فرونشست زمین در ۲۱ استان و وزارتخانه‌ها در خواب

به گزارش جامعه ۲۴ ،  در استان اصفهان افزایش جمعیت و خشکسالی و از بین رفتن آب‌های زیرزمینی، از مهمترین عوامل بروز فرونشست است و آنطور که کارشناسان می‌گویند، اکنون ۱۰ درصد از مساحت این استان درگیر فرونشست است و هفت دشت اصفهان به طور کامل در زمینه فرونشست زمین، پایش نشدند که احتمالاً با انجام این کار، سطح درگیری این پدیده در استان به ۱۵ درصد برسد.

پدیده فرونشست زمین در ایران پدیده تازه و جدیدی نیست و سال‌هاست که استان‌های مختلف با آن درگیر هستند. در همین چند سال اخیر در شهر‌های مختلفی از جمله تهران نیز شاهد آن بودیم که این پدیده خطرناک به مناطق مسکونی هم رسیده است. وضعیت ایران در زمینه فرونشست بسیار حاد شده و کشورمان در این حوزه رتبه اول را به خود اختصاص داده است، تا جایی که کار فرونشست‌ها در کشورمان از میلیمتر هم گذشته و به سانتیمتر رسیده است.

محمد درویش، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری نیز چندی قبل گفته بود که در برخی مناطق مانند کاشان شکاف‌هایی به طول ۷۰ کیلومتر یا در دشت نیشابور شکافی به طول ۳۰ کیلومتر در سطح زمین ایجاد شده است.

آنطور که بیت‌الهی، رئیس بخش زلزله شناسی ایران می‌گوید، به زودی ۱۲۰ شهر ایران و جمعیتی بالغ بر ۲۶ میلیون نفر درگیر پدیده فرونشست خواهند شد، درحال حاضر در پایتخت هم مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ بیشتر از سایر مناطق در معرض خطر فرونشست زمین هستند که به تدریج به سایر مناطق شهری پایتخت سرایت خواهد کرد. به گفته بیت‌الهی، اصفهان وخیم‌ترین شرایط را در میان شهر‌های ایران دارد و در خراسان رضوی، در مسیر مشهد به تهران فرونشست زمین، دره‌ای به طول ۷۰ تا ۸۰ کیلومتر ایجاد کرده است.

فرونشست زمین در ۴۲۰ دشت کشور

مهدی زارع زمین شناس و زلزله شناس در این رابطه می‌گوید: تقاضا برای منابع آب زیرزمینی به دلیل گسترش کلان شهر‌ها و توسعه کشاورزی به ویژه از سال ۱۳۸۰ به بعد و البته به دلیل کندی نوسازی در سامانه‌های مصرف آب به ویژه در مناطق نیمه خشک و خشک، به بهره برداری بیشتر و سریعتر از چاه‌ها، به ویژه چاه‌های عمیق انجامیده، که یکی از تبعات بی بازگشت آن فرونشست زمین در محل ۴۲۰ دشت از ۶۰۹ دشت ایران تا تابستان ۱۴۰۰ است.

وی ادامه داد: چالش جدی در ایران آن است که به ویژه از دهه ۱۳۵۰ به بعد با شروع بهره گیری از چاه‌های عمیق و برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی منجر به کاهش شدید سطح آب زیر زمینی و در نهایت تخلیه سفره‌های آب شده است. کاهش آب‌های زیرزمینی با نشست سطح آب و نشست سطح زمین در مقیاس‌های محلی و منطقه‌ای همراه شده است. تخریب سفره‌های زیرزمینی امروزه مشکل رایج در حوضه‌های آب زیرزمینی به ویژه در داخل فلات ایران، مرکز، شمال و شمال شرق ایران و به طور خاص در پیرامون شهر‌های بزرگ مانند تهران، مشهد، اصفهان و تبریز، کرمان، یزد و زاهدان است.

