محل تجمیع زلزله در کدام مناطق ایران است؟

اقتصاد ۲۴-  آنالیز تجمع زمین لرزه‌های ۵ سال اخیر در ایران، آدرس فعال‌ترین گسل‌ها را نشان می‌دهد. به گزارش «دنیای اقتصاد»، نتایج یک مطالعه علمی از وضعیت لرزه خیزی کشور در ۵ سال اخیر (از ۱۵ آبان ۱۳۹۷ تا ۱۵ آبان ۱۴۰۲) حاکی است، تمرکز زمین لرزه‌ها و تجمع فعالیت‌های لرزه ای، در دو ایالت لرزه زمین ساختی زاگرس و در ادامه از شمال تنگه هرمز به سمت محدوده استان کرمان از یک طرف و نوار لرزه خیز البرز در سوی شمالی از طرف دیگر، بیشتر از سایر مناطق بوده است و همین مناطق یادشده زون‌های فعال لرزه خیز ایران را تشکیل داده اند. در واقع دو ایالت لرزه زمین ساختی زاگرس و همچنین نوار لرزه خیز البرز، مناطقی بوده اند که در ۵ سال اخیر عمده زمین لرزه‌ها به واسطه گسل‌های فعال در این مناطق، در آن‌ها رخ داده است.

مطالعه دکتر علی بیت اللهی، زلزله شناس ایرانی با بررسی روند زمین لرزه‌های رخ داده در ۵ سال اخیر، ضمن معرفی مناطق کانونی و محل تجمع عمده زمین لرزه‌های رخ داده در این بازه زمانی، به یک سوال کلیدی درخصوص ایجاد حس عمومی مبنی بر افزایش تعداد زمین لرزه‌ها در شهریور و مهرماه، پاسخ داده است.

به دنبال افزایش محسوس تعداد زمین لرزه‌ها در شهریور ماه امسال، یک حس عمومی منجر به ایجاد این سوال شد که آیا این افزایش زمین لرزه‌ها در ماه پایانی تابستان امسال (شهریور)، به معنای ورود به دوره جدیدی از تنش‌های لرزه‌ای است؟

شهریور ماه امسال، رخداد‌های زمین لرزه‌های کشور نسبت به میانگین ماهانه زلزله‌ها در ۵ ماه اول امسال، ۲۸ درصد افزایش یافت؛ همچنین نسبت به متوسط ماهانه تعداد زمین لرزه‌ها در سال گذشته نیز ۱۵ درصد بیشتر شد. پارسال به طور متوسط در هر ماه، ۵۷۲ رخداد زمین لرزه در کشور به ثبت رسید. اما در شهریور این رخداد‌ها به ۶۵۹ مورد رسید. «دنیای اقتصاد» در گزارشی که با عنوان «ردیابی رشد زلزله ها» در این باره منتشر کرد، برای پاسخ به این سوال و حس عمومی، با تکیه بر نظرات زلزله شناسان ایرانی، اعلام کرد: اساسا دو نتیجه گیری از افزایش تعداد زمین لرزه‌ها در شهریور امسال، «غیرعلمی» است.

هر چند افزایش تعداد زمین لرزه‌ها در دوره‌های خاص می‌تواند پیام‌های مختلفی داشته باشد، اما به طور علمی نمی‌توان ادعا کرد که حتما این افزایش‌ها به معنای ورود زمین به دوره‌های جدید تنش‌های لرزه‌ای است؛ از سوی دیگر، قضاوت درباره اینکه این زمین لرزه‌ها به دلیل وقوع زلزله‌های با بزرگای بیش از ۶ ریشتر در کشور‌های همسایه رخ داده است نیز غیرعلمی است و نمی‌توان با قطعیت درباره این موضوع اعلام نظر کرد.

با این حال، در مهرماه نیز، تعداد زمین لرزه‌ها نه تنها نسبت به متوسط ماهانه ۵ ماهه اول امسال، که در مقایسه با شهریور ماه که بالاترین رکورد ماهانه زلزله‌ها در ۶ ماه اول را داشت، به میزان محسوس افزایش یافت. مهرماه امسال، ۱۰۷۹ رخداد زمین لرزه در کشور به ثبت رسید که نسبت به شهریور ماه بیش از ۶۳ درصد رشد را نشان می‌دهد.

