مسجد امام اصفهان و دوراهی تعمیر یا تخریب؟!

اقتصاد۲۴- تصور کنید دست در دست هم، وارد میدان نقش جهان اصفهان شده‌ایم. دورتادورمان را هنر و تاریخ فرا گرفته است. غرفه‌ها در همه سو با نظمی باورنکردنی ردیف شده‌اند و در هر ضلع این میراث جهانی بشر، بنایی عظیم جلوه‌گر است. ممکن است چند دقیقه گیج و مبهوت بمانید. اما به جنوب میدان نگاه کنید. به گنبد عظیم فیروزه‌ای و بلندترین منار‌های میدان. سردر آبی باشکوهی رو به ما آغوش گشوده است؛ مسجد شاه اصفهان.

برای یک نذر

ساخت این مسجد با یک نذر آغاز شد. شاه طهماسب صفوی که به تازگی از یکی از جنگ‌هایش جان سالم به در برده بود نذر کرد به شکرانه نجاتش مسجدی بسازد؛ اما در میانه جنگ‌ها و کشمکش با ازبکان فرصت ادای نذرش را پیدا نکرد. تاریخ، اما به گونه‌ای ورق خورد که نوه‌اش یعنی شاه عباس صفوی، نذر پدربزرگ را به شکوهمندترین صورت ممکن از مال خالص خود ادا و ثواب آن را به روح جدش تقدیم کند. مسجد شاه اصفهان در رقابت با مسجد جامع شهر اصفهان ساخته شد. باوجود تعدد استادکاران و هنر‌های به کار رفته در ساخت مسجد، هویت واحد و یکپارچه‌اش برای هر بیننده‌ای شگفت انگیز است. انگار تمام این مسجد را یک نفر ساخته است و نمازگزارانش را نیز به سوی این وحدت روح سوق می‌دهد. بنابه گزارش‌ها، مسجد با ۱۸ میلیون قطعه آجر و ۴۷۵ هزار کاشی ساخته و آراسته شده است. در بخش پایینی دیوار‌ها از قطعات بزرگ و یکپارچه سنگ مرمر تراش‌خورده، بهره گرفته‌اند. این سنگ‌ها از معدنی در حاشیه اصفهان تهیه شده که کشف آن اتفاقا همزمان با ساخت بنا بوده است.

مرمت مسجد شاه؛ تعمیر یا تخریب؟!

در اردیبهشت ۱۲۲۳ خورشیدی در اصفهان زلزله‌ای رخ داد. ضعف زیرسازی و نشست بنا که ناشی از شتاب در کار ساختمان مسجد بود هنگام این زلزله آشکار شد و مناره‌های ایوان جنوبی از بدنه جدا شدند. محمدشاه قاجار یکسال بعد بدون تعمیر اساسی تنها کاشی‌های فروریخته را تعویض و کتیبه‌ای به نام خودش جایگزین کتیبه قدیمی کرد. حدود ۹۰ سال بعد در بهار ۱۳۱۰ این کاشی‌ها فروریخت و شکاف‌های پشت آن آشکار ساخت که بنا در خطر فروپاشی است.

معمار ابنیه تاریخی اصفهان، استاد حسین معارفی در سال ۱۳۱۶ با کلاف‌های آهنین منار‌ها را به یکدیگر متصل و ایوان را مرمت کرد. پس از این اقدام نیز به طور متناوب مرمت‌های بسیاری در ایوان‌های شرقی، غربی، سردر، هشتی و مدرسه‌ها انجام شده است، اما ظاهرا مرمت این اثر، به قدمت تاریخ کماکان به قوت خود باقی است.
گنبدی که حدود ۴۰۰ سال پیش با تجهیزاتی ابتدایی در بهترین و زیباترین شکل ممکن بر بلندای مسجد شاه اصفهان ساخته شد امروز با وجود انواع ابزارآلات مدرن و دقیق اندازه‌گیری، از پس مرمت آن بر نیامدند و گنبد را کج کردند.

