ایران در بازی حذفی؛ تصمیم‌هایی بدون امیرعبداللهیان و نماینده ترکیه در اردن

اقتصاد۲۴-پایان اجلاس هفته گذشته کنفرانس بغداد ۲ در اردن، یک غافلگیری تازه برای ایران داشت. امانوئل مکرون، رییس‌جمهور فرانسه در مسیر بازگشت از این کنفرانس، در مصاحبه‌ای که با روزنامه النهار داشت، از پروژه منطقه‌ای با پشتیبانی فرانسه پرده برداشت که به صورت خلاصه به معنای حذف ایران از معادلات منطقه‌ای است.

به گزارش اعتماد ، رییس‌جمهور فرانسه مصاحبه خود را با این جمله آغاز می‌کند: «متقاعد شده‌ام که نمی‌توانیم برای مشکلات لبنان، عراق و سوریه راه‌حلی پیدا کنیم مگر در چارچوب کاهش نفوذ منطقه‌ای ایران.» او همچنین از برگزاری یک نشست در حاشیه کنفرانس بدون حضور مقام‌های ایران و ترکیه خبر داده است که در آن در مورد پروژه‌های انتقال گاز، آب و برق به عراق برای کاهش وابستگی بغداد به تهران گفتگو شده است. البته این تنها اظهارنظر مکرون در مورد ایران بعد از کنفرانس نبود، خبرنگار خبرگزاری فرانسه به نقل از مکرون نوشته است «از ابتدا باور داشتم که مسائل لبنان، سوریه و فراتر از آن تنها در چارچوب گفت‌وگویی که ایران در آن حضور داشته‌باشد، قابل حل است.» اظهارات اخیر امانوئل مکرون، یک نقطه‌عطف تازه در رویکرد منطقه‌ای دولت‌های غربی محسوب می‌شود. دولت‌های غربی تا پیش از این اصرار داشتند که بحران‌های منطقه در غالب مشارکت منطقه‌ای و میانجی‌گری دولت‌های غربی میان ایران و کشور‌های منطقه حل‌وفصل شود، حالا به نظر می‌رسد که به جای تشویق برای گفتگو به سمت گام‌های عملی روی آورده‌اند تا نقش ایران را در معادلات منطقه‌ای از گذشته کمرنگ‌تر کنند.
صباح زنگنه، نماینده پیشین ایران در سازمان همکاری اسلامی معتقد است که این نوع موضع‌گیری‌ها تا حدی به دلیل ضعف عملکرد دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مجال ظهور و بروز پیدا کرده است. زنگنه به «اعتماد» می‌گوید: «توان دیپلماسی کشورمان مقداری ضعیف‌تر از گذشته شده است و از فرصت‌ها نتوانسته‌ایم به خوبی استفاده کنیم تا شبکه‌ای از ارتباط‌های منطقه‌ای و بین‌المللی فراهم کنیم. زندگی امروز زندگی ارتباطات و همکاری جمعی است و از کار انفرادی یا کار محدود کمتر نتیجه گرفته می‌شود. وقتی ما نتوانیم از ظرفیت‌های دیپلماسی اقتصادی، دیپلماسی رسانه‌ای و دیپلماسی اجتماعی بهره بگیریم فرصت برای افرادی مانند آقای مکرون فراهم می‌شود تا از این خلأ بهره بگیرد و به اظهارات نسنجیده بپردازد.» وی معتقد است: «کشوری که می‌تواند کاری انجام دهد و توسعه عراق را یک قدم جلو ببرد، چنین اظهاراتی نمی‌کند و البته سیاست‌های اقتصادی و دیپلماسی اقتصادی ما در مورد عراق همچنان نارسا و ناکافی است.»

زنگنه اظهارات مکرون را غیرقابل قبول می‌داند و می‌گوید: «دوران رهبران بزرگ متاسفانه هم در منطقه و هم در اروپا سپری شده است. رهبرانی در جهان حکومت می‌کنند و در مسائل مختلف منطقه‌ای و بین‌المللی اظهارنظر می‌کنند که از اداره منسجم کشور خودشان هم عاجزند یا با مشکلات فراوانی دست به گریبانند. یکی از همین رهبران امانوئل مکرون است. آقای مکرون تصور می‌کند که در منطقه خاورمیانه دوران حکومت فرانسه بر بخشی از این منطقه تداوم دارد و به بازگشت قدرت سابق خودش در منطقه می‌اندیشد. این تفکرات از سوی یک رهبر کشور با سابقه تمدنی چند قرنی، سخن بسیار غیرقابل انتظار بود.»

