آیین های نوروز باستانی در ایران

اقتصاد۲۴- الهام عندلیب‌مقدم: نوروز در ایران اولین روز از سال نو و مصادف با یکم فروردین است که به عنوان بزرگترین جشن ملی ایرانیان، ریشه در ایران باستان دارد و درباره پیدایش آن روایات مختلفی است؛ برای دانستن تاریخچه پیدایش نوروز می‌توان آن را از چند جنبه مورد بررسی قرار داد:

تاریخچه پیدایش نوروز در ایران از دیدگاه اساطیری

بر اساس داستان‌های اساطیری سرزمین ایران از جمله تاریخ طبری و شاهنامه فردوسی، پیدایش نوروز به دوران پیشدادیان نسبت داده شده و جمشید پادشاه مشهور پیشدادی را بنیان‌گذار نوروز باستانی می‌داند. بر اساس روایات تاریخی، وی به هر مناسبتی بر روی تخت می‌نشست و با انجام کار‌های نیک، جشنی را برپا می‌کرد.

در یکی از آن مراسم که اتفاقی با روز اول فروردین مصادف شده بود، تابیدن نور خورشید در تاج این پادشاه، در میان مردم شور و غوغایی به پا کرد و همه فریاد زدند "جمشید" یعنی "بزرگی درخشید" و این نام بر وی نهاده شد. جمشید هم این روز را به خاطر این اتفاق و تعریف و تکریم خود جوش مردم از خود، روزی نو و مبارک دانست و از آن پس هر سال این روز را به‌عنوان نوروز گرامی می‌داشت.

خیام نیز در نوروزنامه، پیدایش نوروز را به زمان جمشید نسبت داده است.

تاریخچه پیدایش نوروز از دیدگاه مذهبی

از نگاه مذهبی نیز روایاتی درباره پیدایش نوروز وجود دارد که موید برگزاری این مراسم از سال‌های بسیار دور است. گفته می‌شود زرتشت پیامبر به عنوان کسی که تقویم خورشیدی را به مردم معرفی کرد، اولین روز سال یعنی برابری روز و شب را به عنوان اعتدالین نوروز نام‌گذاری کرد و جشن گرفت.

تاریخچه پیدایش نوروز از دیدگاه علمی

از نظر علمی و پدیده‌های نجومی، نوروز، روزی است که آفتاب در برج حمل (نیمکره شمالی) می‌تابد و خورشید روی مدار استوا قرار می‌گیرد. در نتیجه این اتفاق روز و شب با هم برابر می‌شوند. این‌ها نشانه روز اول فروردین است، روزی که طبیعت از خواب زمستانی بیدار و حیات دوباره زمین آغاز می‌شود.

نوروز در طول تاریخ

روایات تاریخی از ایران باستان نشان می‌دهد ایرانیان اقوام سرزنده‌ای بودند و به بهانه هر مناسبتی در کنار هم جشن می‌گرفتند و شکر خداوند را به جای می‌آوردند. یکی از این جشن‌ها، جشن نوروز بوده است که در هر یک از ادوار تاریخی، مراسم خاص خود را داشته است.

نوروز در دوره ساسانیان

مراسم نوروز در دربار ساسانیان و اشکانیان با شکوه و جلال خاصی برگزار می‌شد. پادشاهان در این ایام امر و نهی نمی‌کردند تا کسی را از خود نرنجانند.

در زمان ساسانیان مراسم نوروز شامل دو دوره "نوروز کوچک یا عامه" و "نوروز بزرگ یا خاصه" بود که حداقل ۶ روز به طول می‌انجامید. نوروز کوچک از اول تا پنجم فروردین و نوروز بزرگ در روز ششم فروردین برپا می‌شد. هر روز از مراسم نوروز کوچک به یکی از طبقات مردم تعلق داشت که به دیدار شاه می‌رفتند.

روز اول فروردین عامه مردم، روز دوم دهقانان و خدمتگزاران آتشکده‌ها، روز سوم روحانیان و موبدان، روز چهارم اعضای خاندان سلطنت، رجال و فرماندهان ارتش، روز پنجم اشراف و روز ششم ندیمان و مشاوران به دیدن شاه می‌رفتند.

