ایرانیان و رویای پرواز از وطن/ افزایش گسترده تمایل به مهاجرت در ۵ سال اخیر+ اینفوگرافیک

اقتصاد۲۴- ژوبین صفاری:  سال‌های اخیر را در تاریخ ایران باید سال‌های هجرت نام نهاد. یکی از پرجستجو‌ترین کلیدواژه‌ها در سال‌های اخیر مهاجرت و روش‌های مهاجرت بوده است.
تمایل به مهاجرت در بین ایرانیان طی پنج سال اخیر افزایش محسوس و گسترده یافته و این تمایل میان تحصیل کردگان و جوانان بیشتر است. در یک نظرسنجی ۸۰ درصد پرسش‌شوندگان مسائل اقتصادی را انگیزه میل به مهاجرت عنوان کرده‌اند. ماجرایی که از روز‌هایی که ایران هفته پایانی آبان‌ماه ۹۸ را پر التهاب و پر حادثه پشت سر گذاشته بود، قوت گرفته بود، حالا ابعاد تازه‌ای یافته است. در همان زمان روزنامه اعتماد در گزارشی بررسی این موضوع در سایت مرجع Google Trends را انجام داد، و مشخص شد در شرایطی که مردم ایران دسترسی محدودی به اینترنت داشتند، اما درصد جست‌وجوی واژه مهاجرت در این بازه زمانی به ۱۰۰ رسیده است. بر این اساس در حالی که جست‌وجوی این واژه تا ۱۷ نوامبر ۲۰۱۹، یعنی ۲۶ آبان‌ماه ۱۳۹۸، صفر بوده، از ۱۸ نوامبر روند صعودی را طی کرد و تا ۲۱ نوامبر به ۱۰۰ درصد رسید. ۲۶ آبان‌ماه یعنی دقیقاً ۲ روز پس از افزایش قیمت بنزین. از همان روز بود که قطعی اینترنت در کل کشور آغاز شد و تا حدود پنج روز پس از آن، به جز برخی از شرکت‌ها، رسانه‌ها و افرادی معدود، مردم عادی به اینترنت دسترسی نداشتند. این آمار هم نشان‌دهنده جست‌وجوی افرادی است که می‌توانستند به هر طریقی وارد گوگل شوند.
تکرار این روند حداقل دو بار دیگر و پس از انتخابات خرداد سال ۱۴۰۰ و یک بار دیگر پس از مطرح شدن طرح صیانت رخ داد که نشان می‌داد چطور فشار‌های سیاسی و اجتماعی، محدودیت‌های اینترنت و بحران‌های اقتصادی تاثیر مستقیم بر روند تلاش ایرانیان برای مهاجرت دارد.

ایرانی‌ها بدون فرزند در پی مهاجرت

نتایج یک گزارش پژوهشی نشان می‌دهد در حالی‌که سهم ایران از جمعیت جهان در حدود ۱.۰۷ درصد است، اما سهمش از جمعیت مهاجران جهان از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۲۰ تنها ۰.۱۶ درصد افزایش یافته که همچنان پایین‌تر از سهم جهانی جمعیت ایران است. سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۰ نیز نمایانگر آخرین و به‌روزترین آمار و اطلاعات حوزه مهاجرت‌های بین‌المللی در ایران و جهان است و نسبت به سالنامه مهاجرتی سال ۱۳۹۹ بهبود یافته است.
اما از سوی دیگر آمار‌های منتشر شده نشان از تمایل بسیار ایرانیان به مهاجرت دارد. نتایج یک نظر‌سنجی جدید نشان می‌دهد که از هر سه نفر ایرانی، یک نفر تمایل دارد مهاجرت کند و انگیزه ۸۰ درصد این افراد برای خروج از ایران، مسائل اقتصادی است.