صدا‌های موردپسند رژیم‌های خودکامه عربی

اظهارات امانوئل مکرون، پژواک صدا‌های مقام‌های رژیم‌های عربی منطقه است که مدت‌هاست ایران را به بحران‌آفرینی در منطقه متهم می‌کنند و از عراق و سوریه تا لبنان و یمن، ایران را به عنوان عامل بی‌ثبات‌ساز منطقه توصیف می‌کنند. امانوئل مکرون، در سخنرانی خود در کنفرانس بغداد ۲، مستقیما به نام ایران اشاره نکرده، اما تلویحا همین گفته‌ها را بدون نام بردن از ایران تکرار کرده‌بود. او در سخنرانی خود در کنفرانس تاکید کرد: «اجازه بدهید عراق راه خودش را انتخاب کند، راهی وجود دارد که به شکل هژمونی، امپریالیسم و مدلی که دیگران از بیرون تحمیل می‌کنند، نیست.» دیگر رهبران عربی حاضر در کنفرانس بغداد ۲ هم بدون نام بردن از ایران و ترکیه، از ضرورت حفظ تمامیت ارضی عراق سخن گفتند. فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی تاکید کرد که کشورش «هر شکل از تعرض به سرزمین‌های عراق» را محکوم می‌کند. این اظهارات احتمالا در واکنش به حملات اخیر ایران و ترکیه علیه مواضع گروه‌های شبه‌نظامی کرد در خاک عراق عنوان شدند.

عبدالفتاح السیسی هم عراق را یک مساله عربی توصیف کرد و گفت: «موفقیت عراق، موفقیت همه کشور‌های عربی است» و «هرگونه مداخله خارجی در عراق» را محکوم کرد. این ایده رژیم‌های عربی منطقه، حالا یک همراه اروپایی پیدا کرده است. در حالی که کنفرانس بغداد ۲ در ظاهر سازوکاری برای شراکت منطقه‌ای در بهبود اوضاع عراق بود، اما آنگونه که رییس‌جمهور فرانسه می‌گوید، تعدادی از حاضران در این اجلاس برای گفتگو‌های بیشتر «حذف» شده‌اند. به گفته رییس‌جمهور فرانسه در حاشیه کنفرانس بغداد ۲ یک نشست کوچک‌تر برگزار شده است که نمایندگان ایران و ترکیه در آن حضور نداشتند و در این اجلاس کوچک‌تر بود که «نقشه راه» برای پروژه‌هایی که وابستگی عراق را به ایران کمتر کنند، مورد بحث قرار گرفت. امانوئل مکرون گفته است که برنامه مشابهی نیز برای لبنان در سر دارد و قصد دارد که به زودی نشستی برای کمک به حل مساله انتخاب رییس‌جمهور و نخست‌وزیر جدید در لبنان برگزار کند. هر چند در اظهارنظر‌های مکرون در مورد لبنان، اسمی از ایران برده نمی‌شود، اما مشخص است که او برنامه‌ای برای دعوت از ایران در کنفرانس مورد نظرش برای حل بن‌بست سیاسی لبنان ندارد.

پروژه‌هایی برای کاهش وابستگی عراق به ایران

عراق بخش بزرگی از نیازمندی‌های برق و گاز طبیعی خود را از ایران وارد می‌کند. رییس‌جمهور فرانسه گفته است که قرار است از ماه آینده پروژه‌هایی آغاز شود تا جایگزین‌های تازه‌ای برای واردات گاز طبیعی و برق مورد نیاز عراق، تامین شود. از جمله این پروژه‌ها اتصال شبکه برق عراق به شبکه برق اردن و سپس مصر است. رییس‌جمهور فرانسه تاکید کرده است که فرانسه تامین مالی این پروژه‌ها را بر عهده گرفته است. امانوئل مکرون می‌گوید که حاکمان پیشین عراق برای تقویت استقلال این کشور تلاش کردند، اما به گفته او «ایرانی‌ها بین سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ صادقانه متعهد به استقلال عراق نبودند.» وی گفته است: «پروژه‌های حیاتی در عراق برای تامین آب، برق، گاز طبیعی و توسعه اقتصادی وجود دارد.

بیشتر بخوانید: تلاش‌های ایران برای احیای دوباره مذاکرات برجام در اوج تنش با غرب

ما می‌توانیم به این پروژه‌ها کمک کنیم و ضروری است که آن‌ها از وابستگی به ایران خلاص شوند. البته این کار‌ها یک‌روزه انجام نمی‌شود.» مکرون با توجه به نزدیک بودن حامیان نخست‌وزیر عراق به تهران، گفته است که صرف حضور محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق در این کنفرانس یک پیروزی بود، برگزاری کنفرانس پیروزی بود و آغاز به کار پروژه‌ها پیروزی است. صباح زنگنه در واکنش به این اظهارنظر مکرون که او شخصا عامل شکل‌گیری این کنفرانس بود، می‌گوید: «رییس‌جمهور فرانسه به شکلی سخن می‌گوید که گویی عراق منتظر بود مکرون از کشور‌های منطقه تقاضا کند که به عراق جا بدهند، عراق بزرگ‌تر از این حرف‌هاست و نیاز به چنین اظهارات توهین‌آمیزی ندارد. اینکه اگر فرانسه دعوت نمی‌کرد، کشور‌های دیگر حضور پیدا نمی‌کردند، حرف بی‌جایی است. این کشور‌های دیگر منطقه هستند که به استفاده از ظرفیت‌های فوق‌العاده عراق نیازمند هستند.»