در دیدار مردم با شاه، مشکلات آنان شنیده و دستور حل آن صادر می‌شد. نوروز بزرگ نیز متعلق به نزدیکان شاه و ندیمان و مشاوران بود.

جالب است بدانید در دوره ساسانیان سال کبیسه وجود نداشت و هر چهار سال، روز برگزاری نوروز، یک روز از اولین روز فروردین جلوتر بود. به همین دلیل در زمان ساسانیان، نوروز ثابت نبوده و در فصل‌های مختلف برگزار می‌شد.

یکی از رسوم متداول در زمان ساسانیان این بود که به مناسبت آغاز سال نو، در بامداد نوروز با جشن و شادمانی بر روی یکدیگر آب می‌پاشیدند.

از زمان هرمز اول (سومین پادشاه ساسانی) روشن کردن آتش در شب نوروز مرسوم و پس از آن در زمان هرمز دوم، رسم دادن سکه به عنوان عیدی در نوروز بنیان نهاده شد.

خوردن لقمه‌ای پنیر تازه با مقداری ماست نیز یکی دیگر از مراسم نوروز در زمان ساسانیان بوده که به باور مردم آن زمان اینکار شگون داشته است.

نوروز در دوره هخامنشیان

آثار باقیمانده از سنگ‌نوشته‌ها و کتیبه‌های دوران هخامنشی نشان از برگزاری شکوهمند جشن نوروز در آن زمان می‌دهد. همچنین روایات حاکی از آن است که مراسم ویژه نوروز از ۲۱ اسفند تا ۱۹ اردیبهشت ادامه داشته است.

کوروش بزرگ، بنیان‌گذار سلسله هخامنشی، در سال ۵۳۸ پیش از میلاد، نوروز را به عنوان یک جشن ملی اعلام کرد. ترفیع سربازان، بخشش محکومان، پاک‌سازی مکان‌های عمومی و خانه‌های شخصی از جمله مراسم مهم جشن نوروز در آن زمان بود.

بیشتر بخوانید: قصه نحسی ۱۳ به در چیست؟

در زمان داریوش یکم، تخت جمشید محل برگزاری مراسم نوروز بوده است. برخی تاریخ نویسان معتقدند که این محل برای برپایی جشن‌های نوروزی ساخته شده است.

نوروز پس از اسلام

پس از ورود اسلام به ایران، بی‌توجهی فرمانروایان و مخالفت اسلام‌گرایان، از مهم‌ترین دلایلی بود که باعث از بین رفتن بسیاری از جشن‌های ایرانی از فرهنگ ایرانیان شد. اعراب فاتح ایران و خلفای امویه و عباسی با وضع مالیات‌های سنگین برای برگزاری جشن‌های مهرگان و نوروز، مردم را از انجام این رسوم باز داشتند، اما نوروز یکی از رسومی بود که توانست جان سالم به در برد تاجاییکه بعد‌ها همین افراد نیز در مراسم نوروزی شرکت می‌کردند.

برافروختن آتش در نوروز و پاشیدن آب بر روی عابران، پوشیدن لباس نو، دادن سیب به عنوان هدیه، طبخ غذا‌های ویژه، خرید عطر‌های نوروزی و ... از جمله مراسم نوروز در این دوران بوده است.

سلسله طاهریان، سامانیان و آل‌بویه، جشن نوروز را با گستردگی بیشتری برگزار می‌کردند و سرودن شعر توسط شاعران دربار یکی از مراسم ویژه نوروز در این دوران به حساب می‌آمد.

جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی در دوران پادشاهی خود دستور داد تا تعدادی از ستاره شناسان ایرانی از جمله خیام گرد هم آیند و گاه‌شمار ایرانی را بهبود بخشند. این گاه‌شمار به تقویم جلالی شهرت پیدا کرد و از سال ۳۹۲ هجری بر اساس این تقویم، نوروز را جشن می‌گرفتند.

نوروز در دوره صفویان

در دوران صفویان نوروز دوباره به جایگاه خود بازگشت و به عنوان یک نماد ملی مطرح شد. یک یا دو ساعت مانده به آغاز نوروز، منجمان با لباس فاخر به پشت بام کاخ سلطنتی می‌رفتند و به محض دادن علامت توسط آنان، سال جدید با شلیک توپ اعلام می‌شد و آغاز سال نو را با نواختن طبل و شیپور، نای و نقاره و رقص و طرب و آتش‌بازی و صحنه‌های کمدی در مقابل کاخ شاه جشن می‌گرفتند. ایام عید، ۸ روز به طول می‌انجامید. نخستین روز عید، به گروهی از مردم اجازه داده می‌شد تا با شاه و درباریان دیدار داشته باشند.