بیشتر بخوانید: جلوگیری از انتقال آثار فروخته شده در حراج ملی

پس از اعلام آغاز مرمت مسجد شاه اصفهان در سال ۸۷، در سال ۹۶ نخستین اثر عکس این مرمت مشخص شد. معضل اصلی، عدم نظارت بر فرآیند مرمت‌های متعدد بود که با صرف بودجه‌های کلان صورت می‌گرفت؛ اما به سبب عدم حضور کارشناسان آشنا به اصول ساخت و نصب کاشی در عملیات مرمت، به فاصله کوتاهی پوشش مرمت‌شده باد کرد و ریخت. در همین سال و با وجود بودجه یک میلیاردودویست میلیون تومانی صرف شده برای مرمت صددرصدی گنبد مسجد امام اصفهان و برچیدن داربست‌ها، تعدادی از کاشی‌ها بر سر گردشگران فرو ریخت و سه ترک از ۱۶ ترک این گنبد باد کرد.

سال ۱۴۰۱، پسرفت مرمت!

کارشناسان: گنبد ثبت جهانی شده مسجد امام اصفهان ساختار خود را از دست داده و نوسازی شده است. /مدیر پایگاه میراث جهانی نقش جهان: بحث‌ها غیرکارشناسی و بی‌ربط است؛ منتقدان ایرادهایشان را حضوری مطرح کنند! این خلاصه‌ای از انتقاد کارشناسان به مرمت مسجد شاه و پاسخ مسئولان است. مرمتی که بیش از ۶ میلیارد تومان خرج برداشته است. البته این ادعای مدیران میراث نقش جهان است و چندان نمی‌توان بر حقیقت آن صحه گذاشت!

در سال جاری، انتشار تصاویری از مرمت ناقص و عجیب گنبد مسجد شاه اصفهان، بعد از ١٢ سال صرف وقت، با واکنش انتقادی کارشناسان و مخاطبان شبکه‌های اجتماعی مواجه شده است. برخی فعالان حوزه میراث فرهنگی در توییتر، از مرمت غیراصولی بنا‌های یاد شده به شدت انتقاد کرده و می‌گویند گنبد‌ها دو رنگ شده و حتی نقوش تاریخی و سنتی آن هم دستخوش تحریف و دیگرگونی شده است و از اصالت بنا چیزی باقی نمانده است.

توازن گنبد از دست رفته است

براساس آنچه برخی کارشناسان کاشی‌کاری در اصفهان گفته‌اند، گنبد مسجد شاه اصفهان توازن معماری خود را از دست داده و ریخت گنبدی‌شکل آن از دست رفته است. به‌گفته آن‌ها یک‌سوی گنبد در بازسازی توسط پیمانکار خم دارد و سوی دیگر آن مثلثی‌شکل شده است. آن‌ها همچنین برآمدگی‌ها و فرورفتگی‌های سطح گنبد را زیاد و عمیق می‌دانند که انعکاس نور آفتاب روی این گنبد تاریخی ایجاد سایه می‌کند و منجر به ایجاد اعوجاج بصری در سطح گنبد می‌شود. به‌گفته کاشی‌کاران اصفهانی که در بنا‌های تاریخی فعالیت کرده‌اند، نحوه چینش کاشی‌های جدید نیز به‌گونه‌ای بوده که گل‌های کاشی با یکدیگر همخوانی ندارند و بالا و پایین نصب شده‌اند. به‌گفته آن‌ها حتی در بازسازی گنبد تلاش نشد در فاصله تکیه‌گاه پایه داربست‌ها با گنبد ابر یا پارچه و هر شی دیگری قرار دهند که منجر به فشار بیش از حد داربست‌ها به بدنه گنبد و تخریب بیشتر آن نشود. مسجد جامع عباسی که از آن با عنوان مسجد امام نیز یاد می‌کنند شاهکار معماری، کاشی‌کاری و نجاری قرن یازدهم هجری است که بسیاری این اثر را چکیده هزار سال تلاش هنری برای مسجدسازی در ایران می‌دانند.

حال پس از نزدیک به ۱۴ سال که داربست‌های مسجد امام اصفهان از فراز گنبد این شاهکار معماری در حال کنار رفتن است، نه از بازسازی اصولی و نه مرمت گنبد مسجد خبری است؛ اقدامی که نتیجه آن برداشتن تمامی کاشی‌های قدیمی گنبد و جایگزینی کاشی‌های نو با آن‌ها‌ست. رفتاری که به‌گفته برخی مرمتگران با اصول مرمت همخوانی ندارد. این، نه یک اشتباه سهوی که یک فاجعه ملی است و طبعا باید پاسخ برای مردم و برنامه‌آی برای جبران اعمال شود.

منبع: فرازدیلی