سال جنگ و جنون؛ مرور ۱۰ رویداد پرحاشیه جهان در سال ۲۰۲۳ و در آغاز سال ۲۰۲۴

اقتصاد۲۴- عبدالله رضایی: رقابت‌های ژئوپلیتیکی شدت گرفت، تا جایی که دیدار سران کشور‌های رقیب به اخبار صفحه اول روزنامه‌ها تبدیل شد. در مجموع، خبر‌های خوب کم بود. بنابراین در اینجا ۱۰ رویداد برتر جهانی سال ۲۰۲۳ را مرور می‌کنیم.

هند از چین پیشی گرفت

حداقل طی قرن گذشته، چین بیشترین جمعیت جهان را داشت. اما در سال ۲۰۲۳ مجبور شد که این جایگاه را واگذار کند. اکنون هند با جمعیت ۱.۴۳ میلیارد نفری در صدر قرار دارد. احتمالا طی دهه‌های آینده، هند پرجمعیت‌ترین کشور باقی خواهد ماند. جمعیت چین در حال کاهش و پیر شدن است. جمعیت‌شناسان پیش‌بینی می‌کنند که جمعیت چین تا اواسط قرن ۱۰۰ میلیون نفر کاهش می‌یابد که به اندازه جمعیت هر یک از کشور‌های جهان به جز پانزده‌تاست. در همین بازه زمانی، میانگین سنی چین از ۳۹ سالگی به ۵۱ سالگی خواهد رسید. در همین حال، جمعیت هند تا اواسط قرن نزدیک به ۱.۷ میلیارد نفر با میانگین سنی ۳۹ سالگی می‌رسد. در حالی که جمعیت یک کشور به تنهایی نمی‌تواند سرنوشت آن را تغییر دهد، اما فرصت‌های آن را محدود یا فعال می‌کند. کشور‌هایی با جمعیت جوان‌تر و روبه‌رشد نیروی کار پر جنب‌وجوش بیشتری داشته و مصرف بیشتری نیز دارند که در نتیجه، از نرخ رشد اقتصادی بالاتری برخوردار می‌شوند.

بحران قره‌باغ

منطقه قره‌باغ آذربایجان تقریبا به‌طور کامل توسط ارمنی‌تبار‌هایی پر شده که علاقه‌ای به اداره شدن توسط باکو ندارند. در اواخر سال ۱۹۹۱، قره‌باغ اعلام استقلال کرد و جنگ بین ارمنستان و آذربایجان آغاز شد. هنگامی که جنگ در سال ۱۹۹۴ طی آتش‌بسی با میانجیگری روسیه پایان یافت، قره‌باغ به همراه بخشی از خاک آذربایجان به استقلال رسید. به رغم حملات متناوب برون‌مرزی، آتش‌بس تا آغاز درگیری‌های گسترده سپتامبر ۲۰۲۰ ادامه یافت. پس از شش هفته، روسیه درباره آتش‌بسی جدید مذاکره کرد. این یکی باعث شد آذربایجان کنترل بخش بزرگی از قره‌باغ را در اختیار بگیرد؛ اما تنش‌ها همچنان بالا بود. در سپتامبر ۲۰۲۳، آذربایجان این‌بار با هدف بازپس‌گیری کامل قره‌باغ حمله کرد و در عرض چند روز، قلمرویی که قبلا بر آن کنترل نداشت را به دست گرفت و اعلام داشت که «ادغام مجدد» منطقه قره‌باغ را آغاز خواهد کرد. در عرض یک هفته، بیش از صدهزار ارمنی‌تبار یا تقریبا ۸۵ درصد جمعیت قره‌باغ به ارمنستان گریختند. این مهاجرت اعتراضاتی را در ارمنستان به دلیل ناکامی دولت این کشور برانگیخت و این پرسش را مطرح کرد که چرا روسیه منفعل بوده است.

