موانع حذف تنوع در مدارس ایران؛ کدام مدارس امکان حذف شدن یا ادغام شدن با یکدیگر را دارند؟

اقتصاد ۲۴- «حسین صادقی»، کارشناس حوزه آموزش و پرورش در مورد موضوع تنوع در مدارس ایران که چند دهه است تبدیل به چالش در سیستم آموزش کشور شده و تبعات آن توضیح داد: تنوع مدارس در ایران، پیشینه‌ای بسیار طولانی داشته و محدود به نظام آموزشی دوره‌های اخیر نمی‌شود؛ با پیروزی انقلاب اسلامی، مسائل گوناگونی در حوزه اجتماعی و فرهنگی از منظر رویکردهای انقلابی مطرح شد که از مهم‌ترین آن‌ها «عدالت گستری در همه ابعاد و حوزه‌ها» بود و این موضوع نه تنها در همه بخش‌های جامعه که تأثیر مستقیمی بر نظام آموزشی کشور دارند، گذاشت بلکه روند این تأثیرگذاری، در گام‌های نخست، در «حذف برخی از انواع مدارس» و در گام دوم، در «تصویب و ایجاد انواع جدیدی از مدارس» بیشتر نمایان شد.

صادقی تصریح کرد: به عنوان مثال می‌توان به منع ثبت نام دانش آموزان پیش دبستانی و دبستانی در «مدارس بین المللی» در اوایل انقلاب (سال ۵۸) به جهت حاکمیت افکار و اندیشه‌های غربی و متعاقب آن منع ثبت‌نام دانش آموزان مسلمان در «مدارس میسیونری مسیحی و اقلیت‌های مذهبی» اشاره کرد؛ موضوعی که تأثیر مستقیمی در حذف دیگر مدارس غیر دولتی گذاشته و موجب منع فعالیت بخش خصوصی در اداره مدارس شد و شورای انقلاب را مجاب به صدور مصوبه‌ای در دوم اسفند ۱۳۵۸ به این شرح کرد: «به منظور توزیع عادلانه امکانات آموزشی و بهره گیری صحیح از تحصیل رایگان، بر طبق اصل سی‌ام قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به آموزش و پرورش اجازه داده می‌شود کلیه واحدهای آموزشی غیردولتی را که در تاریخ تصویب این قانون دایر بودند و با کسب اجازه تأسیس از وزارت آموزش و پرورش اداره می‌شدند، براساس آیین نامه خاصش از اول تیرماه ۱۳۵۹ به صورت دولتی اداره نماید.»

تاسیس «مدارس شبانه روزی» و «مدارس نمونه مردمی»، با هدف تأمین فرصت‌های برابر آموزشی برای اقشار محروم جامعه

او در ادامه تاکید کرد: بدین ترتیب، «مدارس ملی و مردمی» یعنی همان مدارس غیردولتی (به جز چهار مدرسه علوی، نیکان، رفاه و احمدیه)، دومین گونه از مدارسی بودند که پس از انقلاب از لیست انواع مدارس کشور حذف شدند و همه این اتفاقات با شعار «تحقق عدالت آموزشی» صورت گرفت و متعاقب آن «مدارس شبانه روزی» و «مدارس نمونه مردمی»، با هدف تأمین فرصت‌های برابر آموزشی برای اقشار محروم جامعه، تأسیس شد. 

بیشتر بخوانید: بررسی مفهوم جداسازی مدارس در ایران

صادقی اظهار کرد: دوگانه‌ای که از یک سو در پی نگاه و رویکرد انقلابی به دنبال «عدالت گستری» بود و از سوی دیگر با افزایش نرخ رشد جمعیت و افزایش هزینه‌های اداره آموزش و پرورش بر دولت، «تصدی‌گری امور از سوی مردم و بخش خصوصی» را اجتناب ناپذیر می‌کرد. لذا می‌توان با مطالعه و بررسی روند حذف و ایجاد تدریجی انواع گوناگون مدارس در طی سال‌های متمادی، به این نتیجه دست یافت که یکی از مهم‌ترین چالش‌های آموزش و پرورش در زمینه «تنوع مدارس»، «مسئله مدیریتی» و «مسئله اقتصادی» مدارس از منظر جلب مشارکت عمومی به منظورکاهش هزینه‌های آموزشی و برداشت بار آن از دوش دولت بوده است.

