ماموریت سخت بورل در تهران

اقتصاد۲۴- جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با دستور کار نجات برجام عازم تهران شد. در حالی که انریکه مورا، معاون او در چند ماه گذشته به تهران سفر کرده و با علی باقری، معاون سیاسی وزیر خارجه ایران دیدار و گفتگو‌هایی داشته حالا بورل شخصا برای دور کردن مذاکرات احیای برجام از ایستگاه شکست دست به کار شده است. زمزمه‌ها درباره حضور احتمالی بورل در تهران از نشست خبری روز پنجشنبه حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه با سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در تهران زده شد. امیرعبداللهیان در بخشی از این نشست خبری با اشاره به رایزنی‌های بی‌وقفه علی باقری با انریکه مورا و تماس‌های خود با بورل وعده داد که رایزنی‌ها برای احیای برجام به زودی از سر گرفته خواهد شد. بامداد جمعه به وقت تهران، انریکه مورا عکسی از شام کاری خود و جوزپ بورل با راب مالی، رییس هیات مذاکره‌کننده امریکایی منتشر کرده و خبر داد که مذاکرات برای احیای برجام یکی از محور‌های اصلی این دیدار بوده است. انریکه مورا همچنین از قول رابرت مالی نوشت که «ایالات متحده متعهد به بازگشت به معاهده برجام» است. دیداری که برخی خبرنگاران در فضای مجازی از آن با عنوان شام آخر یاد کردند یا با اشاره به حضور بورل، مورا و مالی ادعا کردند که این سه نفر آخرین افرادی هستند که هنوز به احیای برجام و توافق با ایران امیدوارند. ساعتی پس از انتشار این تصویر، العربی الجدید خبر سفر جوزپ بورل به تهران را منتشر کرد. خبری که صبح جمعه توسط سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت خارجه تایید شد. خطیب‌زاده در این باره گفت: در این سفر که در چارچوب رایزنی‌های جاری بین ایران و اتحادیه اروپا انجام می‌شود درباره مناسبات دوجانبه، برخی موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی و همچنین آخرین وضعیت مذاکرات رفع تحریم‌ها بحث و تبادل نظر انجام خواهد شد. جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز در توییتی درباره سفرش به تهران، دیپلماسی را تنها راه بازگشت به اجرای کامل برجام دانست و نوشت: به عنوان هماهنگ‌کننده برجام برای دیدار با حسین امیرعبداللهیان همتای خود و دیگر مقامات ذی‌ربط ایرانی به تهران سفر می‌کنم. دیپلماسی تنها راه بازگشت به اجرای کامل توافق و معکوس کردن تنش‌های فعلی است. به گزارش خبرگزاری فارس، سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا هم در بیانیه‌ای در خصوص سفر بورل اعلام کرد: جوزپ بورل به عنوان بخشی از تلاش‌های جاری برای بازگرداندن برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به اجرای کامل، در تاریخ ۲۴ تا ۲۵ ژوئن (جمعه و شنبه) به ایران سفر خواهد کرد. نماینده عالی به عنوان هماهنگ‌کننده برجام با حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه و سایر همتایان ذی‌ربط ایرانی دیدار و گفتگو خواهد کرد.

سفر به تهران در میانه روز‌های سخت

مذاکرات برای احیای برجام در چه مرحله‌ای قرار دارد؟ حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران در نشست خبری روز پنجشنبه با سرگئی لاوروف، همتای روسی درباره وضعیت مذاکرات وین گفت: «قطار مذاکره برای لغو تحریم‌ها به ایستگاه‌های سخت و نزدیک به نقطه پایان خودش رسیده است و گاهی اوقات ایجاب می‌کند که توقف چند روزه یا توقف در یک ایستگاه خاص را در نظر بگیریم. گاهی این نیاز و درخواست طرف‌های مقابل مذاکره برای لغو تحریم‌ها بوده و گاهی اوقات ما برای جمع‌بندی و بازتعریف آخرین وضعیت گفتگو‌ها نیاز داشتیم که چند روزی توقف و مکث در مذاکرات ایجاد شود. جمهوری اسلامی ایران برای رسیدن به توافق خوب، قوی و پایدار جدی است و ما مسیر دیپلماسی را که مسیر درستی است، ادامه خواهیم داد و بار دیگر امریکا را به واقع‌بینی برای رسیدن به مرحله نهایی مذاکرات دعوت می‌کنیم.