از هر ۳ ایرانی یکی می‌خواهد برود

به گزارش انتخاب و بر اساس مطالعه‌ای که در «مرکز افکارسنجی کیو» انجام شده، میزان تمایل به مهاجرت از ایران که در آذر ۱۳۹۵ حدود ۲۹ درصد بوده، ظرف مدت پنج سال و در آذرماه ۱۴۰۰ از ۳۳ درصد فراتر رفته است.
تعداد جامعه آماری این نظرسنجی یک هزار و ۳۰۰ نفر از افراد بالای ۱۸ سال ساکن ایران بودند و «به‌منظور رعایت حداکثر دقت» در توزیع نمونه، کلیه استان‌های ایران، شهر‌ها و روستا‌ها و نیز زنان و مردان متناسب با حجم جمعیت آن‌ها در نظر گرفته شده‌اند.
در نهایت نیز از هر سه نفر ایرانی یک نفر اعلام کرده است که در صورت فراهم بودن شرایط، تمایل داردموقتا یا دائمی مهاجرت کند. این موضوع نشان می‌دهد که تمایل به مهاجرت میان ایرانیان حدود دو برابر میانگین جهانی و بالاتر از میانگین خاورمیانه است؛ چون میانگین تمایل به مهاجرت در جهان ۱۵ درصد است.

۴۶ درصد تهرانی می‌خواهند مهاجرت کنند

میزان تمایل به مهاجرت میان ساکنان تهران در این نظرسنجی ۴۶ درصد اعلام شده و این به معنای آن است که حدود نیمی از ساکنان تهران درصورتی که شرایط فراهم باشد، مهاجرت می‌کنند یا دست‌کم به این موضوع فکر کرده‌اند. وضعیت در دیگر مراکز استان‌ها نیز تفاوت چندانی با تهران ندارد؛ چون درصد تمایل به مهاجرت در میان ساکنان مراکز استان‌ها ۴۱ درصد و در میان ساکنان شهرستان‌ها به ۲۸ درصد رسیده است. ۲۹ درصد روستانشینان نیز اعلام کرده‌اند که تمایل دارند از ایران بروند.
داده‌های این نظرسنجی نشان می‌دهد که ۴۷ درصد افرادی که تمایل دارند مهاجرت کنند، افراد دارای تحصیلات دانشگاهی‌اند و ۴۳ درصد آنان زیر ۳۰ سال سن دارند؛ یعنی تقریبا ازهر دوجوان زیر ۳۰ سال ایرانی، یک نفر به مهاجرت فکر می‌کند.
بر اساس این نظرسنجی، ۳۷ درصد علاقه‌مندان خروج از ایران مردند و ۳۰ درصد آنان را زنان تشکیل می‌دهند. نکته قابل‌توجه و مهم این است که ۸۳ درصد این افراد اعلام کرده‌اند که تمایل دارند برای همیشه و دائمی از ایران بروند.

زنان جمعیت بالقوه مهاجر در ایران

از سوی دیگر به گفته مدیر «رصدخانه مهاجرت ایران»، زنان بزرگ‌ترین سهم را در آمار بی‌کاری دارند و جمعیت بالقوە مهاجرت در ایران هستند.
بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، کاهش نرخ برابری ریال در برابر ارز‌های خارجی مخصوصا دلار را باعث جذابیت یافتن حقوق و دستمزد‌های خارج از کشور می‌داند.
او با اشاره به این که در ایران کف و حداقل حقوق و دستمزد بین ۴.۵ تا ۵ میلیون تومان است، گفت: «کف حقوق بازار کار جهانی را اگر به‌طور میانگین ۲ هزار دلار در ماه در نظر بگیریم با نرخ متوسط دلار در کشورمان نزدیک به ۵۰ میلیون تومان دستمزد می‌شود. یعنی یک اختلاف ۱۰ برابری اینجا وجود دارد، کە بالطبع باعث ایجاد جاذبه خواهد شد.» تجارت‌نیوز نیز در شهریور ۱۴۰۰ با استناد به جدیدترین آمار «رصدخانه مهاجرت ایران» نوشته بود در فاصله سال‌های ۸۰ تا ۹۱ «۳۷ درصد از دارندگان مدال در المپیاد‌های دانش‌آموزی، ۲۵ درصد از مشمولان بنیاد نخبگان و ۱۵ درصد از رتبه‌های زیر هزار کنکور سراسری» مهاجرت کرده‌اند.
براساس پایش سالانه رصدخانه مهاجرت ایران و پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف، جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا در سال ۱۹۹۰ میلادی بیش از ۸۲۰ هزار نفر بوده که این رقم در سال ۲۰۲۰ میلادی بر ۱.۸ میلیون نفر رسیده است. در واقع در ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجران ایرانی ۲.۲ برابر شده است.