بیشتر بخوانید:جهان در سال ۲۰۲۳ + اینفوگرافی

سودان در جنگ داخلی سوخت

سال ۲۰۲۳ مردم سودان خود را درگیر جنگی داخلی یافتند. این درگیری ریشه در اعتراضاتی داشت که ارتش سودان را در آوریل ۲۰۱۹ به سرنگونی عمر البشیر، دیکتاتور دیرینه این کشور سوق داد. اما در اکتبر ۲۰۲۱، عبدالفتاح البرهان، رییس نیرو‌های مسلح سودان و محمد حمدان «حمیدتی»، رییس نیرو‌های پشتیبانی سریع (آراِس‌اِف) کودتای دیگری را رقم زدند. در دسامبر ۲۰۲۲، این دو مرد تسلیم فشار‌ها شدند و توافق کردند که دوره انتقالی دو ساله‌ای به حکومت غیرنظامی را رهبری کنند. این توافق خواستار ادغام آراس‌اف در ارتش شد. نه آن توافق و نه ادغام مصلحتی نیرو‌های آن‌ها دوام نیاورد. در ۱۵ آوریل ۲۰۲۳، نیرو‌های آراس‌اف به پایگاه‌های ارتش در سراسر کشور حمله کردند. تلاش‌ها برای مذاکره آتش‌بس به جایی نرسید و تا فصل پاییز، نیرو‌های حمیدتی بیشتر خارطوم، پایتخت سودان را تحت کنترل داشتند، در حالی که افراد البرهان توانستند بندر سودان، بندر اصلی کشور را در اختیار بگیرند.

حاشیه‌های هوش مصنوعی

هوش مصنوعی طی سال گذشته و با انتشار چت‌جی‌پی‌تی پا به عرصه عمومی گذاشت. در سال ۲۰۲۳، فناوری مبتنی بر به اصطلاح «مدل‌های زبانی بزرگ» نه تنها بهتر شد (طبق گزارش‌ها، آخرین نسخه چت‌جی‌پی‌تی ۱۰ برابر پیشرفته‌تر از نسخه قبلی خود است)، بلکه دولت‌ها، شرکت‌ها و حتی افراد عادی نیز به سرعت برای بهره‌برداری از این پتانسیل اقدام کردند. این موضوع بحث‌های داغی در مورد تاثیر هوش مصنوعی بر سرنوشت انسان برانگیخت. خوش‌بین‌ها به این نکته اشاره داشتند که چگونه هوش مصنوعی با سرعتی بی‌سابقه به پیشرفت‌های علمی در طیف وسیعی از زمینه‌ها را منجر شده و امکان طراحی سریع دارو، گشودن اسرار پزشکی و حل مسائل ریاضی به ظاهر غیرقابل حل را فراهم می‌کند. بدبین‌ها هشدار دادند که این فناوری سریع‌تر از توانایی انسان‌ها برای ارزیابی و کاهش آسیب‌های احتمالی پیش می‌رود؛ خواه این آسیب‌ها بیکاری گسترده، تشدید نابرابری‌های اجتماعی موجود یا حتی آغاز انقراض بشریت باشد. جفری هینتون، یکی از پیشگامان هوش مصنوعی در مورد خطرات هوش مصنوعی هشدار داده و رهبران عرصه فناوری مانند ایلان ماسک و استیو وزنیاک نامه‌ای سرگشاده امضا کردند و هشدار دادند که هوش مصنوعی «خطری عمیق برای جامعه و بشریت» است.

تداوم تنش‌ها میان چین و امریکا

به نظر می‌رسید با شروع سال ۲۰۲۳، تنش‌های ایالات متحده و چین روندی کاهشی را آغاز کند. در نوامبر ۲۰۲۲، جو بایدن و شی جین‌پینگ، رییس‌جمهور چین در حاشیه اجلاس سران گروه ۲۰ در بالی دیداری سازنده داشتند. قرار بود آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده در ماه فوریه به پکن سفر کند تا درباره ایجاد «نرده‌های محافظ» در رقابت ژئوپلیتیکی فزاینده دو کشور گفتگو داشته باشد. اما بالون جاسوسی چینی بر فراز ایالات متحده ظاهر شد. این بالون به مدت یک هفته سراسر کشور را پیمود تا اینکه توسط اف-۲۲ رپتور نیروی هوایی ایالات متحده در سواحل کارولینای جنوبی ساقط شد. پکن اصرار داشت که بالون هنگام نظارت بر آب‌وهوا از مسیر منحرف شده، توضیحی که ایالات متحده را قانع نکرد. این حادثه باعث شعله‌ور شدن احساسات سیاسی در ایالات متحده شد و بلینکن را بر آن داشت تا سفر خود به پکن را به تعویق بیندازد. اما مساله نگران‌کننده‌تر این بود که پس از سرنگونی بالون، مقامات چینی از پاسخ به تماس لوید آستین، وزیر دفاع ایالات متحده خودداری کردند که نشانه‌ای از فقدان کانال ارتباطی مستقر بین دو ابرقدرت بود. سرانجام بلینکن در ماه ژوئن برای آنچه مقامات وزارت امور خارجه مذاکرات «سازنده» نامیدند، به پکن سفر کرد. این گفتگو‌ها واشنگتن را از اعمال محدودیت‌های اضافی بر تجارت با چین یا متقاعد کردن پکن برای کاهش آزار تایوان، فیلیپین یا نیرو‌های نظامی ایالات متحده در آسیا بازنداشت. هرچند در سال ۲۰۲۳ بسیاری از ناظران دیدار تاریخی «شی» و «بایدن» را هم تاریخی خواندند و هم سازنده.

