فریب در شبکه‌های اجتماعی را بهتر بشناسیم/ ضرورت آشنایی با دستکاری افکار عمومی در رسانه‌های اجتماعی

اقتصاد ۲۴ -انتشارات همشهری به تازگی کتابی روانه بازار کرده است، اثری که مخاطب را آگاه می‌کند که گروه‌های سیاسی، احزاب و گروه‌های جامعه مدنی، هر یک به فراخور اهداف خود، با استفاده از ابزار‌های خاص به گفتگو‌ها در رسانه‌های اجتماعی جهت‌دهی می‌دهند.

عنوان این اثر (دستکاری در رسانه‌های اجتماعی) است که توسط جمعی از محققان دانشگاه آکسفورد گردآوری شده است، موضوع پروپاگاندای رایانشی یا همان دستکاری واقعیت در رسانه‌های اجتماعی جزء موضوعاتی است که در چند سال گذشته به شدت در جهان مورد توجه بوده است و مترجمان نیز به دنبال اهمیت این موضوع خصوصا در سال‌های اخیر به سراغ آن رفته‌اند.

مترجمان این کتاب، عباس رضایی ثمرین، روزنامه‌نگار و پژوهشگر رسانه و رسول صفرآهنگ، پژوهشگر علوم سیاسی هستند. به همین بهانه، دقایقی با عباس رضایی ثمرین یکی از مترجمان کتاب به گفتگو نشستیم و درباره ویژگی‌های این کتاب و اهمیت انتشار آن مصاحبه کردیم.

رضایی ثمرین که خود از فعالان باسابقه عرصه رسانه و روزنامه‌نگاری است، پیش از این دو کتاب «چگونه با خبرنگاران مصاحبه کنیم» و «ارتباطات بحران در رسانه‌های اجتماعی» را نیز ترجمه کرده که از سوی انتشارات ثانیه به چاپ رسیده است.

موضوع اصلی کتاب دستکاری در رسانه‌های اجتماعی چیست؟

کتاب در حقیقت به یکی از پدیده‌های مهم که این روز‌ها مبتلابه خیلی از جوامع است می‌پردازد. محور اصلی متن، سازوکار‌ها و فرایند‌هایی است که به وسیله آن‌ها قدرت‌های حکومتی، گروه‌های سیاسی یا سایر کنشگران عمومی بر بستر اینترنت و شبکه‌های اجتماعی تلاش می‌کنند افکار عمومی را دستکاری کنند. به عبارتی در این روش ارتباطی، به کمک ابزار‌های اتوماتیک و روباتیک و همچنین حساب‌های کاربری جعلی، پیام‌های سیاسی خاصی در بستر شبکه‌های اجتماعی برجسته یا سرکوب می‌شود. عنوان اصلی کتاب پروپاگاندای رایانشی بوده که به دلیل انتقال بهتر چارچوب معنایی کتاب، در ترجمه عبارت دستکاری در رسانه‌های اجتماعی را انتخاب کردیم.

چرا این کتاب را برای ترجمه انتخاب کردید؟

کتاب پروپاگاندای رایانشی که حالا با عنوان دستکاری در رسانه‌های اجتماعی منتشر شده، جزء مهم‌ترین کتاب‌ها در حوزه مطالعات رسانه‌های اجتماعی است و ارجاعات بسیاری به این کتاب در متون آکادمیک این حوزه دیده می‌شود. عمده کسانی که در حوزه رسانه‌های اجتماعی کار‌های تحقیقاتی کرده‌اند، این کتاب را می‌شناسند. من خودم بار‌ها به نام این کتاب در مقالات متعدد برخورده بودم و همین انگیزه‌ای شد که آن را ترجمه کنیم و در دسترس محققان و علاقمندگان این حوزه در کشور قرار دهیم. علاوه بر این کتاب موضوع بسیار مهمی هم دارد که این روز‌ها توجه بسیار ضروری است.

چرا توجه به موضوع این کتاب یعنی دستکاری واقعیت در رسانه‌های اجتماعی، ضرورت دارد؟

موضوع پروپاگاندای رایانشی یا همان دستکاری واقعیت در رسانه‌های اجتماعی جزء موضوعاتی است که در چند سال گذشته به شدت در جهان مورد توجه بوده است. تا پیش از این معمولا درباره مزایای شبکه‌های اجتماعی از جمله گسترش آزادی بیان، افزایش دسترسی مردم به منابع خبری و شکست انحصار رسانه‌های جریان اصلی سخن گفته می‌شد. رونق گرفتن این شبکه‌ها به هر حال گامی در مقابل سیاست‌های سخت‌گیرانه و مبتنی بر سانسور یا انسداد در حوزه رسانه به شمار می‌رفت و به همین جهت همه با روی خوش از آن استقبال می‌کردند. در چند سال گذشته، ولی روندی تقریبا در سراسر جهان شکل گرفته که بسیار نگران کننده بوده است. آن روند این بود که این رسانه‌ها در عین حال که به محلی برای جولان اخبار جعلی و فریبنده تبدیل شدند، به عنوان ابزاری برای دستکاری افکار عمومی هم مورد استفاده قرار می‌گیرند. در بعضی کشور‌ها شبکه‌های اجتماعی حتی به اصلی‌ترین ابزار کنترل اجتماعی تبدیل شدند.