هرچند وزیر خارجه در این سخنان به وقفه چند روزه اشاره دارد، اما رایزنی‌ها میان ایران و ۱+۴ از نیمه اسفندماه متوقف شده و تماس‌های پراکنده هرچند مداوم به ادعای تهران و واشنگتن با واسطه‌گری انریکه مورا ادامه داشته است. تهران می‌گوید که در این تماس‌های غیرمستقیم با امریکا چند ابتکار تازه را روی میز گذاشته و طرف امریکایی را به انفعال و نادیده گرفتن این ابتکار‌ها متهم می‌کند. در جانب امریکا، مرغ به اصطلاح یک پا دارد و مقام‌های امریکایی هم پیشنهاد‌های ایران را کلی‌گویی و هم فراتر از برجام خوانده‌اند. اصطلاحی که به نظر می‌رسد اشاره به مطالبه ایران برای حذف نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از لیست به اصطلاح گروه‌های تروریستی ایالات متحده دارد. جو بایدن، رییس‌جمهور ایالات متحده چندی پیش اعلام کرد تصمیم خود را درباره این اختلاف مهم با تهران گرفته و نام سپاه را در لیست حفظ خواهد کرد.

طرف ایرانی در پاسخ به پرسش‌های خبرنگاران درباره موضع ایران درباره تصمیم واشنگتن بر دو نکته تاکید کرده است:
۱. اختلاف میان ایران و امریکا قابل فروکاستن به یک مورد نیست.
۲. برای تهران مهم‌ترین مساله در مسیر احیای برجام، بهره‌مندی کامل اقتصادی از رفع تحریم‌هاست.

بیشتر بخوانید: موازنه قدرت نرم؛ رقابت سخت آمریکا و چین برای تسخیر قلب‌ها

در کنار این دو روایت رسمی، رسانه میدل ایست‌ای هفته گذشته ادعا کرد که تهران در بسته‌های پیشنهادی که به طرف امریکایی داده از موضع ضرورت خروج نام سپاه از لیست گروه‌های به اصطلاح تروریستی عقب‌نشینی کرده، اما مساله رفع تحریم قرارگاه خاتم‌الانبیا و چند نهاد دیگر را مطرح کرده است. در حالی که به ادعای این رسانه، طرف امریکایی از این پیشنهاد استقبال نکرده است، مقام‌های رسمی ایران و ایالات متحده تاکنون توضیح مشخصی درباره مفاد این گزارش نداده‌اند.

در حالی که تا یک ماه قبل روایت طرف ایرانی این بود که مذاکره میان ایران و ۱+۴ در همان اواسط اسفندماه به پایان رسیده و توپ در زمین امریکا برای تصمیم‌گیری است این معادله با توجه به حمایت تروییکای اروپایی (فرانسه، بریتانیا و آلمان) از قطعنامه پیشنهادی امریکا در شورای حکام علیه ایران و در نهایت تصویب آن به‌رغم رای منفی چین و روسیه تغییر کرده است. هرچند که طرف غربی ادعا می‌کند قطعنامه مصوب علیه ایران به دلیل برجاماندن اختلاف‌های پادمانی میان تهران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است، ایران این قطعنامه را سیاسی و ابزار‌سازی برای فشار بر تهران در مذاکرات وین می‌داند. ایران در واکنش به قطعنامه صادر شده از سوی شورای حکام سه گام برداشت که مهم‌ترین آن‌ها قطع اتصال ۲۷ دوربین فراپادمانی در تاسیسات هسته‌ای ایران بود. این اقدام ایران با واکنش رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روبه‌رو شد که ادعا کرد عدم دسترسی این نهاد به داده‌های دوربین‌های برجامی تداوم وضعیت سکون در مذاکرات برای احیای برجام را سخت کرده و در چنین شرایطی این مذاکرات ۳ تا ۴ هفته بیشتر زمان نخواهد داشت.

همزمان با این تحول منفی در رابطه ایران و تروییکای اروپایی در حوزه برجام، شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا هم هفته گذشته در سند همکاری این اتحادیه با شورا‌های همکاری خلیج فارس ایران را به فعالیت‌های ثبات‌زدا در منطقه غرب آسیا متهم کرد. در چنین شرایطی سفر جوزپ بورل به تهران در مقام مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از اهمیت بسزایی برخوردار است و می‌تواند به شکسته شدن فضای منفی به وجود آمده تا حدودی کمک کند. فضایی که بسیاری از تحلیلگران آن را غیرقابل تداوم برای مدت طولانی و منتهی به شکست مذاکرات احیای برجام و مرگ توافق می‌دانند.

