اقتصاد۲۴- زنگ خطر کاهش گونههای اقتصادی آبزی خلیجفارس در جزیره کیش، رساتر از همیشه به گوش میرسد. گونههایی مانند میگو، ماهی مرکب، حلوا سفید، کوسه، ساردین، تن ماهیان، هامور و… که هم مشتری خوشخوراک ایرانی، خواهان آن است و هم آن سوی آبیها. همین موضوع انگیزهای شده تا صید غیرمجاز اینگونه آبزیان و دیگر ماهیهای حوزه صیادی کیش، هم بقای آنها را با خطر انقراض مواجه کند و هم به دلیل شیوههای غلط صید، بر آلودگیهای زیستمحیطی آب دامن بزند و عرصه را بر زندگی موجودات آن، از جمله مرجانهای منحصربهفرد کیش تنگ کند.
به گزارش هم میهن ، هرچند این مشکل هم مانند بسیاری دیگر از مسائل کشور، ریشه در بحرانهای اقتصادی، تورم فزاینده و نبودن فرصتهای شغلی کافی بهویژه برای مردم بومی منطقه دارد. اما کمبود امکاناتی از قبیل گشت دریایی، ضعف نظارتی و هماهنگ نبودن دستگاهها و نهادهای متولی موجب شده این منطقه جولانگاه سه هزار و ۵۰۰ شناور غیرمجاز صیادی، که بعضا با شیوههای ناصحیح و آسیبرسان به آبزیان و محیطزیست دریا انجام میشود، به خطری جدی برای منطقه تبدیل شوند.
کمی بالاتر از بازار ماهیفروشهای کیش، تابلوی اسکله صیادی نمایان است؛ منطقهای که محل عبور و مرور صیادان مجاز بومی و خارجیهاست. به جز این افراد و مسئولان اسکله، کسی اجازه ورود به این منطقه را ندارد. اگر زن باشی که دیگر اصلا ورود امکانپذیر نیست، حتما باید مجوز ورود از سازمان منطقه آزاد کیش را همراه داشته باشی. ظاهرا تعداد زیادی صیاد هندی و چندتایی هم صیاد چینی در این منطقه زندگی و کار میکنند.
اگرچه برخی صیادان محلی بر این باورند که بیش از ۵۰۰ صیاد هندی در این جزیره مشغول کارند. اما مسئولان تعداد کل صیادان هندی را حدود ۳۰۰ نفر عنوان میکنند. این صیادان سال پیش آمدند تا به ماهیگیران بومی کیش، شیوههای جدید صیادی را آموزش بدهند، اما پس از مدتی با استفاده از قانون اجازه کار اتباع خارجی در مناطق آزاد، مجوز صید گرفتند و حالا در کنار صیادان بومی این جزیره به صید انواع آبزیان منطقه مشغول هستند.
اما داستان صیادان بومی چیز دیگری است. شغل ماهیگیری نسل به نسل در میان خانوادههای آنها رواج داشته و از پدر به پسر به ارث رسیده است. اینها سالیان سال است که رزق و روزیشان به ماهیهای آبهای گرم خلیجفارس وابسته بوده و هست. بیشتر آنها دلشان میخواهد این شغل را به فرزندانشان نیز منتقل کنند. اما نگرانیهایی که در مورد خطر کاهش محسوس آبزیان این منطقه در اثر شیوههای غلط صیادی و هجوم بیرویه صیادان وجود دارد، آنها را نیز نگران کرده است که آیا چیزی برای آیندگان باقی میماند؟
شیوههای رایج صیادی در آبهای خلیجفارس بهخصوص جزیره کیش، صید با قلاب، تور و شیوه سنتی گرگور (یک نوع تله برای به دام انداختن ماهی) و البته تورهای «پریساین» که محلیها به آن محاصرهای یا اسرائیلی میگویند و معتقدند بلای جان آبزیان منطقه شده و استفاده از آن تلفات زیادی به همراه دارد. زیرا که به این تورها سرب و میلههای چنگکدار متصل است و موقع بیرون کشیدن تور از آب، ماهیها، خرچنگها و مرجانهای زیادی به آنها گیر کرده و تلف میشوند.
