چگونه تحریم‌های روسیه بر صادرات نفت و فولاد ایران تاثیر گذاشت؟ / هند و چین اصلی‌ترین مشتریان نفت کشور‌های تحریمی

اقتصاد۲۴- میرا قربانی فر - کمتر از یک هفته پیش بود که رویترز مدعی شد که ۴۰ میلیون بشکه نفت شناور ایران بر روی آب‌های جهان در انتظار مشتری است. رویترز در بخشی از گزارش خود هم چنین خبر داد که این ۴۰ میلیون بشکه نفت خام در ابرنفتکش‌هایی روی دریا و به صورت ذخیره نگهداری می‌شود.
در بخش پایانی گزارش رویترز نیز آمده بود که: «منابع کشتیرانی و آمار رهگیری نفتکش‌ها حاکی از این است که طی سه ماه گذشته ایران دست کم ۱۵ نفتکش بسیار بزرگ هر یک با ظرفیت حمل دو میلیون بشکه نفت برای ذخیره سازی مستقر کرده است. شرکت واسطه نفتی گیبسون در گزارشی هفته گذشته اعلام کرد: علاوه بر ذخایر ساحلی تقریبا ۳۸ میلیون بشکه نفت ایران در ذخایر شناور انبار شده که میتوانند فورا به بازار عرضه شوند. همچنین شرکت واسطه نفتی پوتن و شرکا برآورد کرد که ۱۷ نفتکش بسیار بزرگ برای ذخیره سازی نفت ایران مورد استفاده قرار گرفته است.»

تحریم روسیه و خیال‌های مسولان ایرانی

به نظر می‌رسد بحران فروش نفت برای ایران برخلاف پیش بینی‌های اولیه از همیشه جدی‌تر است. حالا دیگر چندین هفته از آغاز تهاجم روسیه به اوکراین و آغاز تحریم نفتی روسیه می‌گذرد. تحریم نفتی که در هفته‌های نخست به نظر می‌رسید بیشتر به نفع ایران باشد، اما در ادامه و با شرایط رخ داده به نظر می‌رسد که شاید حتی شرایط را برای فروش نفت ایران سخت‌تر نیز بکند.
در آخرین روز‌های سال ۱۴۰۰ و در حالی که حدود سه هفته از تهاجم روسیه به اوکراین می‌گذشت، جواد اوجی، وزیر نفت خبر داد که در چند سال آینده حدود دو میلیون بشکه به ظرفیت پالایشی کشور اضافه می‌شود. او همچینن اعلام کرد که قرار است ظرفیت تولید نفت ایران به ۵ میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه برسد.
بیان این سخنان در روز‌هایی که روسیه تحت فشار تحریم بود و به نظر می‌رسید که اروپایی‌ها بیشتر از همیشه نیازمند منابع برای تامین انرژی خود هستند، شاید نوید از فروش بیشتر نفت برای ایران داشت. به خصوص که در همان زمان آمریکایی‌ها نیز برای خرید نفت از ونزوئلا به سراغ مذاکره با این کشور رفته بودند.
در این شرایط بسیاری نیز امید به فروش بیشتر نفت ایران بسته بودند، اما به نظر می‌رسد امید داشتن هر چقدر هم خوب باشد، اما تنها با امید بستن نمی‌توان مسیر را طی کرد بلکه به روابط بین الملل کارآمد و تعامل با جهان نیز نیاز است و احتمالا تحلیل گرانی که امید به فروش نفت ایران بسته بودند عامل چند بعدی تحریم را آن چنان که باید در نظر نداشتند.

در همین به گزارش نفت‌ما به نقل از بلومبرگ، روسیه با ارائه تخفیف در قیمت نفت، مشتریان ایران شامل چین و هند را قبضه کرد. صادرات نفت خام ایران در ۲۲ روز نخست ماه می‌به طور میانگین ۴۵۵ هزار بشکه در روز بوده که در مقایسه با ماه آوریل، ۴۵۶ هزار بشکه در روز کاهش داشته است.