کوروش احمدی، دیپلمات و کارشناس سیاست خارجی درباره اهمیت سفر جوزپ بورل به تهران در این مقطع به «اعتماد» می‌گوید: سفر بورل به تهران در این مقطع زمانی اتفاقا به خاطر تنش موجود بسیار مهم است. واقعیت این است که برجام در یکی از بلاتکلیف‌ترین مقاطع خود به سر می‌برد و دلیل آن نیز روشن نیست و طرف‌های برجامی نیز جز سخنان کلی چیزی نمی‌گویند. تقریبا اجماع وجود دارد که ۹۹/۹۹ درصد از توافق نهایی شده است و مذاکراتی برای آن یک صدم درصد نیز انجام نمی‌شود. طرف ایرانی سخنانی خیلی کلی در مورد مانع توافق گفته است. آقای امیرعبداللهیان می‌گوید مشکل اصلی خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی نیست، بلکه دستیابی به منافع اقتصادی ایران مشکل اصلی است که با ادعای تکمیل ۹۹/۹۹ درصدی توافق مغایرت اساسی دارد. این به این معنی است که مانع اصلی می‌تواند چیزی فرابرجامی و سیاسی باشد؛ لذا سفر بورل در این مقطع می‌تواند تلاشی دیگر برای تعیین تکلیف نهایی باشد؛ خاصه آنکه به تازگی او با رابرت مالی هم به تفصیل گفتگو کرده است. احمدی در پاسخ به این پرسش که برخی منابع در ایران گفته‌اند تهران منتظر می‌ماند تا ببیند آیا بورل پیام متفاوتی از جانب امریکا خواهد آورد یا خیر، در چنین شرایطی تا چه اندازه می‌توان به دستاورد این سفر امیدوار بود، می‌گوید: در پاسخ به این پرسش باید این را هم در نظر بگیریم که منابع امریکایی نیز مدعی شده‌اند که «بسته سیاسی» که در ۱۸ خرداد ایران اعلام کرد که به طرف مقابل داده، «مبهم و غیر محتوایی» بوده است.

به عبارت دیگر امریکا مدعی است که پیشنهادی محتوایی دریافت نکرده است. اینکه آیا گزارش میدل ایست‌ای در مورد پیشنهاد حذف تحریم قرارگاه خاتم‌الانبیا به جای خارج کردن سپاه از لیست FTO درست است یا خیر، روشن نیست. همچنین روشن نیست که مساله اوکراین تا چه حد در ملاحظات سیاسی طرفین نقش دارد. سوال دیگر این است که آیا ایران انتظار دریافت امتیازی در ازای صرف‌نظر کردن از مساله لیست FTO دارد و منتظر شنیدن ابتکاری از سوی امریکاست، یا خیر.

بیشتر بخوانید: روش‌های پیچیده ایران در دور زدن تحریم‌ها

این‌ها نکاتی است که در جریان سفر بورل به تهران باید روشن شود. در هر حال، با توجه به ادامه جنگ اوکراین و بحران در بازار نفت از یک سو و قطعنامه اخیر شورای حکام آژانس ممکن است لازم باشد که قضیه تا اوایل سپتامبر یک‌طرفه شود. به گزارش «اعتماد»، نخستین سفر بورل به تهران در رسانه‌های غربی نیز با واکنش قابل توجهی روبه‌رو شد. خبرگزاری فرانسه این سفر را یک فاکتور مهم و موثر بر سرنوشت توافق دانست. ایران در خلال گفتگو‌های وین بار‌ها تاکید کرده بود که پس از تجربه خروج یکجانبه امریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها این‌بار در مسیر احیای برجام خواهان ضمانت‌های اقتصادی برای بهره‌مندی از رفع کامل تحریم‌هاست.

حضور جوزپ بورل در تهران در شکستن فضای پرتنش به وجود آمده مهم است، اما مهم‌تر از آن اراده سیاسی تمام طرف‌های حاضر در برجام و ایالات متحده برای احیای این توافق است. در حالی که روسیه و چین به فراخور تحولات به وجود آمده در سایه جنگ اوکراین پویایی کمتری از خود در این مذاکرات نشان داده و صرفا به حمایت از احیای برجام بسنده می‌کنند، ایران با متحد شدن دوباره اروپا و امریکا در این پرونده روبه‌رو شده است. در چنین شرایطی باید دید که پیام مشخص جوزپ بورل از سوی ایالات متحده و واکنش ایران چیست و آیا مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در نخستین سفر خود به تهران در دولت سیزدهم با دستان پر تهران را ترک خواهد کرد؟