از آنجاییکه صیادان غیرمجاز اغلب از تاریکی شب و نبودن گشت دریا استفاده کرده و با انداختن این تورها در آب در هر نوبت صید، حجم زیادی ماهی صید میکنند و ابایی هم از صید بچهماهیها، ماهیهای باردار و از بین رفتن تخمهای آنها و دیگر موجوداتی که هنوز وقت گرفتنشان نیست، ندارند. همین موضوع است که موجی از نگرانی را در میان ماهیگیران بومی کیش و مسئولان جزیره ایجاد کرده است.
بیشتر بخوانید: مشارکت ژنهای خوب ایرانی با چینیها برای غارت ماهیهای سواحل جنوب/ ناظرانی که نمک گیر شدهاند!
«صالح» یکی از ماهیگیران بومی کیش است که شغل اصلی خودش و دیگر مردان خانوادهاش هم صیادیست. او که عاشق این شغل است و از ۱۵ سالگی مدرسه را رها کرده و به همراه پدرش دل به دریا زده تا ماهیگیر شود، حالا ۱۶ سال است که رزق و روزی خودش و خانوادهاش را از عمق همین آبها بهدست میآورد. او یک روز ماهیگیری روی آبهای کیش را اینطور توصیف میکند: «من و برادرم با هم صید میکنیم. هر نوبت ماهیگیری ما بین یک تا چهار روز - بسته به وضعیت صید و آب و هوا- طول میکشد. روزی که عازم دریا هستیم معمولا ۸ صبح باید اسکله باشیم تا اول از همه گونیها را پر از یخ کرده تا وقتی ماهیها صید شدند آنها را لابهلای این یخها نگه داریم. در هر قایق معمولا شش گونی جا میگیرد. بعد از آن است که به سوی سکوی نفتکش برای ماهیگیری حرکت میکنیم. اگر دریا آرام باشد حداکثر ۴ ساعت و اگر طوفانی باشد ۷ ساعت زمان میبرد تا یک نوبت ماهیگیری به اتمام برسد. ظرفیت قایقهای مجاز صیادی حدود ۲۵۰ کیلوگرم ماهی است، در هر نوبت صید ۵۰ تا ۶۰ کیلو صید میکنیم و وقتی به ۲۵۰ کیلوگرم رسید، دیگر وقت برگشت به اسکله است.
از آنجاییکه «شیرماهی» یکی از پرطرفدارترین ماهیهای جنوب است و کیش ذخیره خوبی از این ماهی دارد، پاییز و زمستان بهترین فصل برای صید شیرماهی، در این منطقه است، ماهیای که هم مصرف داخلی دارد و خارجیها هم طالب آن هستند. این روزها در عمق ۱۸ متری میتوانیم به دنبال شیرماهی باشیم، درحالیکه تابستان باید تا عمق ۳۵ متری هم پیش برویم تا به این ماهی پرطرفدار برسیم.»
این روزها صیادهای جزیره کیش شیرماهی را بین ۱۸۰ تا ۲۰۰ هزار تومان به بازار میفروشند، اما در بازار ماهیفروشهای همین جزیره بین ۳۰۰ تا ۳۵۰ هزار تومان و در تهران تا ۴۰۰ هزار تومان هم به فروش میرسد.
ماهیگیرهای هندی حدود ۱۵ سال پیش به جزیره کیش آمدند تا به صیادان بومی این جزیره، شیوههای جدید ماهیگیری را آموزش بدهند. اما حالا این مهمانها صاحبخانه شدهاند. این را یکی دیگر از صیادان محلی کیش که دلخوشی از رقبای هندی ندارد گفته و میافزاید: «آنها بیشتر به شیوه محاصرهای صید میکنند، تورهایشان شامل مجموعهای از قلابهای بههم متصل با سیمهای فلزی است که به عمق دریا انداخته میشود و هر چه موجود ریز و درشت است با خود جمع میکند. گاهی این موجودات کوچک که هنوز زمان صیدشان نرسیده، لابهلای سیمها گیر کرده و له شده و لاشه آنها به دریا ریخته میشود.»