«دنیای اقتصاد» در ادامه گزارش قبل، علت افزایش تعداد زمین لرزه‌ها و پیام‌های این وضعیت در مهرماه را از دکتر علی بیت اللهی، زلزله شناس ایرانی و رئیس بخش زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی جویا شد. این زلزله شناس ایرانی برای پاسخ به «دنیای اقتصاد»، در یک مطالعه علمی، به ارزیابی روند ۵ سال اخیر زمین لرزه‌های رخ داده در ایران پرداخته است. نتایج مطالعات علی بیت اللهی که در پاسخ به این سوال در اختیار «دنیای اقتصاد» قرار گرفته است نشان می‌دهد تعداد ۱۳۳۴۶ رخداد لرزه‌ای با بزرگی ۲.۵ و بیش از آن در بازه زمانی ۵ سال اخیر ثبت شده است.

البته حدود ۹۵ درصد از این زلزله‌ها بزرگای کمتر از ۴ داشته اند که اگرچه اثر تخریبی موثری نداشته، اما به نوبه خود معرف فعال بودن گسل‌های مسبب هستند. این مطالعه همچنین سه پیام مهم را در خود جای داده است؛ پیام اول مربوط به موقعیت کانونی زمین لرزه‌های ۵ سال اخیر است. دو پهنه زلزله خیز البرز و زاگرس که در شکل یک نشان داده شده است، محل و کانون تجمع زمین لرزه‌های ۵ سال اخیر بوده است. پیام دوم مربوط به سهم زلزله‌های مستقل (زمین لرزه‌های بدون پس لرزه) از کل زلزله‌های ۵ سال اخیر است؛ این زلزله‌ها تنها ۴.۷ درصد از کل زلزله‌های ۵ سال اخیر را به خود اختصاص داده اند. سومین پیام نیز، عدم امکان پیش بینی دقیق رخداد زمین لرزه به معنی تعیین بزرگی زلزله، تعیین محل و زمان وقوع آن‌ها با دانش فعلی بشر است. در زیر متن کامل این مطالعه، درج شده است.

روند لرزه خیزی ۵ ساله اخیر ایران

رخداد زلزله ها، هرچند در بازه زمانی طولانی، دارای نظم خاص خود است، اما در هر حال رویدادی تصادفی است. با انباشتگی تنش تکتونیکی و رسیدن مقاومت فشارشی، برشی یا کششی لایه‌ها به مقادیر حدی، گسیختگی‌های ناگهانی در ابعاد و اندازه‌های مختلف اتفاق می‌افتد، گاه گسیختگی لایه‌های زمین نمود بیرونی و قابل مشاهده پیدا می‌کنند و گاه گسیختگی‌ها به سطح زمین نرسیده و لایه‌های زیر سطحی متحمل آن می‌شوند، در هر دو حالت نیروی رها شده ناشی از شکستگی‌ها و گسیختگی‌های لایه‌های زمین، بسته به ابعاد آن، منجر به ارتعاشات سطح زمین و انتقال امواج لرزه‌ای به نقاط دوردست می‌شود و مفهوم و پدیده‌های به نام زلزله را موجب می‌شود.

تجمع تنش و رهایی آن در طول زمان، در حالت کلی دارای نظم طبیعی است، اما با توجه به عدم شناخت ما از میزان تنش‌های ذخیره شده، میزان کرنش لایه‌های زمین و سایر شرایط تکتونیکی و الاستیکی حاکم، شناخت دقیق نظام لرزه خیزی امکان پذیر نبوده و بنابراین پیش بینی دقیق رخداد زمین لرزه به معنی تعیین بزرگی زلزله، تعیین محل و زمان وقوع تاکنون غیر ممکن بوده است. اعلام بازه گسترده برای بزرگی زلزله آتی، اعلام بازه زمانی وسیع یا نامعین برای زمان وقوع زلزله و اعلام ناحیه‌ای گسترده مانند مساحت چند استان یا کشور، از ترفند‌های پیشگویان متقلب یا کم دانش برای پیش بینی زلزله هاست که فاقد بنیاد علمی است. نوشتار حاضر برای پاسخ به این سوال که: آیا میزان لرزه خیزی کشور ایران دچار تغییر شده و آیا تعداد زلزله‌های رخ داده رو به فزونی است؟