او تصریح کرد: بنابراین به جرأت می‌توان خاستگاه تنوع مدارس در کشور را همین دو مسأله دانست؛ جریانی که بیش از چهار دهه در قالب تصمیم‌گیری‌های متفاوتی در حوزه تأسیس انواع مختلفی از مدارس نظیر: نمونه دولتی، غیرانتفاعی، غیردولتی، هیئت امنایی، راه دور، فرهنگ، علوم و معارف اسلامی، استعدادهای درخشان، مدارس دانش آموزان با نیازهای ویژه، شاهد، ایثارگران، ورزش، مدارس قرآنی، مدارس وابسته به سپاه، جهاد و حوزه‌های علمیه و این اواخر مدارس مسجد محور و… با نگاه مالکیتی، کیفیت تحصیلی، تنوع استعدادها و عدالت آموزشی یا دسترسی همگانی و… پا به عرصه گذاشته و موجب رشد فزاینده انواع مدارس دولتی و غیر دولتی و فعالیت بیش از ۲۰ نوع مدرسه در کشور شده است!

صادقی با بیان اینکه موضوعاتی همچون کنکور سراسری و المپیادهای مختلف ملی و بین المللی و معرفی رتبه‌های تک رقمی و برگزیدگان از میان فارغ التحصیلان مدارس خاص، موجب شده تا در دو دهه اخیر، ثبت نام و تحصیل در برخی از انواع این مدارس، نظیر مدارس استعدادهای درخشان، مدارس نمونه دولتی و برخی از مدارس غیردولتی، بیش از دیگر ادوار تاریخی، مورد توجه بوده و شکل پیچیده و گسترده‌تری به خود بگیرد، گفت: همین امر باعث شده تا در سطوح مختلف تصمیم گیری و حتی در شورای عالی آموزش وپرورش، به عنوان عالی‌ترین مرجع تصمیم گیری؛ انواع مدارس، محل بحث، مناقشه و چالش جدی کارشناسان واقع شود.

یکی از ویژگی‌های مدارس در نظام آموزش و پرورش ایران، تناقض شعار «عدم تنوع مدارس» در عین «متنوع بودن مدارس» است

این کارشناس آموزش و پرورش در پاسخ به این سوال که اگر قرار به حذف یا ادغام مدارس مختلف باشد، فکر می‌کنید کدام مدارس امکان حذف شدن یا ادغام شدن با یکدیگر را دارند؟ گفت: تناقض شعار «عدم تنوع مدارس» در عین «متنوع بودن مدارس»، یکی از ویژگی‌های مدارس در نظام آموزش و پرورش ایران است و این موضوع با رویکرد تحول گرایی در آموزش و پرورش ارتباط مستقیم داشته و دارد؛ غافل از این که رویکرد تنوع بخشی، خود مانعی برای تحول محسوب می‌ شود.

او یادآوری کرد: آنچه مسلم است «حذف تنوع مدارس» در نظام آموزشی ایران، همواره پیچیده‌تر و دشوارتر از «ایجاد نوع جدیدی از انواع مدارس» بوده است و تجربه ثابت کرده که این مدارس بعد از ایجاد، شاید کم رنگ شده باشند، ولی هیچ گاه حذف نشده‌‌اند.

صادقی ادامه داد: حتی بسیاری از مصوبات قانونی مراجع ذی صلاح، بویژه مصوبه مورخ ۱۳۹۸/۷/۲۱ مجلس شورای اسلامی درخصوص «حذف تنوع مدارس» که در اثنای بررسی طرح تنظیم بخشی از مقررات مالی، اداری و پشتیبانی وزارت آموزش و پرورش تنظیم شده بود نیز نتیجه‌ای جز برگزاری چندین همایش و جلسات هیجانی گذرا در سطوح مختلف وزارت آموزش و پرورش و شورای عالی آموزش و پرورش، نداشته و به سبب سایه سنگین اصل ۷۵ قانون اساسی، همچنین مطالبات مقام معظم رهبری در خصوص مدارس سمپاد و راهکار۴-۹ سند تحول بنیادین مبنی بر تقویت و گسترش مدارس غیردولتی و افزایش هزینه‌های عمومی دولت در اداره آموزش و پرورش، در عمل نتوانسته اتفاق جدیدی در نظام آموزشی کشور، رقم بزند.

این کارشناس حوزه تعلیم و تربیت در ادامه خاطرنشان کرد: مصوبه‌ای که بر اساس آن وزارت آموزش و پرورش مکلّف می‌شد حداکثر تا پایان سال تحصیلی ۱۳۹۸ تمامی واحدهای آموزشی تحت مدیریت خود را منحصراً به صورت دو شکل «دولتی» و «غیردولتی» اداره کند، به‌گونه‌ای که بجز «مدارس استثنایی دولتی»، تنوع مدرسه‌ای در کشور وجود نداشته و تأسیس هر نوع مدرسه خاص نیز صرفاً با مجوز مجلس شورای اسلامی صورت پذیرد!

