تالاب باستانی سی سر نیشابور در آستانه ثبت ملی

اقتصاد۲۴- «به‌طور طبیعی در اینجا نباید این برکه‌ها وجود داشته باشد»؛ این گفته محمدرضا دلقندی، کارشناس مسئول زیستگاه‌های اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی است. در ۴۵کیلومتری نیشابور به سمت سرولایت در کنار روستای تاریخی زرنده در دل کوهستان برکه‌هایی از دل زمین جوشیده که حتی برای ساکنان محلی هم شگفت‌انگیز است.

محلی‌ها این برکه‌ها را سی‌سر می‌نامند. برای به‌دست‌آوردن اطلاعات بیشتر سراغ اینترنت می‌روم، اما به‌جز چند پاراگراف مطالب پراکنده، اطلاعات زیادی درباره این تالاب وجود ندارد. با اداره حفاظت محیط زیست نیشابور تماس می‌گیرم و از خوش‌شانسی با گروه طبیعت‌گردی که قرار است به‌زودی به این منطقه بروند آشنا می‌شوم. صبح زود برای دیدن دریاچه‌های اسرارآمیز سی‌سر به همراه گروه طبیعت‌گرد و حامیان محیط زیست راهی می‌شوم.

اواسط فصل تابستان است، جای خالی رودخانه‌های خشک و دشت بی‌آب‌و‌علف در طول جاده باریک و پرپیچ‌و‌خم سرولایت نیشابور حکایت از تابستانی خشک و پیش از آن زمستانی کم‌بارش دارد و به یادم می‌آورد مدتی قبل اداره آبفای نیشابور خبر داد تعدادی از روستا‌های نیشابور با تانکر آب‌رسانی می‌شود و شرایط دشت نیشابور بحرانی است. ایوب امین‌الرعایایی یکی از حامیان محیط زیست در طول راه از غاری حکایت می‌کند که در کنار یکی از برکه‌های پنج‌گانه سی‌سر قرار دارد و سال‌ها قبل در داخل آن حدود شش ساعت غارنوردی کرده و به جایی رسیده که برای ادامه راه باید غواصی می‌کردند. هادی ناصری، کارشناس اداره حفاظت محیط زیست نیشابور نیز از معدن گچی می‌گوید که در نزدیکی تالاب سی‌سر فعال شده و حیات این برکه‌ها و زیست‌بوم منطقه را تهدید می‌کند.

کمی بیشتر از یک ساعت طول می‌کشد تا این جاده ناهموار ما را به روستای زرنده برساند. در روستا تعدادی از محلی‌ها همراهمان می‌شوند تا به کنار نخستین دریاچه از مجموعه دریاچه‌های باستانی سی‌سر برویم. ماشین‌ها می‌غرند و سینه کوهستان را می‌شکافند و پس از حدود ۱۰ دقیقه در کنار تپه‌ای گچی ترمز می‌کنند. از شیب تپه که بالا می‌روم ناگهان برکه‌ای سبزگون که در میان بوته‌های نی محصور شده مانند عروسی سبزپوش نشسته بر سینه خشک کوهستان غافلگیرم می‌کند.

اینجا بهشت گمشده کوهستان بینالود است که دور از چشم انسان‌ها زیستگاهی بکر برای جانوران منطقه به وجود آورده است. سطح آینه‌گون برکه بدون هیچ موجی رنگ فیروزه‌ای آسمان پیش از ظهر را در دل خود منعکس می‌کرد و جلوتر که می‌روی در کناره‌های برکه ترکیب رنگ قرمز جلبک‌ها با سبز و آبی فیروزه‌ای برکه انگار یک نقاشی آبستره را به نمایش گذاشته است.