بیشتر بخوانید: وقوع زلزله در آذربایجان غربی

تدوین شده است که بی ارتباط با مقدمه‌ای که ابتدای این نوشتار آمد نیست. جهت ارزیابی روند تغییرات رخداد زلزله‌ها و به عبارت دیگر برای ارزیابی رژیم لرزه خیزی ایران زمین، بازه زمانی ۵ ساله از ۱۵ آبان ۱۳۹۷ تا ۱۵ آبان ۱۴۰۲ (دراین نوشتار در ادامه منظور از بازه زمانی ۵ ساله همین محدوده زمانی است) انتخاب شد و تنها زمین لرزه‌هایی انتخاب شدند که در محدوده سرزمینی ایران رخ داده باشند و زلزله‌های اطراف و خارج از مرز ایران فیلتر شدند. اطلاعات مورد استفاده در این نوشتار از سامانه مرکز لرزه نگاری کشوری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران است. لازم به ذکر است که داده‌های با بزرگی ۲.۵ و بالاتر از آن در این نوشتار مورد استفاده قرار گرفته است.

در شکل ۱ پراکنش رومرکز‌های زلزله‌های ۵ سال اخیر سرزمین ایران نشان داده شده است. در این شکل تمرکز زلزله‌ها و تغییرات تجمع آن به وضوح قابل مشاهده است. ایالت لرزه زمین ساختی زاگرس و در ادامه از شمال تنگه هرمز به سمت محدوده استان کرمان از یک طرف و نوار لرزه خیز البرز در سوی شمالی از طرف دیگر، زون‌های فعال لرزه خیز ایران را تشکیل داده اند. تعداد ۱۳۳۴۶ رخداد لرزه‌ای با بزرگی ۲.۵ و بزرگ‌تر از آن در بازه زمانی ۵ سال اخیر ثبت شده است. در شکل ۲ نشان داده شده است که حدود ۹۵ درصد از زلزله‌های رخ داده نشان داده شده در شکل ۱، زلزله‌های با بزرگی کوچک‌تر از ۴ است که اثر تخریبی موثری نداشته، اما به نوبه خود معرف فعال بودن گسل‌های مسبب هستند که شایان توجه است. بررسی تعداد زلزله‌های ۵ سال اخیر ایران به نسبت بزرگی آن‌ها نشان می‌دهد که سهم عمده‌ای از آن‌ها مربوط به زلزله‌های کوچک‌تر از ۴ است.

از آنجا که زلزله‌های با بزرگی ۴ و بالاتر تاثیر ملموس تری بر مستحدثات گذاشته و شدت آن‌ها توسط آدمی قابل احساس است، در شکل ۲ پراکنش زلزله‌های با بزرگی ۴ و بزرگ‌تر از ۴ نشان داده شده است. تعداد ۶۱۶ زلزله با بزرگی ۴ تا ۵، تعداد ۷۸ زمین لرزه با بزرگی ۵ تا ۶ و تعداد ۵ زلزله با بزرگی ۶ و بزرگ‌تر از ۶ در سرزمین ایران در بازه زمانی ۵ ساله ۱۳۹۷.۸.۱۵ تا ۱۴۰۲.۸.۱۵ رخ داده است. نکته مهم دیگر در ارزیابی روند رخداد زلزله‌ها تفکیک زلزله‌های اصلی از پس لرزه هاست که معمولا بعد از زلزله‌های متوسط و بزرگ، پس از آن‌ها و با بزرگی کوچک‌تر از آن‌ها در شعاع اطراف آن‌ها رخ می‌دهد. تعداد ۶۳۸ زلزله مستقل و غیروابسته به سایر زلزله‌ها با بزرگی ۲.۵ در ۵ سال اخیر به ثبت رسیده است. از این تعداد ۴۸۹ زمین لرزه دارای بزرگی کوچک‌تر از ۴، تعداد ۱۱۶ زلزله با بزرگی ۴ تا ۵، تعداد ۳۰ زمین لرزه با بزرگی ۵ تا ۶ و تعداد ۳ زلزله با بزرگی بزرگ‌تر از ۶ است (۱۴۹ زلزله با بزرگی ۴ و بزرگ‌تر از ۴). مقایسه تعداد زمین لرزه‌ها با حذف پس لرزه‌ها و بدون حذف پس لرزه ها، معرف تعداد قابل ملاحظه رخداد‌های پس لرزه‌ای در پی زلزله‌های اصلی در کشور ایران است. اثرات تخریبی پس لرزه‌ها هم به رغم آنکه چندان بزرگای بزرگی ندارند مهم است، چرا که با آسیب دیدگی ساختمان‌ها در زلزله اصلی استمرار رخداد پس لرزه‌ها موجب فروریختن کامل ساختمان‌ها می‌شود که در زلزله‌های ایران و سایر کشور‌های جهان، تجربیات متعددی در این زمینه وجود دارد.