بیش از دو درصد جمعیت کشور مهاجرت کرده اند

هم چنین براساس آخرین آمار موجود (۲۰۲۱ میلادی)، جمعیت مهاجران جهان در سال ۲۰۲۰ میلادی بیش از ۲۸۱ میلیون نفر است که ۳.۶ درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد.
جمعیت مهاجران ایرانی نیز در دنیا بر اساس آخرین آمار موجود قابل استناد در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱.۸ میلیون نفر است که ۲.۲۳ درصد از جمعیت ایران را تشکیل دهد. این در حالی است که سهم ایران از جمعیت جهان چیزی در حدود ۱.۰۷ درصد است، سهم ایران از جمعیت مهاجران جهان از رقم ۰.۵۴ درصد در سال ۱۹۹۰ میلادی به رقم ۰.۷۰ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته که همچنان پایین تر از سهم جهانی جمعیت ایران است؛ لذا با در نظر گرفتن شاخص «سهم ایران از جمعیت جهان»، «سهم ایران از جمعیت مهاجران جهان» در طول ۳۰ سال گذشته همواره زیر یک درصد بوده است و هیچ‌گاه به یک درصد نیز نرسیده است.

آمریکا، کانادا و امارات اولین مقاصد مهاجرت ایرانیان

جمعیت مهاجران در جهان بر اساس دو معیار کشور محل تولد و شهروندی آمار‌های متفاوتی دارد. بر اساس آمار تجمیع شده منابع بین‌المللی (سال ۲۰۲۰ سازمان ملل و ۲۰۱۷ بانک جهانی) امارات، آمریکا و کانادا در رده‌های نخست پذیرش مهاجران ایرانی قرار دارند. هم چنین بر اساس آمار سازمان ملل، در حال حاضر چهار کشور آلمان، سوئد، هلند و فرانسه در اتحادیه اروپا میزبان بیشترین تعداد مهاجر متولد ایران هستند. همچنین در سال ۲۰۲۰، آلمان در جایگاه نخست قرار دارد و پس از آن کشور‌های سوئد، هلند و فرانسه به ترتیب در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.
در سال ۲۰۲۰ بیشترین درخواست ویزای ثبت شده و همچنین تعداد ویزای شینگن صادر شده برای ایرانیان در اروپا، متعلق به کشور‌های آلمان، فرانسه و ایتالیا بوده است؛ لذا آلمان اولین مقصد ایرانی‌ها برای مهاجرت به اروپاست. انگلستان نیز دومین مقصد مهاجرت ایرانی¬‌ها در خارج از اتحادیه اروپاست.
استرالیا همواره یکی از مقصد‌های اصلی مهاجرت ایرانی‌¬ها در همه انواع مهاجرت از جمله مهاجرت کاری بوده و تعداد کل جمعیت ایرانی ها در استرالیا در این سال¬‌ها روندی صعودی داشته است.

مقاصد مهاجرت‌های کاری

نیروی کار مهاجر در سال ۲۰۱۹ براساس تخمین سازمان بین‌المللی کار ۱۶۹ میلیون نفر تخمین زده شده است که ۴۱.۵ درصد آن را زنان و ۵۸ درصد را مردان تشکیل می دهند.
مهاجرت اقتصادی و کاری، مهم‌ترین نوع و کانال مهاجرت ایرانیان است. این پیمایش نشان می دهد بسیاری از مهاجرت هایی که از سایر کانال‌های تحصیلی یا پناه‌جویی نیز انجام می‌شود دلایل یا انگیزه های اقتصادی دارد. میل به مهاجرت در میان گروه های حرفه ای و فعالان استارتاپ ها بنا بر اطلاعات رصدخانه مهاجرت، در سال های اخیر افزایش یافته و تحولات اقتصادی سال¬‌های اخیر از جمله مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده تمایل به مهاجرت بوده است. اطلاعات ویزا‌های موقت یا دائم دریافتی ایرانیان در کشور‌های اصلی مقصد ایرانیان مهاجر نشان می‌¬دهد که دریافت ویزا‌های کاری از آمریکا، کانادا، اتحادیه اروپا و استرالیا توسط ایرانیان پس از ویزا‌های تحصیلی، خانوادگی قرار دارد.