او که خود را سلمان معرفی میکند، میگوید: «هندیها ۸۰ تا لنج دارند، هر لنج ظرفیت ۵۰۰ ماهی دارد. یعنی روزی حدود ۴۰ هزار قطعه ماهی فقط توسط این افراد صید میشود. ماهیگیران محلی بهشدت نگران این شیوه ماهیگیری و کاهش ذخیره آبزیان جزیره هستند. البته این فقط هندیها نیستند که به این شیوه مخرب ماهیگیری میکنند، بلکه تعداد زیادی صیاد ایرانی غیرمجاز هم به شیوه محاصرهای به جان ماهیهای این منطقه افتادهاند.»
سلمان که بیش از ۲۰ سال است روی آبهای خلیجفارس ماهیگیری میکند و دغدغه زیادی نسبت به حفظ موجودات زنده آبهای این منطقه دارد، نبودن امکاناتی از قبیل گشت دریایی کافی و نداشتن تخصص لازم برخی ماموران و مسئولان منطقه را دلیل وخیمتر شدن اوضاع در سالهای اخیر میداند. او و بسیاری دیگر از صیادان بومی بارها و بارها نگرانیهایشان را با مسئولان جزیره در نیروی انتظامی، سازمان منطقه آزاد کیش، شیلات، امور بندرها و... در میان گذاشتهاند. با وجود اینکه مسئولان همه حرفهای آنها را تایید کرده و قول مساعد برای حل مشکلات دادهاند، اما تا به حال به این مشکلات بهصورت ریشهای پرداخته نشده و همچنان صید غیرمجاز بلای جان آبهای گرم خلیجفارس، از جمله جزیره کیش است که بهگفته محلیها از بهترین مناطق ساحلی جنوب ایران برای صیادی بهشمار میآید.
احمد ابراهیمی، مدیرعامل تعاونی صیادان کیش موضوع از بین رفتن ذخایر آبزیان آبهای جنوب ایران بهویژه استان هرمزگان و جزیره کیش در آیندهای نزدیک را تهدیدی جدی تلقی کرده و دلایل این فاجعه زیستمحیطی را در شیوههای غلط ماهیگیری، اقدامات بازدارنده ناکافی و از همه مهمتر نبودن فرصت شغلی کافی در این مناطق میداند.
منظور از شیوههای غلط صیادی در آبهای استان هرمزگان کدام روشهاست؟
صید ترال بیرحمانهترین روش صیادی در جنوب ایران است؛ شیوهای که تمام موجودات زنده دریا را از عمق آبها جارو میکند و به دام میاندازد. اگرچه این روش در استان هرمزگان رواج ندارد. اما هنوز در استان بوشهر صیادان زیادی به این روش در حال خالی کردن آبهای منطقه از انواع ماهیان و دیگر آبزیان هستند. همین موضوع باعث شده صیادان این استان به آبهای منطقه کیش هجوم بیاورند و به صید بیرویه ماهی بپردازند.
صید با تور محاصرهای یا اسرائیلی از روشهای دیگری است که با وجود ممنوعیت هنوز کموبیش در جزیره کیش از سوی برخی صیادان غیربومی انجام میشود. این روش هم آسیب زیادی به آبزیان و مرجانهای منطقه وارد کرده و حیات آنها را در معرض خطر نابودی قرار داده است.
خطر نابودی آبزیان منطقه در سالهای نهچندان دور را تا چه حد جدی میدانید؟
اگر جلوی صید ترال در استانهای همجوار گرفته نشود و هجوم صیادان مجوزدار و بدون مجوز به این منطقه ادامه داشته باشد، بعید میدانم تا پنج سال آینده دیگر ماهی و آبزیای در این جزیره و مناطق اطراف باقی بماند تا روزی سفره صیادان شود، زیرا اینجا خلیج است، اقیانوس نیست که انتها نداشته باشد. از حدود ۱۰ سال پیش به این طرف، بیش از پنج هزار شناور غیرمجاز آبهای این مناطق از بندرلنگه گرفته تا پارسیان و منطقه مرزی ایران را جولانگاه خود قرار داده و متاسفانه روزبهروز هم تعدادشان بیشتر میشود.