انگشت اشاره یکی از محلی‌ها در دل آسمان لکه‌ای سیاه را نشانم می‌دهد و می‌گوید: آن شاهین را می‌بینی، همیشه اینجاست. سپس انگشتش به سوی تپه‌ای در بالای برکه نشانه می‌رود که یک دکل آنتن بر روی آن خودنمایی می‌کند و ادامه می‌دهد: اینجا همان معدن گچی است که ممکن است ریشه چشمه‌های باستانی سی‌سر را بخشکاند. رشید از اهالی روستای زرنده می‌گوید: پیش از این آب این دریاچه سرریز می‌شد، اما امسال به خاطر خشک‌سالی‌های مداوم سطح آبش پایین آمده و جلوه سال‌های قبل را ندارد. درباره عمق دریاچه می‌پرسم و پاسخ می‌دهد: تا به حال کسی در آن شنا نکرده و عمقش را هم نمی‌دانیم چقدر است. به گفته یکی از طبیعت‌گردان این برکه به دریاچه آرامش هم شهرت دارد و در گذشته نوعروس‌ها و داماد‌ها به کنار این دریاچه آمده و برای شروع زندگی‌شان نذر و نیاز می‌کرده‌اند.

از محلی‌ها درباره علت نام‌گذاری آن به اسم سی‌سر می‌پرسم، اما به‌جز تعدادی داستان و افسانه چیزی دستگیرم نمی‌شود. در گفتار بندهش از دریاچه‌ای به نام سوُوُر یا سوگَر که آذر بُرزین‌مهر در نزدیکی آن بوده نام برده شده است. فریدون جنیدی، مدیر بنیاد نیشابور، معتقد است برکه‌های ریوند همین دریاچه‌های فعلی «سی‌سر» هستند که در نزدیکی آتشکده آذر بُرزین‌مهر در پیرامون روستای برزنون واقع شده‌اند.

مانوئل بربریان، زمین‌شناس ایرانی، درباره این ناحیه می‌گوید: در ۳۷کیلومتری شمال باختری شهر نیشابور و ۱۱کیلومتری شمال خاوری معدن فیروزه نیشابور بر سر کوره‌راهی که از کان فیروزه و کان گچ نیشابور به جلگه ماروسک می‌رود در کوهپایه‌های شمالی کوه سی‌سر در جنوب روستا‌های اندرآب و زرنده چند برکه کوچک هست که در میان روستاییان افسانه‌های بس شگفتی درباره آن‌ها وجود دارد.

بیشتر بخوانید: حفره‌های مرگ زیر پای تاریخ ایران

بر اساس تحقیقات فریدون جنیدی آب این برکه‌ها به‌ویژه بزرگ‌ترین آن‌ها که سو (sow) نامیده می‌شود در چشم ایرانیان کهن یکی از گرامی‌ترین آب‌های جهان و مقدس بوده است. محمدرضا دلقندی، کارشناس مسئول زیستگاه‌های اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی می‌گوید: در سطح استان خراسان رضوی ۱۱ تالاب وجود دارد که از این تعداد دو تالاب کال‌شور و تالاب سی‌سر در نیشابور است و بر اساس قانون حفاظت از تالاب‌ها چهار تالاب در استان خراسان رضوی ثبت شده که شامل تالاب تجن، بزنگان، سیرخون در خواف و چشمه سبز در چناران است و درصدد هستیم تالاب سی‌سر نیشابور را هم جزء تالاب‌های ملی ثبت کنیم. وی با اشاره به اینکه پس از طی مراحل حقوقی برای ثبت این اثر طبیعی و ملی مطالعات و تحقیقات لازم بر روی پوشش گیاهی و جانوری این منطقه انجام خواهد شد، افزود: موقعیت تالاب سی‌سر از لحاظ جغرافیایی منحصربه‌فرد است و جریانات زیرسطحی در ساختار زیرزمینی این منطقه مجوعه‌ای از برکه‌های کم‌نظیر به وجود آورده وگرنه به‌طور طبیعی در اینجا نباید این برکه‌ها وجود داشته باشد.