روز دوم به علما و دانشمندان و خصوصا اخترشناسان، روز سوم به مغان و موبدان، روز چهارم به قضات، روز پنجم به بزرگان و اعیان و اشراف کشور و روز ششم به خویشاوندان و منسوبین شاهنشاه اختصاص داشت و دو روز آخر نیز زنان و کودکان سلطان، نزد وی می‌آمدند.

نوروز در دوره قاجار

یکی از مراسم مهم نوروز در زمان قاجار، مراسم سلام عام در تهران بود. در این مراسم سران مختلف، یک ساعت پیش از تحویل سال در دربار شاه حاضر می‌شدند. پس از انجام تشریفات خاص، یک ربع مانده به تحویل سال شاه وارد مجلس می‌شد و خطیب به سخنرانی می‌پرداخت. پس از آن منجم‌باشی خبر تحویل سال را اعلام می‌کرد. با شلیک توپ، همگان از تحویل سال مطلع می‌شدند. شاه نیز پس از تلاوت قرآن و تبریک به علما و سایر حضار، به دادن عیدی مشغول می‌شد. این مراسم در سایر شهرستان‌ها نیز با حضور فرماندار صورت می‌گرفت.

آداب و رسوم عید نوروز در ایران

ایرانیان از زمان‌های بسیار دور، نوروز را شروع رستاخیر طبیعت، موعد رویش و تولد نباتات می‌دانستند و بر این باور بودند که همگام با طبیعت، باید روز‌های تازه‌ای را با روح و روان تازه شروع کرد.

آن‌ها عقیده داشتند که سرنوشت انسان و جهان در سال جدید، در عید نوروز تعیین می‌شود. چراکه در نوروز نیکبختی‌ها برای مردمان زمین، تقسیم می‌شود. برای همین ایرانیان نوروز را روز امید نامیدند و با برگزاری مراسم ویژه به استقبال سال جدید می‌رفتند. امروزه برخی از این رسوم منسوخ شده و یا دستخوش یکسری تغییرات شده‌اند و برخی دیگر همچنان به قوت خود باقی مانده‌اند. در ادامه به برخی از این رسوم اشاره شده است:

هفت صنف

هفت صنف یا پروردن سبزه از جمله سنت‌های نوروز باستانی است که پیش از نوروز تدارک آن مرسوم بوده است. در دوره ساسانیان، ۲۵ روز قبل از نوروز در کاخ پادشاهان، بر روی دوازده ستون از خشت خام انواع حبوبات و غلات مثل برنج، گندم، جو، نخود، ارزن، و لوبیا می‌کاشتند و در روز شانزدهم فروردین جمع‌آوری می‌کردند. باور مردم بر این بود که هر کدام از گیاهان کاشته شده زودتر به بار نشیند، در آن سال آن گیاه محصول بهتری خواهد داشت.

ابوریحان بیرونی نیز در داستان‌های پیدایش سبزه‌های نوروزی گفته است مردم روز نوروز در کنار خانه خود هفت صنف از غلات را می‌کاشتند و از روئیدن آنها، خوب و بد محصول سالانه را حدس می‌زدند.

خانه تکانی

ایرانیان از گذشته‌های دور تا امروز با خانه‌تکانی به استقبال بهار و نوروز می‌روند. این رسم از اندیشه زرتشتیان مبنی بر تطهیر و پاکیزگی به عنوان اقدامی برای دور نگه داشتن شر از پادشاهی نشات می‌گیرد. آن‌ها معنقد بودند با خانه‌تکانی بدشگونی و انرژی‌های بد و روح‌های پلید از بین می‌روند. خانه‌تکانی به طور نمادین به ارواح نیاکان نشان می‌دهد که خویشاوندان آن‌ها آماده و مایل به پذیرایی از آن‌ها هستند.