شیوههای تنبیهی و برخوردهای قانونی با صیادانی که به شیوههای مخرب صید میکنند، چیست؟
از ماهیگیران بومی و سایر صیادان مجوزدار خواسته شده به محض اینکه شناورهای این افراد را دیدند به مقامات مسئول از جمله دریابانی اطلاع دهند. اما تعداد این شناورها آنقدر زیاد است که خیلی وقتها برخورد با آنها دشوار میشود. معمولا افرادی که مجوز دارند و به شیوههای غیرمجاز صید میکنند، جریمه نقدی میشوند. درحالیکه انتظار میرود حداقل مجوز این افراد برای مدتی تعلیق شده و شناورهایشان توقیف شود. وقتی اقدامات تنبیهی و مجازاتها تا این حد کمهزینه است، این افراد پرداخت جریمه را به جان خریده و به کار غیرقانونی و نابودکنندهشان ادامه میدهند.
دلیل اصلی تعداد زیاد شناورهای غیرمجاز صیادی و هجوم بیرویه به آبهای این منطقه چیست؟
علت اصلی بیکاری و نبود فرصت شغلی کافی در سایر بخشهاست. بسیاری از ساکنان جنوب ایران روزی خود را از آبهای خلیجفارس بهدست میآورند. ماهیگیری راحتترین کار در این منطقه است، وقتی دیگر بخشهای اقتصادی مانند گردشگری، تولیدی و صنعتی در این مناطق رونق چندانی ندارد، مردم چارهای ندارند تا برای تامین معاش خود و خانواده به دریا پناه ببرند.
بیشتر بخوانید: آیا سازمان بازرسی پرونده شیلات را بررسی میکند؟
شرکت تعاونی صیادان کیش چه برنامههایی برای جلب مشارکت صیادان بومی بهمنظور حفظ ذخایر آبزیان منطقه انجام داده است؟
یکی از مهم ترین برنامههایی که تعاونی با جدیت پیگیر آن است، رواج پرورش ماهی یا به اصطلاح محلی ایجاد «قفس برای ماهی» است؛ کاری که در برخی کشورهای حوزه خلیجفارس از جمله کویت هم اجرا شده و نتایج مثبتی به همراه داشته است. پرورش ماهی علاوه بر اینکه خطر نابودی آبزیان را به حداقل میرساند، فرصتی برای جلب مشارکت و همراهی صیادان در این اقدام زیستمحیطی و اشتغالزایی برای آنها بهشمار میآید.
یکی از لذیذترین و پرطرفدارترین ماهیهایی که در حال حاضر به روش پرورشی در جنوب ایران تولید میشود «سیباس» است. اگرچه ما هنوز در کیش پرورش ماهی را شروع نکردهایم. اما با همکاری مسئولان جزیره مجدانه بهدنبال آن هستیم تا سال آینده پرورش چند نوع ماهی از جمله سیباس، «ماهور» و «سکن» را عملیاتی کنیم.
همراهی صیادان با شیوه پرورش ماهی به جای ماهیگیری صرف از آبهای دریا، آن هم برای افرادی که نسل به نسل به این حرفه مشغول بودهاند، کار آسانی است. اما امیدواریم با اطلاعرسانی گسترده و فرهنگسازی این هدف مهم زیستمحیطی محقق شود.
شمار زیادی صیاد غیربومی فاقد مجوز با تورهای پریساین خود که نه از سازمان شیلات ایران و نه اداره شیلات کیش مجوز دارند، به این منطقه سرازیر شده و به صورت گسترده به صید آبزیان منطقه میپردازند. حمیدرضا بارگاهی، رئیس اداره شیلات کیش در گفتگو با هممیهن به تشریح ابعاد صیادی غیرمجاز در جزیره کیش از جمله صیادی با تورهای پرآسیب پریساین (محاصرهای)، موانع و مشکلات مقابله با این معضل پرداخت.