روسیه و ایران رقبای دوران تحریم

این که برای سال‌ها و بر اثر تحریم‌های گسترده بیشتر بازار نفت ایران در شرق تعریف شده است البته که برای بسیاری روشن است، اما نباید از یاد برد که در نتیجه تحریم‌های آمریکا و اروپا که به دلیل حمله روسیه به اوکراین اعمال شده، عملا فروش نفت خام روسیه نیز بیشتر به سمت شرق سوق داده، جایی که چین تقاضای خرید نفت روسی را افزایش داده و تقاضا برای نفت ایران و ونزوئلا را که هر دو تحت تحریم‌های آمریکا هستند، با کاهش روبه رو شده است.
بر اساس گزارش رویترز دیگر عجیب نیست که «صادرات نفت خام ایران به چین از زمان آغاز جنگ اوکراین به شدت کاهش یافته است، زیرا پکن مشتری نفت با تخفیف بیشتر روسیه شده و حدود ۴۰ میلیون بشکه نفت ایران روی شناور‌ها در شرق آسیا بدون مشتری مانده باشد.»
این شرایط در حالی است که داده‌های کشتیرانی نشان می‌دهد که حدود ۲۰ نفتکش ایران تا اواسط ماه مه در نزدیکی سنگاپور لنگر انداخته بودند. منابع تجاری و کشتیرانی گفتند که برخی از این نفتکش‌ها از فوریه گذشته (بهمن ۱۴۰۰) لنگر انداخته اند و ذخیره نفت شناور ایران از ماه آوریل به سرعت افزایش یافته، زیرا نفت ارزان‌تر روسیه بازار شرق آسیا را به دست گرفته است.
در همین حال «حمید حسینی» تحلیل گر و عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی ایران در تهران به رویترز گفته است که روسیه می‌تواند تقریبا نیمی از صادرات خود را به جنوب شرق آسیا، به‌ویژه چین تغییر دهد و این یک تهدید بالقوه بزرگ برای صادرات نفت خام ایران است.

بار تحریم روی تحریم

اما این همه ماجرا‌های اخلال در فروش نفت ایران نیست و به نظر می‌رسد بلوای حاصل از جنگ روسیه و اوکراین بیش از این‌ها بر روی فروش نفت ایران تاثیرگذار باشد.
فعلان حوزه نفت و گاز می‌گویند که حالا عملا چین به اصلی‌ترین خریدار نفت و گاز سه کشور ونزوئلا، روسیه و ایران تبدیل شده و دیگر عجیب نیست اگر اختیار عمل را چنان به دست بگیرد که چه در مدل و نوع پرداخت و چه در میزان قیمت و تخفیف‌ها بتواند اعمال نفوذ کند.
چندی پیش فعالان صنعت نفت از تخفیف ۳۰ دلاری نفت روسیه و اختلاف ۱۰درصدی آن با قیمت نفت ایران خبر دادند و گفتند که روس‌ها، مشتریان بزرگ نفت ایران مانند چین و هند را به‌سوی بازار خود کشانده‌اند.