عراق خیلی بزرگ‌تر از یک چاه گاز است

صباح زنگنه، کارشناس مسائل منطقه معتقد است که بخشی از رویکرد جدید فرانسه در مورد عراق، مربوط به قرارداد‌های جدید گازی است که میان دو کشور امضا شده است. سال گذشته کمپانی توتال انرژیز فرانسه توافقنامه‌ای به ارزش ۲۷ میلیارد دلار برای برداشت گاز طبیعی از میادین گاز عراق امضا کرد. نماینده پیشین ایران در سازمان همکاری اسلامی می‌گوید: «اینکه یک کشور قصد دارد در یک پروژه حفر چاه گاز وارد شود و قصد دارد گاز طبیعی را به مصرف برساند اینقدر فخرفروشی ندارد.» وی با اشاره به نقض چندین باره توافق‌های شرکت توتال در پروژه‌هایی در ایران ادامه می‌دهد: «آن‌هم از سوی شرکتی که به تعهداتش در کشور‌های دیگر منطقه آنچنان عمل نکرده است و به نقض عهد و پیمان مشهور است.» صباح زنگنه معتقد است: «آقای مکرون اگر قصد کمک به عراق دارد باید با یک رویکرد متمدنانه‌تری وارد شود. ایران برای فرانسه رقیب نیست که بلافاصله هدف اشتغال توتال در عراق را به عنوان کاهش نفوذ ایران جا بزند. ایران هزار‌ها سال نقش و حضور در منطقه داشته و دارد و با ملت‌های منطقه عجین است. با این سخنان که با حفر یک چاه گاز بخواهد با نفوذ ایران مقابله کند نشان از سطحی بودن امانوئل مکرون دارد.» 

صباح زنگنه معتقد است که عراق نباید به یک کشور مصرف‌کننده و مشتری در منطقه تبدیل شود. وی می‌گوید: «عراق باید به فعال کردن امکاناتش برگردد، به تعهداتش عمل کند و از این فرصت‌ها به عنوان رقابت کاهنده نگاه نکند. اگر بعد از جنگ امریکا در عراق رابطه‌ای با غرب شکل گرفته است، بغداد نباید دوباره دنبال پروژه‌های هزینه‌بر مانند خرید جنگنده‌های سوپراتاندارد فرانسوی برود. عراق نیاز دارد که پروژه‌های اشتغال‌زا و مولد داشته‌باشد. باید از همه امکانات منطقه‌ای و بین‌المللی بهره‌مند شود. عراق خیلی بزرگ‌تر از یک چاه گاز است.»

چرا ماکرون در سال ۲۰۲۲ با بیشتر رهبران عربی دیدار کرد؟

زمانی که نفوذ فرانسه در آفریقا در حال کاهش است، رییس‌جمهوری فرانسه سفر‌های خود را به کشور‌های عربی و دیدارهایش را با رهبران عرب در سال ۲۰۲۲ به‌طور بی‌سابقه‌ای افزایش داد. به گزارش ایسنا، به نقل از خبرگزاری آناتولی، امانوئل ماکرون، رییس‌جمهوری فرانسه در سال ۲۰۲۲ دست‌کم به شش کشور عربی سفر کرد. وی در پاریس نیز با تعدادی از رهبران عربی دیدار کرد. ماکرون همچنین با رهبران عربی در نشست‌های بین‌المللی مختلف دیدار‌هایی داشت که نشان‌دهنده توجه وی به منطقه عربی است که میزبان چندمین مناسبت جهانی از جمله نشست آب‌وهوا و جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ بود. جنگ روسیه در اوکراین نیز حیاتی بودن نقش کشور‌های عربی در تضمین امنیت انرژی اروپا را نشان داد. عامل داخلی نیز تاثیر زیادی در توجه رییس‌جمهور فرانسه به منطقه عربی داشت.