غاری که هنوز انتهایش کشف نشده است

کمی آن‌سوتر از نخستین برکه سی‌سر در یک فرورفتگی در عمق زمین جوی آب زلالی روان است که دسترسی به آن امکان‌پذیر نیست و ظاهرا چشمه اصلی دریاچه از همین محل است. غار سی‌سر هم با دهانه‌ای تنگ که یک نفر به زحمت از آن می‌گذرد در همین محل قرار دارد. به گفته یکی از محلی‌ها چند سال قبل به خاطر اینکه اینجا محل زادوولد حیوانات وحشی شده بود ورودی آن را مسدود کرده بودند.

ابتدا دو نفر از بومی‌ها و طبیعت‌گردان وارد غار می‌شوند و پس از آنکه تأیید کردند جانوری داخل غار نیست و خطری تهدیدمان نمی‌کند به زحمت خودم را به داخل غار تاریک کشاندم. داخل غار هوا به‌شدت شرجی است و کمی که جلوتر می‌رویم به یک سه‌راهی می‌رسیم و به دنبال راه‌بلد وارد یکی از تونل‌ها می‌شویم. راهنمایمان در طول مسیر علامت‌گذاری می‌کند و توضیح می‌دهد که تا به حال از دو مسیر مختلف در طول این غار پیش رفته، ولی به انتهای آن نرسیده و برای ثبت این غار نیازمند یک تیم حرفه‌ای و تجهیزات برای مستندسازی است.

در قسمت‌های مختلف غار رسوبات گچ و نمک به چشم می‌خورد و به نظر می‌رسد در عمق این غار به همان سرچشمه ناشناخته‌ای می‌رسد که آب برکه‌های سی‌سر از آن می‌تراود. به این ترتیب غارنوردی را هم می‌توان به فهرست جاذبه‌های طبیعی این منطقه اضافه کرد.

حدود یک ربع ساعت در داخل غار پیش رفته‌ایم، اما به نظر نمی‌رسد پیشروی چندانی کرده باشیم، مسیر بسیار سخت، لغزان و ناهموار است و برای ما که حرفه‌ای نیستیم بیش از این جلورفتن می‌تواند خطرناک باشد. از غار که بیرون می‌آییم همه لباس‌هایمان از شدت شرجی داخل غار خیس شده است. یکی از طبیعت‌گردان قدیمی چند برگ آویشن از زمین جمع می‌کند و به همه توصیه می‌کند آن را بو بکشیم. او می‌گوید: آویشن‌های این منطقه انگار خاصیت آرامش‌بخشی عجیبی دارند.

انسان‌ها و خشک‌سالی خواهران سی‌سر را تهدید می‌کنند

آفتاب به وسط آسمان رسیده و جز صدای باد که در میان نیزار‌ها می‌پیچد صدای دیگری به گوش نمی‌رسد. به طرف برکه بعدی که حدود ۹۸۰ متر با برکه اول فاصله دارد به راه می‌افتیم. به گفته هادی ناصری، کارشناس اداره حفاظت محیط زیست نیشابور، وسعت عرصه آبی مجموعه دریاچه‌ها و برکه‌های طبیعی سی‌سر با پوشش گیاهی پیرامونش حدود ۱۵ هزار مترمربع است و دریاچه اصلی حدود سه هزار مترمربع و دریاچه‌های بعدی به ترتیب فاصله از دریاچه اصلی شش‌هزار‌و ۱۱۴، ۷۰۸، چهار‌هزار‌و ۳۰۰ و ۸۶۰ مترمربع وسعت دارند و به نظر می‌رسد هر پنج برکه با ارتباط خطی مشخصی به یکدیگر مرتبط هستند.

دریاچه دوم سی‌سر که متراکم‌ترین و بیشترین پوشش گیاهی را به خود اختصاص داده دارای آبی شور با بویی تند است و هنوز تحقیقی درباره خواص معدنی احتمالی این آب انجام نشده، اما ظاهرا محلی‌ها به شفابخش‌بودن آن اعتقاد زیادی دارند. یکی از پیرمردان محلی می‌گوید: در گذشته مردم به اینجا می‌آمده‌اند و نذرهایشان را در این دریاچه می‌انداخته‌اند به این امید که حاجت‌شان برآورده شود.

