اقتصاد۲۴- بحران صندوق‌های بازنشستگی یکی از چالش‌های مهم آینده اقتصاد ایران است، اما چرا این صندوق‌ها یک ابر چالش برای آینده کشور به حساب می‌آیند؟ بحرانی که گویی این صندوق‌ها را روی یک مین خطرناک قرار داده که هر آن بیم منفجر شدن آن وجود دارد.
مطابق لایحه بودجه ۹۹، بخش مصارف عمومی از هزینه‌های جاری که محل پرداخت حقوق و دستمزد است ۳۶۷ هزار میلیارد تومان است. سهم هزینه‌های جاری از رقم ۴۸۴ هزار میلیاردی بودجه سال آینده نشان می‌دهد که حدود ۸۰ درصد بودجه جاری صرف پرداخت حقوق شاغلان و بازنشستگان می‌شود.
این رقم در مقایسه با سهم ۷۰ درصدی هزینه جاری از بودجه عمومی نشان می‌دهد که دولت کماکان بر افزایش پرداخت‌ها به شاغلان و بازنشستگان اصرار می‌ورزد بی‌آنکه برنامه‌ای برای اصلاح صندوق‌های تامین اجتماعی و بازنشستگی در نظر گرفته باشد.
از سوی دیگر موضوعی که در حال حاضر کشور با آن درگیر است در خیلی از کشور‌های دیگر نیز رخ داده و مهمترین دلیل این مسئله هم اینکه هرم سنی کشور رو به پیر شدن است و به یک معنا نسبت شاغلان به بازنشسته‌ها در صندوق‌ها به شدت کاهش پیدا کرده است. این معضل زمانی بیشتر رخ‌نمایی خواهد کرد که دهه شصتی‌ها که امروز با چالش بیکاری دست و پنجه نرم می‌کنند طی سال‌های آینده با معضل بازنشستگی نیز مواجه خواهند شد.
اما مشکلات اساسی صندوق‌های بازنشستگی از کجا ناشی می‌شود؟ صندوق‌های بازنشستگی معمولاً حق بیمه دریافتی از کارگر، کارفرما و دولت را صرف سرمایه‌گذاری می‌کنند تا با سود آن، حقوق بازنشستگان را بپردازند. در بزرگ‌ترین صندوق بازنشستگی ایران، یعنی سازمان تأمین اجتماعی، این وظیفه به عهده شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی معروف به شستا است، شرکتی که در سال‌های اخیر بار‌ها عامل ایجاد جنجال‌های سیاسی شده و با وجود در اختیار داشتن بخش بزرگی از اقتصاد ایران، تنها توانسته ۳ تا ۴ درصد هزینه‌های سازمان تأمین اجتماعی را پرداخت کند؛ آن هم با توسل به وام گرفتن.
علی سرزعیم، پژوهشگر اقتصادی در این باره گفته بود: «مهمترین مساله امروز، اصلاحات نظام بازنشستگی است که باید مراقب آن باشیم. ما اگر طی ۱۰ سال آینده کاری نکنیم، نظام بازنشستگی با بحران جدی مواجه خواهد شد، اما اگر اصلاحات را انجام دهیم، نسل بعد می‌تواند نجات پیدا کند؛ کما اینکه اقتصاد ایران نیز می‌تواند نجات پیدا کند.»
عدم تعادل ورودی و خروجی صندوق‌ها
بررسی‌ها نشان می‌دهد که دولت برای تامین پرداختی‌های شاغلان و بازنشستگان به منابع صندوق‌های بازنشستگی و سازمان تامین اجتماعی دست‌درازی می‌کند. بر همین اساس می‌توان اعلام کرد که برهم خوردن تعادل ورودی‌ها و خروجی‌های صندوق‌های بازنشستگی، یکی از معضلات اساسی آن‌ها در طول این سال‌ها بوده است به طوری که وزنه چنین عدم تعادلی به سمت جریان خروجی این صندوق‌ها سنگینی می‌کند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که دولت برای تامین پرداختی‌های شاغلان و بازنشستگان به منابع صندوق‌های بازنشستگی و سازمان تامین اجتماعی دست‌درازی می‌کند. بر همین اساس می‌توان اعلام کرد که برهم خوردن تعادل ورودی‌ها و خروجی‌های صندوق‌های بازنشستگی، یکی از معضلات اساسی آن‌ها در طول این سال‌ها بوده است به طوری که وزنه چنین عدم تعادلی به سمت جریان خروجی این صندوق‌ها سنگینی می‌کند.