به اعتقاد او هشدار‌ها در این رابطه موثر نبوده چرا که مساله در سطح اجتماع درک نشده و دولت‌هایی که پی در پی آمده‌اند نیز نسبت به تبعات این موضوع حساس نبوده‌اند. همگی بدون استثنا به فکر حل مسائل روزمره که عمدتا کمبود آب است، بوده‌اند. امروز را موقتا آباد کرده‌اند، اما به قیمت ویرانی آینده!

زارع با بیان اینکه در کشور هم فرونشست زمین داریم و هم فروچاله، تصریح کرد: معمولا این دو را با هم اشتباه می‌گیرند. فرونشست زمین، land subsidence نشست تدریجی سطح زمین به دلیل حرکت زیرسطحی مواد زمین است. علل اصلی فرونشست زمین عبارتند از تراکم و از بین رفتن سامانه آبخوان، زهکشی خاک‌های آلی، استخراج معادن زیرزمینی، تراکم هیدرولیکی و تراکم طبیعی خاک‌های سطحی و ذوب شدن یخ‌های دائمی. فرونشست زمین می‌تواند مناطقی را تحت تأثیر قرار دهد که هزاران کیلومتر مربع وسعت دارند.

بیشتر بخوانید: فرونشست تهران چقدر جدیست؟

این کارشناس ادامه داد: فروچاله، Sinkhole یک فرورفتگی موضعی در زمین است که معمولا در اثر رخداد فروچاله، شواهد سطحی برای دیده شدن پدیده باقی می‌ماند، ولی فرونشست زمین معمولا قابل مشاهده نیست و شواهد رخداد آن باید با مطالعات نقشه‌برداری سنجیده و اعلام شود. ولی تبعات و آثار ثانویه آن مانند بیرون ماندن مظهر چاه‌ها یا ایجاد ترک و شکاف در ساختمان‌ها و در سطح زمین به صورت تغییراتی قابل مشاهده باقی می‌ماند. فروچاله‌ها بیشتر در زمین‌هایی که غار‌های آهکی کارستی زیر سطح زمین در آن‌ها وجود دارد ایجاد می‌شود. با فروریختن غار آهکی و گاه با فروریختن کوره قنات، آبرفت‌های سطحی نیز به صورت استوانه‌ای ریزش می‌کنند و گاه استوانه‌ای خالی به عمق حدود ۱۰ تا ۵۰ متر و به قطر ۱۰ تا ۷۰ متر شکل می‌گیرد. از این فروچاله‌ها در مناطق مختلف در کنار دریاچه سد لار، تا منطقه کبودرآهنگ همدان، خراسان، اصفهان، لارستان فارس و ... در ایران ایجاد شده‌اند. سنگ آهک و سایر سنگ‌های قابل انحلال زیر سطح زمین می‌تواند توسط آب‌های زیرزمینی حل شود. سنگ‌های محلول شامل گنبد‌های نمکی، گچ و سنگ آهک و سایر سنگ‌های کربناته است.

مهدی زارع، زمین‌شناس و زلزله‌شناس در ادامه خاطرنشان کرد: فرونشست زمین در استان تهران محدوده‌ای در حدود ۵۲۵ کیلومتر مربع را شامل می‌شود. البته در تمامی این گستره با حداکثر سرعت فرونشست رخ نمی‌دهد. بیشینه مقدار‌ها در حد فرونشست زمین به میزان حدود ۶ متر در ۳۰ سال اخیر در دشت شهریار است که با حدود ۳۶ سانتی متر در سال، دچار فرونشست می‌شود.

وی افزود: لایه ضخیمی از خاک رس در نزدیکی سطح زمین در مناطق پیرامون غرب، جنوب – ری، جنوب شرق تهران و ورامین نیز موجب جذابیت این نواحی برای کشاورزی شده است که این منطقه‌ها را مستعد فرونشست می‌کند. علاوه بر این، تهران با خشکسالی مواجه بوده است. این شهر بعد از استان سیستان و بلوچستان دچار شدیدترین خشکسالی در دهه گذشته بوده و ادامه کشاورزی در این زمین‌ها و البته افزایش جمعیتی که برای سکونت به تهران و به ویژه پیرامون آن می‌آیند موجب کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و تداوم فرونشست شده است.

