نگاهی به زیان‌های اقتصادی خروج یکجانبه امریکا از برجام

اقتصاد۲۴- اگر تحریم نبودیم چه اتفاقی می‌افتاد؟ از اردیبهشت ۱۳۹۶ تا امروز که تحریم‌های جدید ایالات متحده، با وجود سند بالادستی «برجام» به تصویب رسیده و اعمال شده، چقدر خسارت به اقتصاد ایران وارد شده است؟ خروج یک‌طرفه امریکایی‌ها از برجام از سه سال پیش به این طرف، کدامین فرصت‌های اقتصادی ایران را گرفته است؟

این گزارش قرار است به برخی نکات کلیدی در تحریم‌های یکجانبه امریکا طی ۴ سال اخیر بپردازد. نخستین اظهارنظر درباره زیان اقتصاد ایران از خروج یکجانبه امریکا از برجام را جواد ظریف، وزیر خارجه پیشین ایران داشت که گفته بود «اقتصاد ایران در این مدت زمان هزار میلیارد دلار زیان دیده و امریکایی‌ها باید غرامت آن را بپردازند.»

زمان این اظهارنظر در اسفند ماه سال ۹۸ است و در واقع منظور آقای ظریف، زیان تحریم‌های جدید در یک بازه زمانی دو ساله بوده است. هرچند عدد هزار میلیارد دلار آنقدر بزرگ هست که باید ابتدا با نگاهی تشکیکی به آن پرداخت. پیش از هر چیز، اولین سنگ محک برای اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران، تغییرات در رشد اقتصادی یا تولید ناخالص داخلی ایران است. آمار‌های بانک مرکزی می‌گوید تولید ناخالص داخلی ایران (براساس قیمت‌های ثابت سال ۹۰)، در سال ۹۶ حدود ۶۶۹ هزار میلیارد تومان بود و در سال ۹۸ این عدد به ۶۱۴ هزار میلیارد تومان کاهش یافته است.

در واقع طی این دو سال، اقتصاد ایران بیش از ۸ درصد کوچک‌تر شده است، چراکه ۸۰ هزار میلیارد تومان از تولیدناخالص داخلی ایران کاسته شده. اما در سال گذشته عدد تولیدناخالص داخلی به بیش از ۶۴۹ هزار میلیارد تومان رسیده و در واقع اقتصاد ایران با یک افزایش حجم روبه‌رو شده است. به نظر می‌رسد که بخش بزرگی از این عدد به دلیل تورم وحشتناکی است که در سه سال اخیر به کشور تحمیل شده است.

این افزایش تولید ناخالص داخلی به دلیل تورم به وجود آمده است. بنابراین می‌توان یکی از اثرات اصلی تحریم‌ها را بروز تورم بالا عنوان کرد که هم‌اکنون پس از کشور‌هایی مانند ونزوئلا و زیمبابوه یا لبنان و ویتنام در رتبه‌های بالای جهانی قرار دارد.

بیشتر بخوانید: تجارت ایران در محاصره چند تهدید!

صادرات نفت

دهم شهریور ماه سال جاری بود که جواد اوجی، وزیر نفت که به تازگی کار خود را آغاز کرده در اظهارنظری گفت که ایران ۱۰۰ میلیارد دلار درآمد نفتی خود را به دلیل تحریم‌ها از دست داده است، چراکه به گفته او از آوریل ۲۰۱۸ تا آوریل ۲۰۲۱ ایران از تولید یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون بشکه نفت محروم شده است. محاسبات نشان می‌دهد که اگر به یک سال پیش از موعد مورد اشاره وزیر نفت برگردیم یعنی در سال ۲۰۱۷ که امریکا به‌طور یکجانبه از برجام خارج شد؛ عدد صادرات نفت می‌توانست به ۲ میلیارد بشکه نیز برسد.

پیش از تشدید تحریم‌ها، ایران روزانه ۲.۶ میلیون بشکه نفت خام صادر می‌کرد که پس از آن به روند کاهشی افتاد و حالا به کمتر از ۳۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است. توجه داشته باشید که در محاسبات هزینه- فایده صادرات نفت، تا ۶۰۰ هزار بشکه صادرات نفت خام را به عنوان «کف» صادرات و آن چیزی درنظر می‌گیرند که قرار است «کف هزینه»‌های برداشت و صادرات سر به سر شود. در واقع ایران با تشدید تحریم‌ها حتی روزانه به کف صادرات نیز نمی‌رسد.