عباس اورنگ کارشناس رفاه و تامین اجتماعی در گفتگو با اقتصاد ۲۴ می‌گوید: صندوق‌های بازنشستگی معادله ساده‌ای دارند. صندوق بازنشستگی، محلی برای پرداخت مزایای بازنشستگی است. این صندوق‌ها یک ورودی و یک خروجی دارند، زمانی که توازن بین ورودی و خروجی به هم بخورد بحران ایجاد می‌شود.
وی می‌افزاید: برای عبور از این بحران یا باید مدیریت ورودی و یا مدیریت خروجی داشته باشیم. زمانی که تعهدات جدید برای این صندوق‌ها در نظر گرفته می‌شود باید به منابع صندوق یعنی آنچه موجود است و آنچه باید باشد توجه کرد؛ بنابراین نخستین شرط این است که اگر قرار باشد بار اضافه بر صندوق‌ها گذاشته شود باید منابع ورودی آن به تناسب مشخص شود.
اورنگ تصریح می‌کند: از سوی دیگر اگر قرار است قوانینی اصلاح شود باید توازن ورود منابع به صندوق‌ها را به خطر نیندازد. این‌ها راهکار‌های سیاستی است که باید اعمال شود.
بحرانی که می‌تواند نظام سیاسی را به چالش بکشد
این کارشناس رفاه و تامین اجتماعی همچنین می‌گوید: سوال این است که آیا در شرایط موجود می‌توان منابع ورودی خود به صندوق‌ها را افزایش دهیم؟ با توجه به شرایط کلان اقتصادی پاسخ منفی است. در شرایط فعلی اقتصادی صندوق‌ها توان افزایش منابع از طریق افزایش سهم حق بیمه‌ها را ندارند؛ بنابراین در این شرایط باید مراقبت کنیم که سیاست‌های اتخاذ شده به گونه‌ای باشد تا منابع و داراریی‌های صندوق به مخاطره نیفتد و تا حد امکان از افزایش هزینه‌های صندوق جلوگیری شود در غیر این صورت بحران صندوق‌ها تشدید خواهد شد.
بحرانی که می‌تواند نظام سیاسی را به چالش بکشد
این کارشناس رفاه و تامین اجتماعی همچنین می‌گوید: سوال این است که آیا در شرایط موجود می‌توان منابع ورودی خود به صندوق‌ها را افزایش دهیم؟ با توجه به شرایط کلان اقتصادی پاسخ منفی است. در شرایط فعلی اقتصادی صندوق‌ها توان افزایش منابع از طریق افزایش سهم حق بیمه‌ها را ندارند؛ بنابراین در این شرایط باید مراقبت کنیم که سیاست‌های اتخاذ شده به گونه‌ای باشد تا منابع و داراریی‌های صندوق به مخاطره نیفتد و تا حد امکان از افزایش هزینه‌های صندوق جلوگیری شود در غیر این صورت بحران صندوق‌ها تشدید خواهد شد.
اورنگ تاکید می‌کند: بحران صندوق‌های بازنشستگی بی واسطه به شرایط کلان جامعه سرایت می‌کند و در کوتاه مدت می‌تواند نظام کلان سیاسی را به چالش بکشد.
صندوق‌ها ناگزیر به بنگاه داری هستند
اورنگ در پاسخ به این سوال که خروج از بنگاه داری کمکی به صندوق‌های بازنشستگی می‌کند یا خیر می‌گوید: در شرایط فعلی بنگاه داری برای صندوق‌های بازنشستگی اجتناب ناپذیر است چرا که اگر این صندوق‌ها از دارایی‌های خود حفاظت نکنند، جایگزین بهتری برای سودآوری این بنگاه‌ها وجود ندارد.
وی می‌افزاید: این استدلال صندوق هاست که اگر بنگاه داری نکنند باید منابع خود را به بورس و سایر بازار‌ها واگذار کنند، اما بازار سرمایه فضای امنی وجود ندارد. در واقع تا امنیت قابل اعتمادی در بازار سرمایه و سایر بازار‌های پولی و مالی برقرار نباشد صندوق‌ها نمی‌توانند دارایی‌های خود را به آن‌ها واگذار کنند.
این کارشناس رفاه و تامین اجتماعی در پایان یادآور می‌شود: به نظر می‌رسد در کوتاه مدت اگر بخواهیم بهانه بنگاه داری را هم به صندوق‌ها بگیریم همین وضعیت فعلی هم به مخاطره بیشتری می‌افتد.