ونزوئلا در کمین بازار‌های نفت ایران

به نظر می رسد که حالا وضعیت حتی پیچیده‌تر شده است. در حالی که برخی از کارشناسان برای مدت‌ها می‌گفتند که به دلیل عدم وجود مشتری برای میعانات گازی بهتر است که آن را به ونزوئلا صادر کرده و به جای آن محصول دیگری تحویل بگیریم، اما حالا به نظر می‌رسد همین صادرات گاز به ونزوئلا بلای جان ایران شده است. چرا که ایران با ارسال میعانات گازی به ونزوئلا و ترکیب آن با نفت سنگین این کشور، تولید نفت ونزوئلا را دوبرابر کرده و چین نفت این کشور را ۲۵ دلار زیر قیمت بازار می‌خرد! در حقیقت ایران با صادرات محصولی که روی دستش مانده بود نه تنها سود چندانی نکرده بلکه تولید نفت یکی از رقبای خود را نیز دو برابر کرده است.
گزارش ماهانه بازار نفت اوپک در دسامبر ۲۰۲۱ (آذر ماه سال ۱۴۰۰) نشان می‌داد تولید ونزوئلا نسبت به مدت مشابه سال گذشته تقریبا دوبرابر شده بود. همچنین ونزوئلا در مارس ۶۹۷ هزار بشکه در روز نفت تولید کرد که ۳۳ درصد در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته بهبود داشت. این رشد چشمگیر را می‌توان به طیفی از عوامل ارتباط داد، ولی شاید مهم‌ترین عامل کمک‌های فنی و مواد رقیق‌کننده ارائه‌شده از سوی ایران باشد.
چهارم مهرماه سال گذشته، رویترز به نقل از پنج منبع آگاه از انعقاد یک قرارداد بزرگ نفتی میان ایران و ونزوئلا خبر داد و همچنین ایرنا به نقل از نشریه El Nuevo Herald نشریه اسپانیایی‌زبان آمریکایی نوشته است که ونزوئلا با کمک ایران موفق شده است در ماه‌های اخیر تولید نفت خود را به بالاترین ظرفیت برساند و حدود دوبرابر کند.

بیشتر بخوانید: دیپلماسی حیاتی حول محور میدان گازی آرش / میدان گازی آرش تنش تازه یا عامل همگرایی ایران و عربستان و کویت؟

بر اساس اعلام صنعت نفت ونزوئلا به این روزنامه آمریکایی، تولید نفت کاراکاس در ماه دسامبر (آذرماه ۱۴۰۰) به‌طور میانگین به ۹۰۰ هزار بشکه در روز رسید و در ژانویه سال جدید (دی- بهمن) تا تولید۸۵۰ هزار بشکه نفت در روز باقی ماند که این مسئله به دلیل دریافت مواد رقیق‌کننده صادراتی از سوی ایران محقق شده است. ارقام جدید تولید نفت ونزوئلا که حدود ۹۰۰ هزار بشکه نفت در روز است در مقابل تولید ۴۵۰ هزار بشکه در اوایل سال ۲۰۲۱، باعث شگفتی بازار‌های نفتی جهان شده است. این ارقام به آمار اعلام‌شده از سوی «نیکلاس مادورو» رئیس‌جمهوری این کشور که تولید نفت حدود یک میلیون بشکه نفت را برآورد کرده بود، بسیار نزدیک است. کارشناسان بر این باور هستند که از حدود ۹۰۰ هزار بشکه نفتی که ونزوئلا در روز تولید می‌کند، حدود ۶۰۰ هزار بشکه آماده صادرات به کشور‌هایی از جمله چین است که با وجود تحریم‌ها و تهدید‌های آمریکا از مبادله تجاری با دولت ونزوئلا استقبال می‌کنندو قسمت اعظم نفت ونزوئلا از طریق تانکر‌های نفتی به مالزی و سنگاپور ارسال می‌شود و از آنجا به چین به‌عنوان بزرگ‌ترین مشتری نفت ونزوئلا فروخته می‌شود.

عربستان پیشتاز صادرات نفت جهان

این شرایط و اخلال در فروش نفت ایران در حالی رخ می‌دهد که در همان زمان عربستان سعودی دوباره جایگاه خود به عنوان بزرگترین صادرکننده نفت به چین را که در دسامبر به روسیه رسید، در دو ماه نخست سال ۲۰۲۲ پس گرفت. پیش از این در شهریور سال ۱۴۰۰، اتاق بازرگانی تهران هم آماری منتشر کرد که براساس آن، چین خرید نفت از ایران را ۹۹ درصد کاهش داده بود. چین در این برهه زمانی، نفت خود را از عربستان، کویت و قطر تامین می‌کرد.