در واقع می‌توان در یک نتیجه‌گیری کلی گفت که از اردیبهشت ۹۶ تا امسال بین ۱۲۰ تا ۱۵۰ میلیارد دلار از همین ناحیه ضربه وارد شده است. این روند با متوقف شدن صادرات نفت به برخی کشور‌ها شروع شد و هنوز هم ادامه دارد. به‌طور مثال ترکیه روزانه ۱۴۰ هزار بشکه نفت از ایران می‌خرید و سپس این عدد را به ۶۳ هزار بشکه رساند و حالا هم به صفر رسانده. یا کره‌جنوبی که روزانه ۳۶۰ هزار بشکه نفت خام و میعانات گازی از ایران خرید می‌کرد و پس از خروج امریکا از برجام این روند را متوقف کرد.

پول‌مان را نمی‌دهند

اتفاق عجیب دیگری که رخ داده، توقف روند آزادسازی دلار بابت کالا‌های صادراتی به برخی از کشورهاست. این روند از زمان خروج امریکا از برجام تشدید شده است. آمار دقیقی از این منابع بلوکه شده در خارج از ایران وجود ندارد یا دست‌کم به رسانه‌ها داده نمی‌شود. اما گفته می‌شود که این منابع به ۱۰۰ میلیارد دلار می‌رسد.

ایران به کشور‌های همسایه نظیر پاکستان یا عراق، برق و گاز صادر کرده، اما همچنان این کشور‌ها به بهانه تحریم‌ها از پرداخت پول کالای خریداری شده سر باز می‌زنند و مذاکرات هم درنهایت به این انجامیده که به جای طلب ایران، کالا‌های موردنیاز به کشور وارد شود. تحریم‌ها موجب شده تا منابع ارزی در چین، ژاپن یا کره‌جنوبی به‌طور کامل بلوکه شود و مذاکره‌های متعدد هم به بن‌بست خورده و گفته می‌شود که درنهایت این کشور‌ها به ایران کالا تحویل خواهند داد.

این روز‌ها که سیل واکسن‌های وارداتی به کشور سرازیر شده، می‌توان بخشی از این کالا‌های مورد اشاره را دید. این واکسن‌ها در قبال همان پول‌های بلوکه شده ایران تحویل داده می‌شوند و در واقع خبری از دلار نیست.

بسته شدن تجارت

تحریم‌های امریکا در این چهار سال، عمدتا از سه منظر اقتصاد ایران را تحت فشار قرار داده است: کاهش درآمد‌های صادرات نفت، ممانعت از سرمایه‌گذاری خارجی و هدف قرار دادن تجارت آزاد. درباره درآمد‌های صادرات نفت صحبت کردیم، اما دو مورد دیگر داستان جداگانه‌ای دارند. روند تجارت طی سال‌های ۹۶ تا ۹۹ به گونه‌ای بوده که هدف تحریم‌ها یعنی ممانعت از حضور شرکت‌های خارجی در ایران و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی به خوبی اجرا شده است.

به‌طور مثال در این مدت زمان، مبادله با هند از ۱۷ میلیارد دلار به کمتر از ۲ میلیارد دلار رسیده است. مبادله تجاری ایران و کشور‌های اروپایی ۸۵ درصد کاهش یافته است. با ترکیه نزدیک به ۹.۵ میلیارد دلار مبادله تجاری داشتیم که به ۵.۵ میلیارد دلار رسیده است. مبادله تجاری با عراق از ۱۷ میلیارد دلار به ۱۳ میلیارد دلار کاهش یافت. این روند به گونه‌ای بوده که بعد از خروج امریکا از برجام، به تعداد انگشتان دو دست هم هیات‌های تجاری به ایران وارد نشده است.

سرمایه‌گذاری خارجی

براساس آمار‌های کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (آنکتاد) از سال ۲۰۰۰ تا سال ۲۰۱۹، همواره سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران، سالانه بین ۲ تا ۵ میلیارد دلار در نوسان بوده که چندان هم عدد بزرگی نیست. اما پس از برجام، قرار بود که این عدد تا ۲۵ میلیارد دلار نیز افزایش پیدا کند. اما از سال ۹۶ تاکنون، بیش از ۸۰۰ رابطه بانکی از دست رفته است. شعب بانک ملی در کشور‌های همسایه مثل پاکستان و آذربایجان تعطیل شده است. خط اعتباری ۱۰ میلیارد دلاری ژاپن برای اجرای طرح‌های زیرساختی منتفی شده و بیش از ۱۴۵ هزار فقره اعتبارات اسنادی به ارزش ۵۷ میلیارد دلار از بین رفته است.