راهکار مقابله با فرونشست زمین

این کارشناس و استاد دانشگاه با بیان اینکه پدیده و فرآیند فرونشست کماکان ادامه دارد، یادآور شد: این فرایند ادامه‌دار خواهد بود، زیرا دلایل طبیعی و البته انسانی آن وجود داشته و شدیدتر هم شده‌اند. تغییرات سطح زمین در دشت‌های پیرامون تهران با تغییرات آب زیرزمینی نشان می‌دهد که عوامل دیگری از جمله فرسایش زیرسطحی، وجود قنات‌های قدیمی، زه‌کشی خاک‌های آلی و حذف خاک به همراه کاهش آب‌های زیرزمینی برای فرونشست زمین مشکل‌ساز هستند. نشست‌های منطقه‌ای، ترک‌های جاده‌ها و ایجاد ترک در ساختمان‌ها و بیرون‌زدگی چاه از نماد‌های قابل مشاهده فرونشست زمین در نواحی پیرامون تهران است.

زارع با تاکید بر اینکه کاهش ریسک فرونشست زمین جز با یک برنامه حاکمیتی درازمدت ممکن نیست، گفت: شهر‌هایی مانند تهران و اصفهان همچنان اصلی‌ترین مقصد‌های مهاجرت داخل سرزمینی در ایران هستند. تا دلیل مهاجرت مردم از شهر و روستای خودشان برطرف یا کنترل نشود و تا زمانی که جذابیت شهر‌های اصلی وجود دارد، همچنان به بار جمعیتی این شهر‌ها اضافه می‌شود از همین رو فشار بیشتری به سفره‌های آب زیرزمینی وارد خواهد شد. برنامه ریزی میان مدت و بلندمدت باید فرونشست زمین را در نظر بگیرد. بسیاری از دولت‌ها سناریو‌های آینده را صرفاً بر اساس پیامد‌های مخاطرات فوری مانند زلزله و سیلاب لحاظ می‌کنند، ولی فرونشست زمین مشکلی به مراتب فوری‌تر است.

این کارشناس با تشریح سه حوزه که باید در برنامه‌ریزی شهری لحاظ شود تا شهر‌های ما در برابر فرونشست زمین تاب آورتر شوند، تصریح کرد: نکته اول «مدیریت پایدار آب» است. جمعیت رو به رشد در شهر‌هایی که به سرعت در حال گسترش هستند، به مقادیر زیادی آب برای مصارف خانگی و صنعتی نیاز دارند، روندی که قرار نیست متوقف شود. برای جلوگیری از کمبود آب، هم باید موج مهاجرت به این شهر‌ها معکوس شود و هم مدیریت پایدار آب اهمیت دارد. در زمینه فرونشست زمین، ما باید راه‌های جدیدی را برای تامین آب شهر‌های خود بیابیم تا برداشت بی رویه از آب‌های زیرزمینی را کند و سپس متوقف کنیم. تصفیه آب‌های سطحی می‌تواند راه حل باشد. با این حال، مجهز کردن شهر‌های بزرگ به انرژی‌های تجدیدپذیر برای پایداری کامل حتما لازم است.

