دریاچه ارومیه در یک تله ۲۵ ساله؛ این نتیجه ۲۵سال توسعه نامتوازن است

اقتصاد۲۴- توجیه استانداری آذربایجان غربی درباره علل خشک شدن دریاچه ارومیه پس از گزارش یک رسانه با عنوان «مرگ دریاچه ارومیه» در ذیل آمده است که بی ارتباط با محتوای این گزارش نبود.

درابتدای این گزارش آمده است که مدیرمسوول محترم روزنامه اعتماد: با سلام و احترام نظر به انتشار مطلبی در روزنامه اعتماد به تاریخ ۲ آذر ماه ۱۴۰۲ تحت عنوان «مرگ دریاچه ارومیه» توضیحات ذیل در خصوص این مطلب ارایه می‌شود. لطفا ترتیبی اتخاذ فرمایید که این توضیحات برای آگاهی مخاطبان شریف طبق ماده ۲۳ قانون مطبوعات به نحو متناسب منتشر شود. بررسی آماری تراز و عرصه آبی دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که این دریاچه به لحاظ شرایط خاص حوضه آبریز آن به‌شدت به بارش‌ها و ورودی آب از رودخانه‌ها وابسته است. در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ به واسطه وقوع پدیده النینو بارش‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه مشابه سایر نقاط کشور نسبتا افزایش یافته و به دلیل وقوع سیلاب و سرریز سدها، حجم آب ورودی به دریاچه ارومیه در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ به ترتیب به حدود ۴، ۷ و ۲، ۵ میلیارد متر مکعب افزایش یافت حال آنکه در سال ۱۴۰۰ با کاهش مقادیر بارندگی میزان آب ورودی به دریاچه ارومیه به‌شدت کاهش یافته و حجم آن به حدود ۱، ۱ میلیارد متر مکعب رسید. بنابراین این آمار نشان می‌دهد که حجم آب ورودی به دریاچه ارومیه به مقادیر بارش وابسته بوده و ناگفته پیداست که احیای دریاچه ارومیه زمانی می‌تواند محقق شود که تمامی پروژه‌ها و اقدامات به تحقق مستمر حقابه ورودی به دریاچه ارومیه منتهی گردد. حال آنکه بررسی‌ها نشان می‌دهد از تمامی پروژه‌های سخت‌افزاری ستاد سابق به جز تعدادی از پروژه‌های لایروبی رودخانه‌ها و پروژه اتصال زرینه‌رود به سیمینه‌رود مابقی تکمیل نگردیده بود و نمی‌توان بهبود نسبی وضعیت دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۸ و تنها در یکسال آبی را ناشی از فعالیت ۸ ساله ستاد سابق احیای دریاچه ارومیه دانست. از آنجایی که اغلب پروژه‌های مهم احیای دریاچه ارومیه از جمله تونل انتقال آب زاب، سد چپرآباد، تصفیه‌خانه‌های تبریز و ارومیه ناقص بوده و به واسطه پیگیری‌ها و تامین اعتبار انجام شده از سوی دولت سیزدهم تکمیل گردید، با بهره‌برداری از پروژه‌های مذکور امکان تامین مستمر بخش قابل توجهی از حقابه دریاچه ارومیه مقدور خواهد بود. بنابراین در گزارش حاضر سعی داریم برای تنویر افکار عمومی ابتدا به تحلیل مهم‌ترین عوامل موثر در به وجود آمدن شرایط فعلی دریاچه ارومیه بپردازیم که بدون درک و تحلیل صحیح از علل موثر در بحران دریاچه ارومیه امکان تجویز راهکار‌های اساسی برای حل آن نیز مقدور نخواهد بود. سپس گزارشی از اقدامات انجام شده در دو سال اخیر و برنامه‌های آتی دولت در ارتباط با دریاچه ارومیه ارایه خواهد گردید و قضاوت را به افکار عمومی خواهیم سپرد.