بیشتر بخوانید: محموله‌های نفتی ایران در انتظار تخلیه در بنادر چین

البته به نظر می‌برسد اروپا و عربستان تمایلی برای تحارت با یکدیگر ندارند. اروپا پیش از این از عربستان خواسته بود که در شرایط حساس کنونی جهان، تولید نفت را افزایش دهد، اما عربستان نپذیرفت. در عوض قطر پذیرفت که به اروپا گاز صادر کند.
همه این شرایط نیز در حالی است که صنعت نفت ایران که سال‌ها تحت تحریم‌های ایالات متحده با مشکل مواجه بوده است، مدت‌ها به خرید نفت چین برای سرپا نگه داشتن اقتصاد متکی بوده است

خطر بیخ گوش فولاد کشور

حال دیگر روشن‌تر از همیشه به نظر می‌رسد که تحریم‌های روسیه نه تنها فرصتی برای ایران ایجاد نکرده است بلکه در حال وارد کردن فشار مضاعف به بازار‌های نیمه جان ایران نیز هست.
یک نمونه دیگر از این فشار‌ها نیز مربوط به وضعیت صادرات فولاد ایران است. فروردین سال جاری عوارض صادرات فولاد تا ۱۸ درصد افزایش پیدا کرد. این موضوع به گفته رئیس کل سازمان توسعه تجارت با هدف ایجاد توازن در بازار و جلوگیری از خام فروشی انجام شد، اما حالا و با توجه به تخفیف‌های گسترده روسی در بازار به نظر می‌رسد که در یک هدف گیری اشتباه این اقتصاد ایران است که دچار خدشه جدی خواهد شد.
به گفته «رضا شهرستانی» در حالی که روسیه به مشتریان خود تخفیف ۱۵ تا ۲۰ درصدی برای خرید فولاد می‌دهد، افزایش عوارض صادراتی عملاً صادرات فولاد را می‌تواند با مشکلات جدی مواجه کند و شاید حتی برخلاف هدف گیری تحریم‌ها، باید منتظر تصاحب این بازار توسط روسیه بود.

عوارض فولاد برای تنظیم داخلی و صدای شنیدن بحران برای صادرات

«رضا محتشمی‌پور»، معاون امور معادن و فرآوری مواد وزارت صنعت، معدن و تجارت درباره وضع عوارض بالای صادراتی برای فولاد ۳۱ فروردین امسال به صداوسیما توضیح داده است که وضع عوارض ۱۷ تا ۲۲ درصدی برای تنظیم بازار داخلی بوده است، اما صادرکنندگان فولاد زیر بار این توضیح نمی‌روند و می‌گویند که سالانه بیشتر از ۳۰ میلیون تن فولاد در ایران تولید می‌شود و مصرف داخلی فقط حدود ۱۵ تا ۱۶ میلیون تن است؛ بنابراین نگرانی برای بازار داخلی هیچ توجیهی ندارد و دولت با این کار دغدغه بازار داخلی را نداشته و به دنبال افزایش درآمد‌های مالیاتی خود بوده است. نتیجه این که قیمت صادراتی فولاد ایران افزایش داشته و در مقابل روسیه برای فولاد خود تخفیف‌های بیشتری در نظر گرفته است.
«احمد دنیانور» عضو انجمن تولیدکنندگان فولاد، اما در این زمینه به شرق توضیح می‌دهد: «صنعت فولاد ایران در سال‌های اخیر با سختی فراوان بازار‌هایی را در اقصی‌نقاط دنیا به دست آورده بود و سالانه بین ۹ تا ۱۱ میلیون تن فولاد را صادر می‌کرد؛ به طوری که در سال ۱۴۰۰ صادرات فولاد شش میلیارد دلار درآمد ارزی برای کشور ایجاد کرد، اما حالا روسیه بازار‌های ایران را یکی‌یکی تصاحب کرده و اقدام اخیر دولت برای افزایش عوارض صادرات فولاد هم به این مشکل دامن زده و تقریبا صادرات فولاد متوقف شده است.» او با تأکید بر این که بازپس‌گیری این بازار‌ها بسیار دشوار است، ادامه می‌دهد: در حال‌حاضر صنعت فولاد ایران شرایط وحشتناکی را سپری می‌کند و برنامه‌های صادراتی فعالان این صنعت به هم ریخته است.