صیادان بومی میگویند صید محاصرهای که بیشتر توسط ماهیگیران هندی انجام میشود، تهدیدی جدی برای محیط زیست آبزیان جزیره کیش به شمار میآید، آیا این موضوع را قبول دارید؟
ماهیگیری با تور پریساین یا همان محاصرهای، توسط هندیها انجام نمیشود بلکه بیشتر صیادان غیرمجاز ایرانی دست به این کار میزنند. این روش صیادی بیشتر برای صید ماهیهای مهاجری که از دریای عمان به سمت خلیجفارس حرکت میکنند، مناسب است. به همین دلیل با مهاجرت این ماهیها به آبهای خلیجفارس بهویژه جزیره کیش، شمار زیادی صیاد غیربومی فاقد مجوز هم با تورهای پریساین خود که نه از سازمان شیلات ایران و نه اداره شیلات کیش مجوز دارند، به این منطقه سرازیر شده و به صورت گسترده به صید آبزیان منطقه میپردازند. تا سال ۱۴۰۰، پنج مجوز صید با تور پریساین در جزیره کیش وجود داشت که آن پنج مجوز هم سال گذشته باطل شد و در حال حاضر هر صیدی که به این روش انجام شود، تخلف محسوب شده و در صورت مشاهده با آن برخورد قانونی میشود.
در شرایطی که شمار زیادی از جوانان جزیره کیش و شهرهای دیگر استان هرمزگان بیکار و بهدنبال اخذ مجوز صیادی در این جزیره هستند، دلیل حضور ۳۰۰ ماهیگیر هندی در این جزیره چیست؟
این افراد ابتدا بهعنوان مربی آموزشی به این جزیره وارد شدند. اما پس از تکمیل دوره آموزشی، شماری از آنها با استفاده از قانون کار اتباع خارجی در مناطق آزاد، خواستار ماندن در این جزیره و کار بهعنوان صیاد شدند. به این دلیل که متقاضی شغل ملوانی روی لنج در اینجا کم است و تعاونی صیادان کیش مجبور به بهکارگیری ملوانهای هندی روی لنجهای ماهیگیری است.
راههای قانونی مقابله با صید غیرمجاز شامل چه مواردی میشود؟
براساس ماده ۲۱ قانون، حفاظت و بهرهبرداری از منابع آبزیان از طریق نیروی انتظامی بهعنوان ضابط قوه قضائیه انجام میشود. این ضابطان در اختیار سازمان شیلات ایران هستند تا با ایجاد گشت دریایی، به کنترل صید در دریا و مقابله با صیادی غیرمجاز بپردازند. این وظیفه در کیش، به عهده دریابانی جزیره است. از ابتدای امسال تاکنون ۵۶ مکاتبه صیادی غیرمجاز با دریابانی داشتهایم که در اغلب این موارد با آنها برخورد و لنجها و قایقهای متخلفان بازداشت شده است. از آنجاییکه صید غیرمجاز در این منطقه یک پدیده اجتماعی و تابع بازار کار و درآمد مردم است و در سالهای اخیر با افزایش فشارهای اقتصادی، تورم، شیوع کرونا و از رونق افتادن بخشی از کسبوکار مردم منطقه بهویژه مشاغل مرتبط با حوزه گردشگری است، تا زمانیکه راههای جایگزین کسب درآمد برای مردم وجود نداشته باشد، بخش زیادی از مردم به دلیل بیکاری و با انگیزه تامین معاش خانواده، به دریا رو میآورند. زیرا برای جزیرهنشینان و اهالی شهرهای بندری، دریا تنها منبع مطمئن کسب درآمد است. در حال حاضر، حدود ۸۰۰ نفر با داشتن ۱۴۰ شناور، به صورت مجاز در جزیره کیش در بخش صیادی مشغول کار هستند. از این تعداد ۵۴۰ نفر روی ۵۵ لنج و ۲۲۵ نفر روی ۷۵ قایق به ماهیگیری میپردازند. اما در یک نگاه کلی، سه هزار و ۵۰۰ شناور غیرمجاز با تعداد زیادی صیاد (حدود ۱۴ هزار نفر) در محدوده آبهای استان هرمزگان و بوشهر به صید شبانه و غیرقانونی مشغول هستند که تعداد زیادی از آنها مربوط به این منطقه میشوند. آنها از تاریکی شب و نبودن گشت دریایی سوءاستفاده کرده و دل به دریا زده و بدون توجه به ذخایر آبزی منطقه به صید بیرویه و غیراصولی میپردازند.