او در ادامه بیان کرد: به نظر می‌رسد یکی از چالش‌های جدی و مهم موانع حذف تنوّع مدارس، گسترش مراجع تصمیم‌گیری، اعمال نفوذ صاحبان قدرت و مافیای مدارس طبقاتی است و اگر بناست عزم جدی در این خصوص صورت پذیرد باید شورای عالی انقلاب فرهنگی، به عنوان مرجع عالی سیاستگذاری، تعیین خط مشی، تصمیم گیری و هماهنگی و هدایت امور فرهنگی، آموزشی و پژوهشی کشور، در این باره تصمیم گیری کرده و نهادهای نظارتی بر حسن اجرای آن، نظارت کنند.

صادقی اضافه کرد: با توجه به نکات فوق و با عنایت به اهداف مندرج در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش می‌توان مدارس کشور را در دو نوع دولتی و غیردولتی جای داد.

این کارشناس آموزش و پرورش گفت: اگرچه نهادهای تصمیم گیری چون شورای عالی، مدارسی نظیر: شاهد، ایثارگران، نمونه دولتی، هیأت امنائی فرهنگ، بزرگسالان، هنرستان‌های جوار، مدارس ایثارگران، شبانه روزی، عشایر و… را جزو «مدارس دولتی» به شمار می‌آورند و مدارسی نظیر: راه دور، راهیان کوثر، مدارس اتباع، مدارس سما، مدارس آستان قدس و… را در زمره «مدارس غیر دولتی» و مدارسی نظیر: هنرهای زیبا، ارتش، علوم و معارف اسلامی، جهاد، دانشگاه‌ها، وزارت بهداشت، زندان‌ها، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سفارتخانه‌ها و… را در گروه «مدارس وابسته» تقسیم‌بندی می‌کنند و در استدلال‌های خود عملاً به این ۳ نوع مدرسه اشاره می‌کنند، درحالی که واقعیت امر، چیز دیگری است.

نوعی رهاشدگی و بی‌برنامگی در مدارس دولتی احساس می‌شود

او ضمن اشاره به اینکه با مراجعه به سامانه‌های دانش آموزی درمی یابیم که آمار دقیق و مشخصی از انواع مدارس در اختیار نداریم و بعضاً در تقسیم‌بندی انواع مدارس، خود مسئولان نیز دچار سردرگمی هستند، بیان کرد: اما آنچه امروزه مورد بحث و محل مناقشه کارشناسان است، خالی شدن مدارس دولتی از وجود دانش آموزان مستعد، معلمان خبره و تجهیزات و امکانات ویژه است، موضوعی که باعث شده تا کمتر خانواده‌ای تمایل بر تحصیل فرزند خود در مدارس دولتی داشته باشد؛ چرا که نوعی رهاشدگی و بی‌برنامگی در این مدارس احساس می‌شود. 

بیشتر بخوانید:فرسودگی ۲۰ درصد مدارس ایران

صادقی تاکید داشت: با این توصیف به جرأت می‌توان گفت که اگر به دنبال تقویت مدارس دولتی و دمیدن روح تازه در کالبد بی‌جان این نوع مدارس هستیم باید به تنوع مدارس، از هر نوعی پایان دهیم.

این کارشناس در ادامه اظهار کرد: مدارس غیردولتی یعنی ایجاد مدارس پولی و طبقاتی؛ مدارس وابسته یعنی تخصیص مدارسی مختص کارکنان اقشار مختلف نظامی و لشکری و حوزوی و… و دادن مجوز دخالت در تأمین نیروی انسانی و شیوه مدیریت و حتی آموزش‌های خاص؛ مدارس استعدادهای درخشان و نمونه دولتی یعنی جداسازی نخبگان و خالی شدن مدارس عادی – دولتی از حضور دانش آموزان مستعد و حتی معلمان خاص.

صادقی در ادامه عنوان کرد: اگر در پی تحقق عدالت آموزشی و تربیتی همه جانبه هستیم، باید بتوانیم برابر برنامه عملیاتی شماره ۵ سند تحول بنیادین، فرصت‌های تعلیم و تربیت با کیفیت را در مناطق مختلف کشور تأمین و بسط دهیم و این امر جز با حذف تنوع مدارس و توزیع عادلانه منابع و تبدیل محیط آموزشی، به محیطی فراگیر با فرصت حضور همه دانش آموزان از طبقات مختلف و با بهره‌ی هوشی متفاوت ممکن نخواهد بود.