ضرورت احیای سفره‌های آب زیرزمینی

وی ادامه داد: نکته مهم دوم «احیای اکوسیستم‌های آبی در شهرها» است، همزمان با کاهش برداشت از آب‌های زیرزمینی، آنچه به همان اندازه مهم است، احیای سفره‌های آب زیرزمینی است. سفره آب زیرزمینی باید دوباره با آب پر شود تا از فشرده شدن آبرفت‌ها جلوگیری شود. امروزه بیشتر شهر‌ها با آجر و بتن به جای پارک‌ها و رودخانه‌ها شناخته می‌شوند. تغذیه طبیعی حوضه‌های آب زیرزمینی در این شهر‌های بتنی به تدریج غیرممکن می‌شود. آسفالت تراوا و نفوذپذیر تضمین می‌کند که بارندگی به سامانه فاضلاب شهر ختم نمی‌شود، بلکه به داخل زمین نفوذ می‌کند. همچنین بازگرداندن مسیر‌های آبی و فضا‌های سبز موجود می‌تواند به ایجاد مجدد اکوسیستم‌ها - بوم سامانه‌های آبی در شهر‌ها نیز کمک کند.

زارع همچنین معتقد است که تغذیه مصنوعی که با تزریق فاضلاب تصفیه شده به زیرزمین صورت می‌گیرد نیز می‌تواند راهی برای جبران منابع آب استحصال شده باشد. انجام این کار مستلزم شناخت عمیق شرایط خاک، ژئوشیمی سفره‌های زیرزمینی و فشار آب است تا باعث ناپایداری بیشتر در زمین نشود. همچنین برای کند کردن فرونشست زمین، فاضلاب برای تغذیه آب زیرزمینی در زمین تزریق می‌شود. نکته سوم در جهت کنترل این پدیده برنامه‌ریزی شهری " تاب آور در برابر آب" است. می‌توانیم شهرهایمان را با زیرساخت‌های ساخته شده برای حل مشکلات آب ورودی برنامه‌ریزی و طراحی کنیم. نمونه آن تونل‌هایی با اهداف دوگانه است. تونل‌های شهری می‌توانند در مواقع سیلاب، مقادیر زیادی آب را برای نفوذ بعدی جذب کنند. همچنین مناطق تفریحی را می‌توان به گونه‌ای طراحی کرد که عملکرد دوگانه یکسانی داشته باشند.

این زمین شناس در ادامه اظهار کرد: درحال حاضر آثار فرونشست زمین را می‌توان به شکل ترک خوردگی و آسیب به مسکن، ساختمان‌های مدرن و قدیمی و حتی بنا‌های تاریخی و باستانی و البته زیرساخت‌هایی مانند خطوط لوله و راه آهن و خطوط انتقال نیرو مشاهده کرد. اختلال در عملکرد سامانه زه‌کشی، تغییر در مسیر رودخانه‌ها و سامانه جریان زه‌کشی و کاهش نفوذپذیری زمین در مناطق شهری نمونه‌هایی از تغییراتی است که هزینه‌های نگهداری و احیا را برای محیط زیست، ساختمان‌ها و زیرساخت‌های آسیب‌دیده افزایش می‌دهد. همچنین بر کیفیت محیط زندگی (به عنوان مثال وضعیت بهداشتی) و زندگی (اجتماعی و اقتصادی) در مناطق آسیب دیده اثر می‌گذارد.

وی در ادامه با بیان اینکه از ۳۱ استان ایران، ۲۹ استان به شدت در معرض فرونشست زمین در دشت‌ها به صورت روزافزون هستند، گفت: فرونشست در تمام این استان‌ها بر جاده‌ها و شبکه‌های حمل و نقل، زیرساخت‌های هیدرولیکی، سامانه‌های فاضلاب، ساختمان‌ها و پی آن‌ها اثر می‌گذارد. ۱۱۰ نقطه و ۴۴ منطقه در کشور از نظر فرونشست مشخص شده است که شدیدترین میزان‌های فرونشست زمین در ایران در دشت‌های اطراف تهران، اصفهان، یزد، کرمان، رفسنجان و مشهد گزارش شده است. عملا همه مسئولیم، ولی مرتبط‌ترین وزارتخانه‌ها برای پیگیری این موضوع، وزارت‌خانه‌های نیرو، کشور، جهادکشاورزی، راه و شهرسازی و البته سازمان مدیریت و برنامه ریزی هستند.