بیشتر بخوانید: گره چینی ونزوئلا بر فروش نفت ایران

این شرایط نیز در حالی است که اگر جلوی این اتفاق گرفته نشود درامد ارزی ۶ میلیارد دلاری کشور با چالشی جدی روبه رو خواهد بود. هم اکنون نیز برخی از اصلی‌ترین مشتریان ایران و کشور‌هایی مانند کره، تایلند، چین و افغانستان، سفارش‌های تازه فولاد خود را به روسیه داده اند. وضعیتی که تنها یک پیام مخابره می‌کند «مشتریان خود را از دست می‌دهیم».
همه این اتفاقات در شرایطی می‌افتد که سالانه در کشور ۳۰ میلیون تن فولاد تولید می‌شود که نیاز بازار داخلی ۱۵ تا ۱۶ میلیون تن است.

روسیه در کمین صادرات فولاد ایران

اما به طور کلی سه اتفاق اصلی را می‌توان باعث بروز بحران در تولید و صادرات فولاد برای ایران دانست.
اولین مورد این که جنگ روسیه و اوکراین باعث افزایش قیمت جهانی فولاد شده است که همین امر نیز موجب تمایل تولیدکنندگان فولاد به صادرات بیشتر آن به جای عرضه در داخل کشورشان می‌شود. از سوی دیگر روسیه تحت فشار‌های تحریم آمریکا و اروپا حالا با تولید انبوده فولادی مواجه است که باید راهی بازار‌های جهانی کند پس طبیعی است که هم، چون ماجرای نفت در بخش فولاد نیز سعی می‌کند با تخفیف‌های ۲۰ تا ۳۰ درصدی مشتریان سایر کشور‌ها را به دست آورد. کما این که در رابطه با مشتریان فولاد ایران نیز از همین روش استفاده کرده است.
از سوی دیگر طی سه ماه آینده به دلیل افزایش مصرف برق در تابستان، صنعت فولاد با محدودیت بیش از ۵۰ درصدی در تامین برق مواجه می‌شود، در نتیجه تولید روزانه فولاد ایران با افت جدی ۵۰ درصدی مواجه خواهد شد و همین مساله نیز بخشی از مشتریان فولاد ایران را جذب بازار‌های دیگر و عرضه کنندگان رو به افزایش فولاد می‌کند.
هم چنین با فرض شروع ساخت وساز تابستانی و برنامه دولت برای اجرای طرح نهضت ملی مسکن نیز موجب می‌شود که پیک تقاضای داخلی برای فولاد در چند ماه پیش رو باشد. در نتیجه طبیعی است که دولت سیزدهم با توجه به کاهش تولید فولاد در چند ماه آینده و افزایش تقاضای داخلی، بر صادرات فولاد برای برهه‌ای کوتاه محدودیت ایجاد کند تا با توجه به افزایش قیمت جهانی، صادرات ایران «بیش از حد» افزایش نیابد، زیرا همانطور که گفته شد اولویت تامین فولاد با بازار داخلی است.

نتیجه این روند نیز می‌تواند به کاهش درآمد ارزی کشور در این بخش منجر شود. این که میلیون‌ها بشکه نفت ایران بر روی آب‌های آزاد جهان سرگردان مانده است ضایعه‌ای بزرگ برای کشور است و حال تصور کنید در صنعت فولاد نیز رقیبی قدر که تحت سخت‌ترین تحریم‌ها قرار گرفته، نیز احتمالا از این به بعد چشم به بازار و مشتریان ایران دوخته است.
به نظر می‌رسد حالا و با گذشت حدود ۳ ماه از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، بهتر از همیشه بتوان ارزیابی از شرایط اقتصادی کشور داشت و بیشتر از هر زمان شاید برای برخی از کارشناسان و البته مسولان روشن شده باشد که رویا‌های فرصت خیز اقتصادی در دوران جنگ روسیه و اوکراین، بدون برجام، fatf و رابطه و مذاکره با دنیا تنها خواب و خیالی خوش است.