تهدید کاهش ذخیره آبزیان جزیره کیش و آسیبهای وارده به محیط زیست دریایی، تا چه حد جدی است؟
شک نکنید بهرهبرداری بیش از حد، در این منطقه دیر یا زود به تهدیدی جدیدی برای ذخایر آبی تبدیل خواهد شد. یکی از دلایل این تهدیدها، تغییرات اقلیمی و گرم شدن آبهای منطقه از سال ۲۰۱۸ به این طرف است. این موضوع موجب شده زیستگاههای مرجانی که از مهمترین ویژگیهای منحصربهفرد جزیره کیش است، رو به زوال بگذارد. صیدگاههای ساحلی در حال از بین رفتن است و صیادان به صیدگاههای مرزی روی آوردهاند.
نوار طولانی ساحلی و کمبود یگانهای نظارتی از دیگر دلایلی است که خطر تهدید از بین رفتن زیستگاه آبزیان منطقه را به دلیل صید بیرویه غیرمجاز، دامن زده است. اما همه اینها دلیل نمیشود دست روی دست بگذاریم و شاهد از بین رفتن سرمایههای دریایی منطقه باشیم. برای مقابله با مشکل صیادی غیرمجاز، از سال گذشته کمیته «انضباطبخشی به فعالیتهای ماهیگیری و مدیریت صید» با هدف تفهیم شیوههای صید مجاز و غیرمجاز راهاندازی شده است.
با پیگیریهای انجامشده، تلاش کردیم با جایگزین کردن قلاب به جای تورهای گوشگیر؛ صید با تور محاصرهای در این منطقه به حداقل برسد. علاوهبراین، یگان حفاظت -برای محافظت از گونههای آبزی و ساماندهی گشتهای نظارتی- تعیین شده که بهزودی در جزیره کیش مستقر خواهد شد.
بهترین و مناسبترین شیوه صیادی در آبهای جزیره کیش که جزء بهترین مناطق خلیجفارس برای ماهیگیری به شمار میآید، چیست؟
پایلوت صیادی با قلاب برای شناورهای لنج از دو دهه پیش در کیش اجرا شد. طرح آزمایشی با موفقیت همراه بود و از آن به بعد مقرر شد تمام لنجها و قایقها از این شیوه استفاده کنند. به همین منظور از تمامی صیادان منطقه خواسته شد تورهای خود را به اداره شیلات تحویل داده و در عوض قلاب ماهیگیری دریافت کنند.
واگذاری مجوز صید به ماهیگیران بر چه اساسی انجام میشود؟
شیوه مجوز دادن برای صیادی راساس استعلامهای علمی «موسسه تحقیقات علوم شیلات ایران» و با توجه به ذخیره آبزیان هر منطقه انجام میشود. از آنجاییکه روش صیادی با تور پریساین برای تن ماهیهای اقیانوس هند و دریای عمان مناسب است، این شیوه صیادی در خلیجفارس به صورت کلی ممنوع میباشد. زیرا این تورها که به کمک کشتیهای بزرگ یا شناورهای متوسط به آب انداخته میشود، ماهیها را به صورت گلهای هدف قرار میدهد. درحالیکه صیادان غیرمجاز این منطقه، این تورها را روی قایقهای کوچک خود حمل کرده و در نهایت بیش از ظرفیت و توان قایق از ذخیره آبزی منطقه صید میکنند. بهعنوان مثال درحالیکه ظرفیت و توان حمل و جابهجایی قایق تا دو تن است، صیادان سودجو تا پنج تن هم صید میکنند. با وجود همه اینها و اظهارنظری که اخیرا از سوی «ابوالفضل بهمنآبادی» نماینده دادستان کیش در گفتگو با خبرگزاری ایرنا در خصوص ممنوعیت صید و تورکشی در اطراف جزیره کیش به منظور مقابله با صید غیرمجاز و حفاظت از زیستگاههای مرجانی و عملیات کاشت مرجانها و ایجاد زیستگاه مصنوعی و همچنین برپایی رزمایشی مشترک با همکاری یگانهای عملیاتی از جمله دریابانی، یگان حفاظت منابع شیلات، محیطبانان محیط زیست و صیادان کیش در آیندهای نزدیک، مطرح شده بود؛ اما نگرانی از آسیبهای جبرانناپذیر صیادی غیرمجاز و از بین رفتن ذخایر آبزیان منطقه، بهویژه در میان ماهیگیران محلی و ساکنان اصلی جزیره کیش، همچنان یک دغدغه جدی به شمار میآید.