آیا زلزله‌ها بیشتر شده است؟

بررسی روند تغییرات رژیم لرزه خیزی ایران به این سوال پاسخ می‌دهد که آیا نرخ لرزه خیزی در ماه‌ها یا سال اخیر نسبت به گذشته تغییری پیدا کرده است؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که در بازه زمانی یکساله و در سال اخیر (۱۴۰۲.۸.۱۵ - ۱۴۰۱.۸.۱۵) تغییرات محسوسی از نظر تعداد رخداد نسبت به بازه‌های زمانی گذشته، مشاهده نمی‌شود. بررسی‌ها همچنین حاکی از آن است که روند معنی داری در توزیع زمانی یا تمرکز زمانی رخداد زلزله‌ها استنباط نمی‌شود. از سوی دیگر، روند رخداد زلزله‌های با بزرگی ۴ و بزرگ‌تر از آن نیز معرف عدم افزایش تعداد زلزله‌های سال جاری (۱۲ ماه منتهی به ۱۴۰۲.۸.۱۵) نسبت به سال‌های قبلی است. اما در بررسی‌هایی که به منظور ارزیابی روند رخداد ماهانه زلزله‌های ایران در بازه زمانی ۱۲ ماهه اخیر انجام شده است، افزایش تعداد رخداد زمین لرزه در ماه اخیر (۲۰۲۳.۱۱.۶ - ۲۰۲۳.۱۰.۶) نسبت به ماه‌های پیشین قابل مشاهده است. برای درک دقیق‌تر رژیم لرزه خیزی ۵ سال اخیر، از نمودار تهیه شده در سامانه سپلا استفاده به عمل آمد. این نمودار معرف تغییرات نرخ رخداد زلزله‌های با بزرگی ۲.۵ و بزرگ‌تر از آن است. بازه زمانی انتخاب شده ۳۰ روزه و شیفت آن یک روزه است؛ بنابراین تغییرات نرخ لرزه‌ای نشان داده شده در این نمودار پیوسته است. این امر میزان و محل بازه زمانی افزایش یا کاهش‌های قابل ملاحظه تعداد رخداد‌های لرزه‌ای را نشان می‌دهد. براین اساس بررسی‌ها حاکی است نرخ پیوسته لرزه‌ای در سرزمین ایران در بازه زمانی ماه شهریور-مهر سال ۱۴۰۲ به طور چشمگیری افزایش پیدا کرده، ولی در ادامه از میزان آن کاسته می‌شود.

نتایج مطالعه چه می‌گوید؟

بررسی حاضر نشان می‌دهد که تغییرات در تعداد رخداد زلزله‌های ایران زمین در سال جاری در ماه آخر تابستان و اول پاییز مشاهده شده و در ادامه از میزان تعداد رخداد‌ها کاسته می‌شود. همچنین در بازه‌های زمانی وسیع‌تر مانند بازه‌های یکساله (۱۲ ماه منتهی به ۱۴۰۲.۸.۱۵) در طول ۵ سال اخیر، روند افزایشی در رخداد زلزله‌ها (بزرگی ۲.۵ به بالا و بزرگی ۴ و بزرگ‌تر از آن) مشاهده نمی‌شود. همچنین در رویداد‌های لرزه‌ای مستقل (با حذف پس لرزه ها) نیز تغییر رفتار قابل ملاحظه‌ای شناسایی نشده است.