منظور از دستکاری افکار عمومی از طریق شبکه‌های اجتماعی چیست؟

منظور این است که حکومت‌ها، گروه‌های سیاسی، احزاب و گروه‌های جامعه مدنی، هر یک به فراخور اهداف خود، با استفاده از ابزار‌های خاص به گفتگو‌ها در رسانه‌های اجتماعی جهت‌دهی می‌کنند. الگوریتم‌های فنی شبکه‌های اجتماعی این امکان را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد که مکالمات عمومی را هدایت کنند. در این فرایند روبات‌ها با قابلیت‌های مختلف برای کنشگری در رسانه‌های اجتماعی طراحی می‌شوند و گروه‌های ذینفع با قیمت‌های نازل، لشکری از آن‌ها را به استخدام خود در می‌آورند. علاوه بر روبات‌ها، اوباش مجازی یا ترول‌ها هر یک ده‌ها حساب جعلی را در شبکه‌های مختلف اجتماعی اداره می‌کنند و در ازای پول به مشتریان خود خدمات تولید، برجسته‌سازی یا سرکوب محتوا ارائه می‌کنند.

کتاب آیا کاملا نظری این موضوعات را بررسی کرده یا وارد مصادیق هم شده است؟

در هر کدام از کشور‌های هدف مطالعه، بررسی فرایند پروپاگاندای رایانشی به صورت مصداقی با بررسی دقیق رویداد‌های سیاسی و اجتماعی معین انجام شده است. به عنوان مثال در آمریکا محوریت بحث پیروزی ترامپ در انتخابات ۲۰۱۶ است که به زعم نویسندگان کتاب، پروپاگاندای رایانشی نقش مهمی در این واقعه ایفا کرده است. یا مثلا در برزیل پروپاگاندای رایانشی حول پرونده بزرگ فساد سیاسی در این کشور موسوم به «کارواش» مورد بررسی قرار گرفته است. در اوکراین محوریت بحث انقلاب یورومیدان است که روسیه از طریق پروپاگاندای رایانشی در تاثیرگذار بوده است. در سایر کشور‌ها نیز به همین ترتیب موضوع کاملا مصداقی و حول رویداد‌های مهم سیاسی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است.

مخاطب کتاب صرفا محققان و روزنامه‌نگاران هستند؟

کتاب از نظر سبک و سیاق نگارش، یک تحقیق آکادمیک به شمار می‌آید، اما با توجه به موضوع رسانه‌ای آن حتما مباحث جالبی برای روزنامه‌نگاران دارد. در عین حال با توجه به درهم تیندگی بالای زندگی مردم با رسانه‌های اجتماعی، فهم فرایند‌های مداخله و دستکاری در این رسانه‌ها و همچنین فرایند‌هایی که منجر به جریان‌سازی دروغین در پلتفرم‌ها می‌شود حتما برای مخاطب عام هم جذابیت خواهد داشت.

مروری بر کتاب

کتاب (دستکاری در رسانه‌های اجتماعی) که در سال ۲۰۱۹ در قالب یک پروژه تحقیقاتی فراملیتی در موسسه تحقیقات اینترنت دانشگاه آکسفورد نوشته شده است، به یکی از مهم‌ترین مسائل مبتلابه جامعه امروز یعنی دستکاری واقعیت در شبکه‌های اجتماعی از طریق به کارگیری فرایند‌های اتوماتیک و حساب‌های جعلی می‌پردازد.

محققان آکسفورد در این کتاب روند دستکاری در رسانه‌های اجتماعی را در ۹ کشور مختلف مثل روسیه، اوکراین، کانادا، لهستان، تایوان، برزیل، آلمان، آمریکا و چین را بررسی کرده‌اند و درباره فضای کلی رسانه‌های اجتماعی، جریان‌سازی‌های دروغ و تاثیر این جریان‌سازی‌ها در رویداد‌های سیاسی و اجتماعی کشور‌ها تحقیقات خود را ارائه کرده‌اند.

پایش فضای رسانه‌های اجتماعی و بررسی رویداد‌های خاص سیاسی و اجتماعی در این کشور‌ها در کتاب ررسی شده است و در بخش‌های از آنن می‌خوانیم که نرم‌افزار‌های خودکار مثل روبات‌ها برای دستکاری افکار عمومی در طیف متنوعی از پلتفرم‌ها و شبکه‌های درون اینترنت مورد استفاده قرار می‌گیرند و با این روش از آن‌ها در رسانه‌های اجتماعی به منظور تقویت یا سرکوب پیام‌های سیاسی خاص استفاده می‌شود.

در این کتاب به عنوان یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها در حوزه مطالعات رسانه‌های اجتماعی در جهان، روند مداخلات قدرت‌های داخلی و خارجی از طریق پروپاگاندای رایانشی در رویداد‌های سیاسی مهمی همچون انتخابات سال ۲۰۱۶ آمریکا، انقلاب یورومیدانِ اوکراین، پرونده فساد دولتی بزرگ در برزیل موسوم به «فساد کارواش» و موارد متعدد دیگر مورد کاوش و بررسی قرار گرفته است.

سرپرست نویسندگان کتاب (دستکاری در رسانه‌های اجتماعی)، «ساموئل سی. وولی» و «فیلیپ ان. هاوارد «از محققان برجسته حوزه مطالعات اینترنت و هوش مصنوعی هستند که پیش از این مقالات و کتاب‌های متعددی را در این زمینه منتشر کرده‌اند.

کتاب «دستکاری در رسانه‌های اجتماعی» توسط انتشارات همشهری در ۳۶۶ صفحه، شمارگان ۳۰۰ نسخه و قیمت ۷۵ هزار تومان به بازار نشر راه یافته است.