بهای سنگین ضد حمله اوکراین

در اوایل سال ۲۰۲۳، امید‌ها به ضدحمله اوکراین که می‌توانست کنترل روسیه بر شرق اوکراین و احتمالا کریمه را در هم بشکند، ناامید شد. ضدحمله مورد انتظار در اوایل ژوئن آغاز شد و به رغم تحمیل خسارات گسترده به سربازان روسی، واقعیت ژئوپلیتیک را تغییر نداد. ارتش روسیه از زمستان و بهار برای ضد حمله تدارک خط دفاعی مهیبی‌دیده بود؛ به گونه‌ای که در اوایل نوامبر، ژنرال ارشد اوکراین با توصیف جنگ به یک «بن‌بست»، اعتراف کرد که «به احتمال زیاد هیچ پیشرفت عمیق و معناداری به دست نخواهد آمد». روسیه توانست در سال ۲۰۲۳، بیش از اوکراین قلمرو به دست بیاورد. با توجه به اقتصاد و جمعیت بسیار بزرگ‌تر روسیه، موضوع گفتگو‌های دیپلماتیک از «پیروزی کی‌یف» سریعا به «تاب‌آوری اوکراین» در جنگی فرسایشی گرایید. با وجود متحمل شدن خسارات وحشتناک، تعداد سربازان روسیه در پاییز ۲۰۲۳ دوبرابر شده است. در همین حال، مخالفت قانونگذاران جمهوری‌خواه از ارسال کمک‌های نظامی بیشتر به کی‌یف به گمانه‌زنی‌ها درباره تردید غرب دامن زد.

«گنبد آهنین» درهم شکست!

تا اواخر سپتامبر ۲۰۲۳، وضعیت خاورمیانه امیدوارکننده به نظر می‌رسید. آتش‌بسی بین عربستان و انصارالله در جنگ تلخ یمن برقرار شد. این روندها، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی کاخ سفید را بر آن داشت تا اعلام کند: «منطقه خاورمیانه امروز ساکت‌تر از دو دهه اخیر است.»، اما تنها هشت روز بعد با حمله غافلگیرکننده ۷ اکتبر حماس به سرزمین‌های اشغالی همه چیز تغییر کرد. اسراییل با ادعای حذف حماس شمال و سپس جنوب غزه را هدف قرار داد. مذاکراتی در پایان نوامبر آتش‌بسی یک هفته‌ای و آزادی تقریبا ۱۰۰ اسیر را تضمین کرد؛ اما به زودی، نبرد با حرکت نیرو‌های اسراییلی به سمت جنوب غزه دوباره به حالت قبل برگشت. افزایش تلفات غیرنظامیان فلسطینی که بیشتر آن‌ها زن و کودک هستند، به اعتراضات جهانی مبنی بر ارتکاب جنایات جنگی توسط اسراییل دامن زد. جو بایدن صریحا از به اصطلاح حق اسراییل برای انتقام و دفاع از خود حمایت کرد و در اوایل درگیری، با سفر به سرزمین‌های اشغالی حمایت خود را نشان داد. اما در اوایل دسامبر، مقامات امریکایی علنا از اسراییل خواستند که بین محافظت از غیرنظامیان یا خطر تحمل «شکستی استراتژیک»، یکی را انتخاب کند. نگرانی‌های اولیه مبنی بر اینکه درگیری با غزه ممکن است منجر به جنگی گسترده در خاورمیانه شود تا پایان سال کاهش یافت، اما برطرف نشد.