستیک کشوری نیز اولین نقطه برای تبدیل شدن به شهر لجستیک را چابهار ذکر کرده است. فرزین حقدل، سرپرست معاونت اقتصادی و سرمایه‌گذاری سازمان منطقه آزاد چابهار در گفتگویی که به تازگی با اقتصاد24 داشت توسعه لجستیک و حمل‌ونقل ترکیبی و محور ترانزیت شرق ایران را اولویت اصلی این منطقه دانست. احداث فرودگاه جدید چابهار می تواند در توسعه حمل و نقل این منطقه نقش موثری ایفا کند. اگر می‌خواهیم چابهار تبدیل به هاب لجستیک شود، اول‌ازهمه نیاز است روی خطوط ترانزیت آن کار شود،
بر اساس اهداف ترسیم شده برای شهر فرودگاهی امام خمینی(ره) جهت تبدیل شدن به قطب اول بار در منطقه، لجستیک به عنوان محور توسعه شهر فرودگاهی در نظر گرفته شده است. محوریت طراحی بر اساس درکی از نیازهای بازیگران اصلی و مشتریان بالقوه صنعت استراتژیک لجستیک و با در نظر گرفتن ظرفیت های منحصر به فرد شهر فرودگاهی و همراستایی با قوانین کشور و استانداردهای بین المللی لجستیک بنا نهاده شده است که اتصال به زنجیره تامین جهانی از جمله نتایج آن است.
توسعه لجستیک در مناطق آزاد ایران ، نیازمند تفکر سیستمی
امروز امور و مسائل لجستیک مانند رشته زنجیری به هم پیوسته اند و امکان جدا کردن و تفکیک آنها وجود ندارد به همین دلیل توسعه لجستیک در مناطق آزاد نیاز به تفکر سیستمی در این حوزه دارد. بنابراین این حوزه بیش از همه نیازمند مدیریت یکپارچه است.
مدیریت لجستیک باید قادر باشد تا ارتباط و تعادل را میان سطوح مختلف لجستیک با منابع تامین و واحدهای مصرف کننده را برقرار کند. آنچه امروز به عنوان عامل کلیدی در لجستیک نامیده می شود بحث تداوم و پیوستگی فعالیت های لجستیکی است که باید مدنظر مسئولان و مدیران هر منطقه باشد. ازآنجایی‌که در سند چشم‌انداز افق 1404، دستیابی به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه برنامه‌ریزی شده است، لذا بهبود خدمات و زیرساخت‌های لجستیکی می‌تواند کمک شایانی به طی کردن این مسیر و دستیابی به هدف موردنظر کند.