افروختن آتش (چهارشنبه سوری)

پیش از نوروز در برخی مناطق، رسم آتش افروختن معمول بوده است. ایرانیان در آخرین سه شنبه سال خورشیدی، با برافروختن آتش و پریدن از روی آن به استقبال نوروز می‌رفتند. مردم در این روز برای دفع شر و بلا و برآورده شدن آرزوهایشان مراسمی را برگزار می‌کردند و از روی اتش می‌پریدند.

ادای احترام به درگذشتگان

یکی از رسوم ایرانیان که امروزه بیشتر در خراسان برگزار می‌شود، مراسم الفه است؛ در این مراسم که در آخرین پنجشنبه سال برگزار می‌شود، بازماندگان مردگان برای ادای احترام بر سر مزار درگذشتگان خود می‌روند. طی این مراسم، شیرینی در کنار سبزه بر سر سفره گذاشته می‌شود.

شاه بازی یا میر نوروزی

یکی از مراسم فراموش شده و جالب توجه نوروز، انتخاب میر نوروزی یا شاه بازی بوده است. در روز‌های پایانی سال، از میان مردم عامه، امیر یا حاکم موقتی را برای یک منطقه، روستا یا محله انتخاب می‌کردند و برای یک یا چند روز زمام امور را به عهده‌اش می‌گذاشتند. حاکم موقتی در این مدت می‌توانست دستور عزل و نصب، توقیف، جریمه و مصادره و یا حبس صادر کند. احکامی که میر نوروزی صادر می‌کرد صرفا جهت تفریح و خنده بود و پس از پایان حکمرانی موقتی‌اش همه چیز به حالت اول برگردانده می‌شد.

مراسم آب پاشی

از جمله مراسم بسیار مشهور و سنتی که در نوروز باستان انجام می‌شد، جشن آبریزگان یا شست و شو و غسل و آب پاشیدن به یکدیگر بوده است. به گفته ابوریحان بیرونی، مردم در سپیده‌دم روز نوروز، در آب کاریز‌ها و آبگیر‌ها خود را می‌شستند و به یکدیگر آب می‌پاشیدند، این کار به دلیل تطهیر و آماده شدن از لحاظ سنن دینی جهت حلول سال نو بوده است.

کوسه برنشین یا بهار جشن

مراسم کوسه برنشین یکی دیگر از مراسم نوروز باستانی بوده است. ابوریحان بیرونی این رسم را اینگونه توصیف می‌کند که در اولین روز بهار یک مرد کوسه (کم ریش) را بر خر می‌نشاندند که در یک دستش کلاغ بود و در دست دیگر یک بادبزن و مرتب خود را باد می‌زد و اشعاری را می‌خواند که حاکی از وداع با زمستان و سرما بود و از مردم سکه و دینار می‌گرفت. آنچه از مردم می‌گرفت، از بامداد تا نیمروز مربوط به خزانه و شاه و از نیمروز تا عصر متعلق به خودش بود. این آئین در دوران ساسانی و دوره اسلامی، توسط غلامان سیاه اجرا می‌شد که با لباس‌های رنگارنگ و آرایش ویژه و لهجه خاصی که داشتند، دف می‌زدند و ترانه‌های نوروزی می‌خواندند. حاجی فیروز‌های امروزی از بقایای آن رسم کهن است.

سفره هفت سین

سفره هفت سین یکی از شاخص‌ترین رسوم باستانی ایام نوروز است که از هفت گونه گیاهی و خوراکی که با حرف "سین" شروع می‌شوند تشکیل شده است. سبزه، سیب، سمنو، سنجد، سیر، سرکه و سماق اجزا اصلی سفره هفت سین ایرانیان هستند که هر کدام معنا و مفهوم خاصی دارند. قرآن، آینه، شمع، تخم‌مرغ رنگ شده، ماهی قرمز، نان و سبزی، گلاب، گل، سکه و … سایر اجزاء سفره هفت سین می‌باشند. برخی معنقدند
ایرانیان باستان عقیده داشتند که در ایام نوروز ارواح به خانه‌های خویش باز می‌گردند و بازماندگان برای پذیرایی از آن‌ها سفره‌ای پهن می‌کردند و انواع خوراکی‌ها را در آن می‌گذاشتند. رسم است که به هنگام تحویل سال همه در کنار سفره هفت سین می‌نشینند و برای یکدیگر سال خوبی را آرزو می‌کنند.