۱- تحلیل مهم‌ترین عوامل موثر در بروز بحران دریاچه ارومیه

۱-۱- شرایط فعلی دریاچه ارومیه نتیجه بیش از ۲۵ سال توسعه نامتوازن به خصوص در بخش کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه می‌باشد. بررسی آمار توسعه اراضی کشاورزی نشان می‌دهد که اقدامات توسعه‌ای علی‌الخصوص در بخش کشاورزی بسیار فراتر از توان منابع آبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه می‌باشد. آمار نشان می‌دهد که مساحت اراضی کشاورزی در همین سال‌ها بیش از ۳۹۰ هزار هکتار افزایش یافته و این میزان افزایش سهم مصرف آب در بخش کشاورزی را بیش از ۳ میلیارد متر مکعب افزایش داده است. بنابراین بخش اعظمی از ظرفیت منابع آب تجدید‌پذیر حوضه که قبلا به عنوان حقابه در اختیار دریاچه ارومیه قرار می‌گرفت اکنون در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

۲-۱- اتفاق دیگری که در سایه بی‌توجهی در سطح حوضه آبریز به وقوع پیوسته و به تشدید وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه دامن زده است، «تغییر الگوی کشت اراضی از کم‌مصرف به پرمصرف» می‌باشد. کشت و جایگزینی محصولات پر آب نظیر سیب، چغندرقند و یونجه با محصولات کم آب‌طلب نظیر گندم و انگور به دلیل رها شدن تولید در سنوات قبل منجر به افزایش مصرف منابع آب در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه گردیده است.

بیشتر بخوانید:واکاوی آنچه بر دریاچه ارومیه گذشت

۳-۱- یکی دیگر از عوامل ایجاد بحران دریاچه ارومیه تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی‌ها می‌باشد. بررسی آماری بارش‌ها در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که خشکسالی و تغییر اقلیم در کنار افزایش مصرف آب در به وجود آمدن شرایط فعلی دریاچه ارومیه بی‌تاثیر نبوده است. هرچند که تاثیر این عامل نسبت به دو عامل پیش‌گفته نسبتا کمتر است.

۴-۱- مصرف بیش از حد مجاز منابع آب تجدیدپذیر حوضه آبریز دریاچه ارومیه یکی دیگر از عوامل بروز بحران دریاچه ارومیه می‌باشد. براساس شاخص کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل مصارف آب در سطح حوضه به صورت زیر تقسیم‌بندی شده است:

۱- در حوضه‌ای میزان مصرف آب کمتر از ۲۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر حوضه باشد، حوضه آبریز موردنظر از لحاظ پایداری منابع آب ایمن هست.

۲- در حوضه‌ای میزان مصرف آب بین ۲۰ تا ۳۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر حوضه باشد، حوضه آبریز موردنظر از لحاظ پایداری منابع آب قابل قبول هست.

۳- در حوضه‌ای میزان مصرف آب بیشتر از ۴۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر حوضه باشد، حوضه آبریز مورد نظر از لحاظ پایداری منابع آب بسیار پرخطر هست.

طبق مطالعات انجام شده از سوی دانشگاه تربیت مدرس کل مصرف منابع آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه در حال حاضر بیش از ۳۸۲۵ میلیون متر مکعب می‌باشد که این میزان بیش از ۷۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر حوضه را شامل شده و نشان می‌دهد مصرف آب در حوضه به لحاظ شاخص پایداری کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل بسیار بالاتر از محدوده پرخطر هست.

۲- اقدامات انجام شده در دو سال اخیر

اهم پروژه‌ها و اقدامات انجام شده در راستای نجات دریاچه ارومیه به شرح زیر است:

۱-۲- پروژه انتقال آب کانی‌سیب به پیکره دریاچه ارومیه: پروژه انتقال آب از سد کانی‌سیب به دریاچه ارومیه شامل احداث ۳۶ کیلومتر تونل، احداث ۱۱ کیلومتر کانال بتنی و تعریض و لایروبی ۲۸ کیلومتر رودخانه گدار است که این پروژه به صورت ناقص از سوی دولت قبل افتتاح گردیده بود. تمامی بخش‌های این پروژه به صورت ناقص بود که پس از سفر آیت‌الله رییسی ریاست محترم جمهوری به استان نواقص موجود به ایشان گزارش و با تامین اعتبارات مورد نیاز به مبلغ ۱۵۰۰۰ میلیارد ریال در قالب اعتبارات سفر ریاست‌جمهوری نواقص پروژه تکمیل و پروژه از بهمن‌ماه سال گذشته عملا وارد مدار بهره‌برداری گردید. با اتمام این پروژه سالانه حجم آبی در حدود ۶۲۳ میلیون متر مکعب در سال به دریاچه ارومیه انتقال خواهد یافت که این حجم آب رقمی در حدود ۲۰ درصد از کل حقابه زیست محیطی دریاچه خواهد بود که می‌تواند محقق گردد.

۲-۲- تکمیل سامانه انتقال آب سد سیلوه، کانال جلدیان، سد چپرآباد، رودخانه‌های کانی‌رش و گدار به دریاچه ارومیه؛ این پروژه نیز به صورت ناقص مورد بهره‌برداری قرار گرفته بود و افتتاح زودهنگام منجر به حذف ردیف اعتباری آن در اواخر دولت قبل شده بود لیکن با همت دولت فعلی و با تامین اعتبار مورد نیاز به مبلغ ۱۲۰۰ میلیارد ریال، پروژه در حال حاضر تکمیل گردیده و می‌تواند در راستای احیای دریاچه ارومیه مورد بهره‌برداری قرار گیرد. با تکمیل این سامانه سالانه حداقل ۴۵ و حداکثر ۹۰ میلیون مترمکعب از طریق کانال خروجی از این سد به رودخانه گدار و نهایتا به دریاچه ارومیه انتقال می‌یابد.

۳-۲- تکمیل مدول ۳ تصفیه‌خانه ارومیه و خط انتقال پساب خروجی از تصفیه‌خانه به دریاچه ارومیه؛ یکی دیگر از پروژه‌های ناقص مربوط به احیای دریاچه ارومیه پروژه تصفیه‌خانه ارومیه و خط انتقال پساب به دریاچه ارومیه بود که با تامین اعتبارات مورد نیاز به مبلغ ۸۵۰ میلیارد ریال از سوی دولت سیزدهم این طرح در ۱۳ تیرماه سال جاری به بهره‌برداری رسید. ظرفیت تامین و انتقال آب به دریاچه ارومیه از تصفیه‌خانه ارومیه سالانه ۵۱ میلیون متر مکعب می‌باشد.

۳- برنامه‌های آتی دولت در ارتباط با احیای دریاچه ارومیه

با توجه به تشکیل دبیرخانه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه علاوه بر تکمیل نواقص پروژه‌های قبلی برنامه عملیاتی مربوط به پروژه‌های طرح احیای دریاچه ارومیه مطابق با راهکار‌های ۲۷گانه احیای دریاچه ارومیه در سال ۱۴۰۲ با اعتباری معادل ۴۵۰۰ میلیارد ریال نیز تهیه گردیده و به تصویب کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه رسیده است. بر این اساس هر یک از دستگاه‌های اجرایی مطابق با برنامه ابلاغی پروژه‌های سخت‌افزاری را در دستور کار قرار خواهند داد. از سوی دیگر به‌رغم اهمیت پروژه‌های نرم‌افزاری و کاهش مصرف آب در سطح حوضه این موضوع در سنوات قبل مورد غفلت واقع شده بود، لذا اجرای طرح‌های ترویجی و ایجاد معیشت جایگزین و طرح‌های کاهش مصرف آب نظیر اجرای الگوی کشت کم‌مصرف، نصب کنتور‌های حجمی، اصلاح طرح‌های زراعی و باغی از برنامه‌های اصلی دولت سیزدهم در سال جاری و سال‌های آتی خواهد بود، چرا که بدون کاهش مصرف آب و تغییر الگوی مصرف آب از محصولات پرمصرف به کم مصرف امکان نجات دریاچه ارومیه میسر نخواهد بود.