وضعیت مهاجرت دانشجویی

در سال ۲۰۱۸ تعداد کل دانشجویان جهان در بخش آموزش عالی ۲۲۷ میلیون نفر بود که دانشجویان بین‌المللی تنها ۲.۴ درصد از این جمعیت را شامل می شود. در طول بازه زمانی ۱۰ ساله ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۸، تعداد دانشجویان بین‌المللی در جهان حدود ۶۷ درصد افزایش یافته است. در طول دو سال گذشته، همه گیری کرونا روند رشد روزافزون جابه¬‌جایی بین‌المللی دانشجویان را با کندی همراه کرد.
تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور نیز به مرور و هم‌راستا با افزایش کل جمعیت دانشجویان کشور و نیز افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان، روند صعودی داشته و از تراز ۱۹ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۳ میلادی به تراز ۵۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است. نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی ایرانی نسبت به نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان کندتر بوده است.

بیشتر بخوانید: پیشتازان مهاجرت از ایران چه کسانی هستند؟

بدین ترتیب، سهم دانشجوفرستی ایران در کل بازار دانشجویان بین‌المللی جهان از سال ۲۰۱۲ روندی کاهشی به خود گرفته و از حدود ۱.۳ درصد به حدود یک درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است. سهم دانشجویان ایرانی خارج از کشور به نسبت کل جمعیت دانشجویان مشغول به تحصیل در داخل طی سال¬‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ با تغییر چندانی همراه نبوده (باوجود افزایش قابل توجه جمعیت کل دانشجویان کشور) و از حدود یک درصد در سال ۲۰۰۰ به حدود ۱.۵ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
عواملی همچون افزایش نرخ دلار و به دنبال آن افزایش هزینه¬‌های مهاجرت تحصیلی، محدودیت¬‌های ویزایی اعمال شده از سوی دولت آمریکا برای دانشجویان ایرانی و در نهایت شیوع ویروس کرونا موجب ثابت ماندن تراز جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در طول چند سال گذشته شده است.

ترکیه و جذب دانشجویان ایرانی

سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ با افزایشی ۳.۲ برابری مواجه شده از ۱۷ هزار و ۴۴۷ نفر به ۵۶ هزار و ۳۷۶ نفر رسیده و آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا ۵ مقصد برتر دانشجویان ایرانی هستند. افزایش هزینه‌ها و دشواری مهاجرت دانشجویی از ایران موجب رشد شمار دانشجویان ایرانی در کشور‌هایی همچون کانادا و ایتالیا که قوانین ساده‌تری برای صدور ویزای دانشجویی دارند و نیز ترکیه که هزینه اقامت ارزان‌تری هم دارد، شده است. اما ایران جزء پنج کشور برتری قرار دارد که در سال ۲۰۱۸ بالاترین میزان ارسال دانشجو به ترکیه را داشته‌اند.
در این میان، اما شاید جایزه بهترین واکنش به میل روزافزون به مهاجرت ایرانیان را باید مسولان کشور داد. مسولانی که انگار هیچ درکی از فضایی که در کشور ایجاد کرده اند، بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، نقص مداوم حقوق شهروندان ندارند و برای حل بحران به عجیب‌ترین روش‌های ممکن دست می‌زنند. روش هایی، چون دستور به ندادن کارنامه انگلیسی به دانشجویان و توصیه به اساتید دانشگاه‌ها که به دانشجویان توصیه نامه ندهند. این مسولان از درک این مهم عاجر هستند که انسان به ذات در پی رسیدن به امکانات بهتر برای زندگی است و به جای ممنوعیت‌های بیهوده و بگیرو ببند راهی برای امنیت جامعه، امنیت روانی و امنیت اقتصادی در کشور باید بیابند.