ماکرون بعد از اینکه برای بار دوم به عنوان رییس‌جمهوری فرانسه انتخاب شد از زیر بار فشار راست‌های افراطی که مخالف اعراب و مسلمانان هستند بسیار آزاد شده است. بیشتر سفر‌های وی به کشور‌های عربی و دیدارهایش با رهبران عرب بعد از دوره دوم ریاست‌جمهوری‌اش بوده است. اولین سفر ماکرون بعد از انتخاب مجدد به عنوان نخست‌وزیر فرانسه به ابوظبی بود. وی برای حضور در مراسم تشییع جنازه خلیفه بن زاید، رییس سابق امارات به این کشور سفر کرد. اما این سفر از «دیپلماسی تشییع جنازه» خالی نبود. ماکرون با محمد بن زاید، رییس جدید امارات دیدار کرد. محمد بن زاید نیز بعد از دو ماه از این دیدار به پاریس رفت. ماکرون در ابوظبی با محمد ولد الغزوانی، رییس‌جمهور موریتانی دیدار و با او درباره اوضاع منطقه ساحل گفتگو کرد. ماکرون بین ۲۵ تا ۲۷ اوت برای بستن صفحه اختلافات دیپلماتیک و تاریخی و امنیتی با الجزایر به این کشور سفر کرد. این سفر دیپلماتیک در پایان دادن به رکود روابط میان دو کشور موفق بود. ماکرون با عبدالمجید تبون، رییس‌جمهور الجزایر دیدار کرد و اولین نشست میان رهبران نظامی و امنیتی دو طرف از زمان استقلال الجزایر در سال ۱۹۶۲ برگزار شد. ماکرون ششم نوامبر برای حضور در نشست آب و هوا به شرم الشیخ مصر رفت. وی در حاشیه این نشست با عبدالفتاح سیسی، رییس‌جمهور مصر و عبدالمجید تبون دیدار کرد.

ماکرون بین ۱۹ و ۲۰ نوامبر به تونس سفر و با قیس سعید، رییس‌جمهور این کشور دیدار کرد. ماکرون همچنین بین ۱۴ تا ۱۸ ماه میلادی جاری دو بار به دوحه که میزبان جام جهانی فوتبال بود، سفر و با تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر دیدار کرد. رییس‌جمهور فرانسه اواخر مه از امیر قطر در پاریس استقبال کرد. ماکرون ۲۰ دسامبر در نشست سران «بغداد ۲» در اردن با مشارکت ۱۰ کشور و در راس آن عبدالله دوم، پادشاه اردن، رییس‌جمهور مصر و محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق شرکت کرد. این نشست مناسبتی برای دیدار عبدالله دوم و ماکرون بود و دو طرف درباره چالش‌های عراق، سوریه، لبنان و مساله فلسطین گفتگو کردند. ماکرون از تعداد زیادی از رهبران عربی نیز در کشور خود استقبال کرده است. از جمله این رهبران حمد بن عیسی آل خلیفه، پادشاه بحرین، رییس امارات، امیر قطر، رییس‌جمهور مصر، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان و محمود عباس، رییس تشکیلات خودگردان فلسطین هستند. ماکرون ژوییه از ولیعهد عربستان در پاریس استقبال و در حاشیه نشست گروه ۲۰ در جزیره بالی اندونزی نیز با او دیدار کرد. ماکرون تلاش می‌کند تا شکست سیاست خود در آفریقا را به ویژه در مالی و آفریقای مرکزی با افزایش حضور خود در منطقه عربی جبران کند. در سال ۲۰۲۲ ماکرون با بیشتر رهبران عربی دیدار کرد. او تنها با رهبران سوریه، لیبی، سودان، کویت، عمان، مراکش و لبنان دیدار نکرد.

وی تلاش می‌کند تا در بیشتر پرونده‌ها و بحران‌های عربی حتی در کشور‌هایی که با رهبران آن‌ها دیدار نکرده است مثل لیبی، سوریه و سودان حاضر باشد. وی به دنبال کمپین انتخاباتی در کشورش گزینه‌های جدی را در برخورد با کشور‌هایی مثل الجزایر و مراکش و تونس در پیش گرفت. وی به بحران ویزا با الجزایر و مراکش پایان داد. وزیر کشور فرانسه دسامبر به الجزایر و وزیر خارجه فرانسه به مراکش سفر کرد. ماکرون می‌خواهد روابط خود را با کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس و الجزایر در پرونده انرژی و به ویژه گاز برای جبران گاز روسیه تقویت کند. همچنین قرار است رییس‌جمهور فرانسه سال آتی به مراکش سفر کند. این سفر می‌تواند به بحران میان دو کشور پایان دهد. فرانسه می‌خواهد با افزایش حضور خود در منطقه عربی ثابت کند که همچنان یک قدرت بزرگ است هرچند که نقش این کشور در آفریقا کاهش یافته است و می‌تواند در بحران‌های داغ خاورمیانه و شمال آفریقا نقش کارآمدی داشته باشد. ماکرون همچنین می‌خواهد راه را بر افزایش نفوذ روسیه و چین در منطقه نزدیک به کشورش ببندد. ماکرون همچنین اعلام کرده که طی هفته‌های آتی طرح‌هایی را برای حل بحران سیاسی لبنان ارایه خواهد کرد.