توضیح «اعتماد» به جوابیه‌ای که خود تایید محتوای گزارش است

بررسی صفحات اجتماعی روزنامه اعتماد به خوبی تمرکز این گروه و روزنامه بر مسائل زیست‌محیطی و به‌خصوص شرایط دریاچه ارومیه را نشان می‌دهد تا جایی که در شش ماه گذشته دست‌کم شش گزارش مستند و آماری از شرایط کنونی این دریاچه در این روزنامه منتشر شده که هر بار با جوابیه و پاسخی از سوی نهاد‌های مختلف هم روبه‌رو شده‌است.

نکته مهم درباره محتوای این جوابیه‌ها، تایید مطالب مطرح‌شده در گزارش‌های «اعتماد» است. علاوه‌براین درباره این موضوع، آمار‌های جهانی هم اثرگذار و سندی متقن است که این اسناد هم همواره تاییدی بر گزارش‌های «اعتماد» بود‌ه است؛ اسنادی مانند تصاویر هر چندوقت یک‌بار گوگل، ناسان و نهاد‌ها و پلتفرم‌های مشابه. به این اسناد باید نتایج پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های معتبر داخلی را هم افزود که البته مبنای اصلی چندین گزارش «اعتماد» همین پژوهش‌ها از جمله پژوهشگاه دانشگاه صنعتی شریف بوده است. کمی هم به محتوای جوابیه تازه بپردازیم؛ همچنانکه می‌توان در بالا خواند، هیچ‌جای این جوابیه اعداد و ارقام مطرح‌شده در گزارش‌های «اعتماد» را به پرسش نمی‌گیرد یا درباره صحت آن‌ها شک و تردیدی مطرح نمی‌کند.

بیشتر بخوانید: واکاوی آنچه بر دریاچه ارومیه گذشت

پاسخ استانداری آذربایجان غربی چند محور اساسی دارد که جمع‌بندی آن‌ها به این صورت است که دولت کنونی تمام تلاش خود را به خرج داده، اما برخی سیاست‌های پیشین و همچنین کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی باعث شرایط کنونی شده است. جوابیه می‌گوید کاهش بارندگی در چندسال گذشته از یک طرف و افزایش چشمگیر بارندگی در سال‌های ۹۸ و ۹۹ باعث برجسته‌شدن بحران کنونی دریاچه شود؛ این البته نکته بدیهی و بی‌ارتباط با محتوای گزارش‌های «اعتماد» است. در کنار این بحث، جوابیه‌ها می‌گوید در بیش از دو دهه گذشته، چاه‌ها در حوضه آبریز دریاچه افزایش یافته و تغییر کشت و همچنین افزایش کشاورزی هم در شکل‌گیری شرایط بغرنج کنونی اثرگذار بوده است؛ درباره این موارد هم می‌توان به محتوای گزارش‌های «اعتماد» برگشت که تقریبا در همه آن‌ها چنین داده‌ای وجود دارد و بنابراین این توضیح نمی‌تواند پاسخ متقن بر محتوای آن گزارش‌ها باشد.

به عبارت ساده‌تر، نهاد‌های ارسال‌کننده خیل جوابیه‌ها، ماجرا را به این شکل می‌بینند که اگر به سیاست‌ها و عملکرد‌های دولت‌های پیشین نقد وارد کنند، محتوای گزارش‌های «اعتماد» را به پرسش خواهند گرفت که منطقی نادرست است و در تمام این گزارش‌ها به عملکرد دولت‌های پیشین هم نقد‌های منسجمی وارد شده است. فارغ از همه این موارد، اما بحث اصلی تلاش برای حفظ اثر زیست‌محیطی است که نابودی آن منجر به مرگ میلیون‌ها موجود زنده از انسان گرفته تا دیگر حیات‌وحش و اهل منطقه خواهد شد. گزارش‌های «اعتماد» تاکید و نقدی فراحزبی است که ضمن آشکار کردن ریشه‌های بحران کنونی، راه‌حل‌های کارشناسان را هم منتشر و برجسته می‌کند.