به گفته او قبلا اینجا هفت برکه بوده، اما به خاطر خشک‌سالی‌های پی‌درپی دو برکه آن خشک شده است. اما حالا علاوه بر دست قهر طبیعت که از آستین خشک‌سالی بیرون آمده، انسان‌ها هم کمر به خشک‌کردن چشمه حیات خواهران سی‌سر بسته‌اند و این مجموعه زیبا را تهدید می‌کنند.

پرویز حاجی‌بیگلو، یکی از اهالی روستای زرنده با بیان اینکه فعالیت‌های معدنی در اطراف دریاچه و غار سی‌سر موجب نگرانی اهالی شده است، گفت: مدتی قبل از مسئولان دعوت کردیم و به اینجا آمدند و از نزدیک با منطقه آشنا شدند و دستور توقف ادامه کار معدن را صادر کردند. او می‌گوید: در فصل بهار عده‌ای برای جمع‌کردن گیاهان دارویی به این منطقه می‌آیند و اگر کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی برای اهالی روستا برگزار شود، می‌تواند منبع درآمد خوبی باشد و از مهاجرت روستاییان به شهر جلوگیری کند.

محمدرضا دلقندی، کارشناس مسئول زیستگاه‌های اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی می‌گوید: در مواردی مانند تالاب سی‌سر بسیار مهم است که احساسی عمل نکنیم و در برخورد با حقوق دیگر بهره‌برداران در سطح منطقه اگر درست و قانون‌مند عمل نکنیم در نهایت به ضرر همه تمام خواهد شد و بخش زیادی از حفاظت از عرصه‌های طبیعی بستگی به مشارکت جوامع محلی دارد. وی افزود: در عرصه تالاب‌ها با دو دسته مشکلات طبیعی و انسانی مواجه هستیم و عمده مشکلات طبیعی شامل خشک‌سالی‌های ناشی از تغییر اقلیم است که بر میزان آب‌دهی و سطح آب تالاب و در نتیجه زیست‌بوم طبیعی منطقه تأثیر منفی دارد و با گذر از دوران خشک‌سالی می‌توان انتظار داشت به وضعیت قبلی برگردد، اما مشکلات انسانی و فعالیت‌های معدنی در اطراف عرصه تالاب می‌تواند تأثیرات منفی دائمی بر لایه‌های زیرزمینی تالاب داشته باشد.

او می‌گوید: تالاب سی‌سر دارای ظرفیت تبدیل‌شدن به یک منطقه گردشگری است و اگر بتوانیم این منطقه را با اطلاع‌رسانی و تبلیغات در سطح استان و کشور به درستی معرفی و صنعت گردشگری را در این منطقه فعال کنیم از نظر اقتصادی درآمد‌های خوبی برای ساکنان محلی ایجاد خواهد شد.

پس از دیدن برکه دوم به روستای زرنده می‌رویم تا در کارگاه آموزشی که درباره حفاظت از عرصه‌های طبیعی برای اهالی روستا تدارک دیده شده است، شرکت کنیم. تعداد زیادی از اهالی زرنده در مسجد روستا جمع شده‌اند و با اشتیاق در این برنامه آموزشی شرکت می‌کنند.

در حاشیه این کارگاه آموزشی به همت اهالی خوش‌ذوق روستای زرنده نمایشگاهی از صنایع دستی و محصولات محلی برپا شده تا طبیعت‌گردان و میهمانان بیشتر با ظرفیت‌ها و توانمندی‌های منطقه آشنا شوند. می‌خواهم مقداری گیاهان دارویی و محصولات لبنی محلی بخرم، ولی هرچقدر اصرار می‌کنم پولش را قبول نمی‌کنند.

سخاوت و میهمان‌نوازی در خون مردمان این مناطق کم‌برخوردار جریان دارد. از ترس اینکه اگر بیشتر اصرار کنم ناراحت می‌شوند خداحافظی می‌کنم و با این امید که به‌زودی خواهران سی‌سر در فهرست آثار ملی و طبیعی ثبت شوند روستای زرنده را ترک می‌کنیم.