دادن هدیه و عیدی

یکی از رسوم قدیمی نوروز، عیدی دادن و عیدی گرفتن است. در نوروز باستان و مهرگان رسم بود که فرمانروایان ایالات و اشراف و عامه مردم، هر یک به تناسب بضاعت خود، هدایایی را به دربار شاه اهدا می‌کردند. همچنین مردم به یکدیگر شیرینی هدیه می‌دادند. رسم دادن سکه به‌عنوان عیدی، در زمان هرمز دوم، پادشاه ساسانی، در سال ۳۰۴ میلادی آغاز شد. بعد‌ها این رسم به دلیل مشکلات اقتصادی مردم کم کم جای خود را به هدایای سنتی و کشاورزی داد. امروزه این رسم به این شکل است که معمولا بزرگتر‌ها به کوچکتر‌ها اسکناس‌هایی را به‌عنوان عیدی می‌دهند.

خوردن سبزی پلو با ماهی و یا رشته پلو و آش رشته

خوردن سبزی پلو با ماهی نیز یکی از رسوم قدیمی است که تا به امروز اصالت خود را حفظ کرده است. ایرانی‌ها سبزی موجود در سبزی پلو را نماد خرمی و پر برکت بودن زندگی و ماهی را نماد زندگی، ثروت و فراوانی می‌دانستند.

خوردن پلو در شب سال نو نیز به این علت بوده که آنان برنج را گیاهی ارزشمند و نشانه برکت و حاصلخیزی می‌دانستند و بر اساس این باور در شب سال نو پلو می‌خوردند تا سال پیش رو در مزارعشان برکت و حاصلخیزی داشته باشند.

در قرن‌های گذشته، اکثر مردم فقط سالی یکبار می‌توانستند پلو بخورند که آن هم شب نوروز بود. در این شب، همه یا اکثر مردم پلو می‌پختند و از این پلوی نوروزی برای فقرا، سلمانی‌ها، حمامی‌ها، کدخدا و روحانی محل پیشکش می‌بردند.

همچنین در برخی مناطق مرسوم است که پس از سال نو اولین وعده غذایی رشته پلو یا آش رشته باشد، که بر اساس باور قدیمی خوردن آن موجب می‌شود تا سر سرشته کار تا آخر سال دست اعضای خانواده بیاید.

دید و بازدید

یکی از رسوم ایام نوروز دید و بازدید اقوام و خویشان است و بهانه‌ایست تا حداقل سالی یک بار دیدار‌ها تازه شود.

پوشیدن لباس نو

رسم بر این است که ایرانیان در ایام نوروز و به هنگام دید و بازدید‌ها به نشانه نو شدن لباس زمین، لباس نو بر تن می‌کنند و خود را می‌آرایند.

سیزده به در

سیزده به در به عنوان مراسم بدرقه جشن نوروز حکایت از این دارد که باید در سیزدهمین روز از جشن‌های نوروزی، برای راندن نحسی، از خانه خارج شد و به دامان طبیعت رفت. امروزه در تقویم رسمی ایران این روز تحت عنوان روز طبیعت نام‌گذاری شده است.

ثبت جهانی نوروز

نوروز، با عنوان رسمی "روز بین‌المللی نوروز"، توسط یونسکو به عنوان میراث فرهنگی و معنوی بشر به ثبت جهانی رسیده است.

در سال ۲۰۰۹ جشن باستانی نوروز با ریشه ایرانی در تقویم مجمع عمومی سازمان ملل جای گرفت. این جشن در متن تصویب نامه به صورت زیر توصیف شده است:

نوروز، ۲۱ ماه مارس جشنی با ریشه ایرانی که قدمتی بیش از ۳ هزار سال دارد و امروزه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند.

برای نخستین بار، نوروز ۱۳۹۱ در صحن عمومی سازمان ملل و یونسکو به میزبانی ایران جشن گرفته شد و جهانیان این میراث فرهنگی ارزشمند را شناختند.

نوروز در کشور‌های دیگر

نوروز آیینی است که نه تنها در ایران بلکه در کشور‌های دیگر جهان نیز برگزار می‌شود. افغانستان، آذربایجان، ترکمنستان، تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و چندین کشور دیگر جشن نو شدن زمین را با آداب و رسوم خودشان برگزار می‌کنند.