این کارشناس حوزه تعلیم و تربیت افزود: در این صورت دیگر نیازی به ایجاد مراکز و ادارات کل و دفاتر ستادی و استانی در ساختار سازمانی و تخصیص بودجه‌های هنگفت برای اداره این حوزه‌ها نیز نخواهیم داشت.

او در پاسخ به این سوال که چقدر قوانین غلط موجب تعدد انواع مدارس در ایران شده و آیا همین قوانین هستند که نمی‌گذارند مدارس اضافی حذف شوند؟ و چقدر اصلاح قانونی برای کاهش انواع مدارس نیاز است؟ گفت: یکی از چالش ‌های اساسی در حوزه تنوع مدارس، وجود مراجع سیاست‌گذاری و تصمیم گیری متنوع است که خود تهدیدی برای حفظ یکپارچگی و رسالت مدارس به شمار می‌روند.

صادقی یادآور شد: مجلس شورای اسلامی، شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و شورای‌عالی آموزش و پرورش مهم‌ترین حوزه‌های سیاست‌گذاری در حوزه کلان مسایل آموزش و پرورش را بر عهده دارند و در این میان شورای عالی آموزش و پرورش به‌عنوان مرجع عالی سیاست‌گذاری در حوزه آموزش و پرورش عمومی و متوسطه درون دستگاهی باید در ایجاد تنوع مدارس مداقه بیشتری نماید تا در ورطه آزمون و خطا گرفتار نشود.

بدون ورود قانونی مراجع تصمیم گیر، امکان حذف تنوع مدارس وجود نخواهد داشت

او اظهار کرد: با بررسی شکل‌گیری برخی از انواع مدارس نظیر مدارس مسجدمحور، یا مدارس قرآنی و… به این واقعیت پی می‌بریم که در برهه‌ای از زمان، حضور عده‌ای در مسند قدرت و مرجع تصمیم‌گیری موجب ایجاد این نوع مدارس شده و علیرغم تصویب آن، امروزه هیچ مسؤولی جرأت و جسارت پیشنهاد حذف آن‌ها را ندارد؛ لذا تلاش می‌کند با عبور آرام (حذف عناوین از تابلو مدارس، حذف آزمون ورودی و…) اذهان را از وجود چنین مدارسی دور نگه دارد تا شاید در فرصت مقتضی بتواند قوانین مصوب ناصحیح و بدون پشتوانه پژوهشی را تغییر دهد!

صادقی افزود: اما آنچه مسلم است بدون ورود قانونی این مراجع تصمیم گیر، امکان حذف تنوع مدارس وجود نخواهد داشت، لذا پیشنهاد می‌شود با توجه به تاکید رهبر معظم انقلاب بر این موضوع و مطالبه عمومی برای پایان بخشی به این نابرابری‌ها وجود دارد، کارگروهی متشکل از مدیران ستادی حوزه‌های ذی ربط با کمک پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، آسیب‌های تنوع مدارس را بررسی نموده و راهکارهای عملیاتی برای تحقق عدالت آموزشی و پایان دادن به تنوع مدارس را در دستور کار قرار دهند تا با اصلاح قوانین موجود شاهد رشد و شکوفائی تمامی استعدادهای نهفته در میان دانش آموزان، بویژه دانش آموزان مناطق محروم کشور باشیم.

در بسیاری از کشورهای توسعه یافته دنیا تنوع مدارس به وسعت تنوع مدارس ایران وجود ندارد

او در مورد این سوال که در حال حاضر در خارج از ایران، اوضاع تنوع مدارس چگونه است؟ اینطور گفت: تا جائی که بنده اطلاع دارم در بسیاری از کشورهای توسعه یافته دنیا نظیر ژاپن و فنلاند، تنوع مدارس به وسعت تنوع مدارس ایران وجود ندارد و همه دانش آموزان در کنار یکدیگر و از امکانات برابر آموزشی بهره‌مند می‌شوند مگر در مواردی که دانش آموزی نیازمند توجه و نظارت بیشتر داشته باشد، نظیر آنچه در مدارس استثنایی ایران شاهد آن هستیم. البته در کنار این کشورها، کشورهایی نظیر امریکا، انگلیس و سوئد، برنامه‌های درسی منعطف و مدارس دولتی و غیردولتی متنوعی دارند.

صادقی در آخر خاطرنشان کرد: اما فلسفه وجودی انواع مدارس در سایر کشورها نمی‌تواند دلیلی بر رد یا تأیید تنوع مدارس در ایران باشد؛ چرا که هر کشور متناسب با اقتضائات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی خود، سیاست‌های کلان نظام آموزشی خود را پی ریزی می‌کند.