مطالعهٔ تأمین حقابهٔ تالاب آق‌گل تابستان سال آینده

اقتصاد۲۴- تالاب آق‌گل ملایر خشک است. از نظر قانون معلوم نیست کدام‌یک از دو استان همدان و مرکزی که تالاب «آق‌گل» درست در مرزشان قرار دارد، باید حقابهٔ این تالاب را تأمین کند. برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های سطحی و رودخانه‌های روان به‌سمت تالاب و آب‌های زیرزمینی به‌شکل فزاینده ادامه دارد.

شهریور ۱۴۰۰ در شورای برنامه‌ریزی استان همدان کتابچه‌ای تصویب شد که براساس آن دستگاه‌های اجرایی مکلف بودند اقدامات اولویت‌دار برنامهٔ مدیریت جامع تالاب آق‌گل را اجرا کنند و پیشرفت کار را به اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان همدان گزارش دهند.

اداره‌کل محیط زیست همدان اعلام کرده با انجام مطالعاتی با عنوان «مطالعهٔ حوزهٔ آبخیز دریاچه نمک» در حال انجام این طرح است و امیدوار است تابستان آینده طرح به پایان برسد. حقابهٔ تعیین‌شده برای حفظ این تالاب دو میلیون مترمکعب است، اما معلوم نیست این حقابه از کدام محل و استان تأمین شود. تنها عنصر مشخص این میان خشکی تالاب است. بنابه اعلام اداره‌کل محیط زیست همدان سال ۹۸ و پس از سیلاب زمستان ۹۷ و بهار ۹۸، آخرین‌باری بود که آق‌گل پرآب دیده شد.

تالاب «آق‌گل» ملایر دقیقاً بین استان مرکزی و همدان قرار گرفته است؛ حتی بخش کوچکی از تالاب تا استان مرکزی کشیده شده است. در چهار جهت تالاب شهر و روستا‌هایی مثل اسلامشهر آق‌گل، روستای کردخورد، روستای توتَل و شهر «خنداب» قرار دارند و طی سال‌های متمادی از این تالاب که به‌عنوان میراث طبیعی کشور به ثبت ملی رسیده است، برداشت‌های گوناگونی انجام می‌شده است.

یکی دیگر از نکاتی که این تالاب را مهم می‌کرد، اکوسیستم متنوع آبزی، گیاهی و جانوری آن بود. حالا، اما حدود دو سال است که تالاب به تمامی خشک شده است. گرچه سال‌های گذشته آب باران و برف منبع اصلی تغذیهٔ تالاب بود که بسته به میزان بارش، حیات آن را تضمین می‌کرد، اما خشکسالی‌های پیاپی در کنار برداشت‌های گسترده، آن را خشک کرده است. این تالاب که از مجموعه‌تالاب‌های فصلی کشور است، هرسال با شروع تابستان رو به خشکی می‌رفت، اما طی دو سال گذشته تقریباً در بیشتر ماه‌های سال خشک بوده است.

بیشتر بخوانید:ابعاد حکم بدوی توقف سد خرسان ۳ در دادگاه یاسوج

از تابستان ۱۴۰۰ اداره‌کل حفاظت محیط زیست دو استان مرکزی و همدان مکلف شدند براساس برنامه و پروتکل‌های پایش برنامهٔ مصوب، ضمن اخذ گزارش از منظم از وضعیت تالاب، روند پیشرفت اجرای برنامهٔ مدیریت را به کمیتهٔ استانی ارائه دهند

سال گذشته اعلام شد به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب سطحی و زیرزمینی آق‌گل در مرز بحران قرار گرفته است. «مهدی صفی‌خانی» معاون وقت محیط طبیعی اداره‌کل محیط زیست همدان اسفند سال گذشته در گفتگو با ایرنا اعلام کرده بود هنوز آبی در رودخانه‌های حاشیهٔ تالاب از جمله رودخانهٔ «قره‌چای» و «رودخانهٔ اسلامشهر» آق‌گل جاری نشده که توقع داشته باشیم تالاب آبگیری شود؛ میزان بارش‌های زمستان به‌اندازه‌ای بالا نبود که رودخانه‌های حاشیهٔ تالاب پرآب و آق‌گل سیراب شود. این توقع بی‌جایی است و فقط باید منتظر بارش‌های بهاره باشیم.»

زمان می‌خواهیم

او در مورد برنامه‌ای با عنوان «مدیریت جامع تالاب آق‌گل» نیز می‌گوید: «اجرایی شدن کامل این برنامه به زمان نیاز دارد و طبق روال، جلسات استانی آن تشکیل می‌شود و سه هفتهٔ گذشته جلسه‌ای در خنداب برگزار شد. این برنامهٔ جامع برای آبگیری تالاب بلندمدت است، اما در کوتاه‌مدت برای سیراب شدن تالاب باید منتظر بارش‌های خیلی خوب باشیم که با توجه به خشکسالی‌های اخیر و کاهش بارش‌ها، آبگیری آق‌گل کار سختی است. پس از بارش‌های سیلابی و خوب سال ۱۳۹۷ و ۹۸، تالاب آق‌گل صد درصد آبگیری شد و حتی تا خرداد سال ۱۳۹۹ نیز تالاب آب داشت. در‌حالی‌که سال‌های قبل از ۱۳۹۷ بسته به میزان بارش‌ها و شرایط جوی، تالاب آبگیری شد؛ اما نه صد درصد.»

به‌منظور مدیریت، حفظ و احیای تالاب آق‌گل، شورای برنامه‌ریزی و توسعهٔ استان همدان و استان مرکزی در شهریور ۱۴۰۰ برنامهٔ مدیریت جامع تالاب آق‌گل را به‌عنوان یک سند بالادستی و بین‌بخشی برای تمامی دستگاه‌های اجرایی مصوب کرد و دستگاه‌های اجرایی مکلف شدند اقدامات اولویت‌دار برنامهٔ مدیریت جامع تالاب آق‌گل مرتبط با دستگاه خود را در برنامه‌وبودجهٔ سنواتی خود لحاظ کنند و گزارش پیشرفت کار خود را به کمیتهٔ استانی مدیریت جامع تالاب آق‌گل و شورای برنامه‌ریزی و توسعهٔ استان ارائه دهند.

همچنین، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان نیز در تخصیص بودجه‌های استانی به دستگاه‌ها، اقدامات اولویت‌دار این برنامه را لحاظ کند. درعین‌حال، ادارات کل حفاظت محیط زیست دو استان مکلف شدند به‌عنوان دبیرخانهٔ کمیتهٔ استانی مدیریت تالاب، براساس برنامه و پروتکل‌های پایش برنامهٔ مصوب، ضمن اخذ گزارش از دستگاه‌های ذی‌ربط گزارش‌های دوره‌ای منظم از وضعیت تالاب و روند پیشرفت اجرای برنامهٔ مدیریت را به کمیتهٔ استانی مدیریت تالاب ارائه دهد. پیرو این برنامهٔ مدیریت جامع تالاب آق‌گل، استانداران وقت دو استان همدان و مرکزی نیز، برنامهٔ مدیریت پیش رو را برنامه‌ای جامع و همه‌سونگر دانستند که اقدامات پیش‌بینی‌شده در آن با نظر و مشارکت مستقیم تمامی ذی‌نفعان اعم از دستگاه‌ها و نهاد‌های دولتی و نمایندگان جوامع محلی هر دو استان همدان و مرکزی تهیه و تدوین شده است.

هر دو استان مکلفند

آن زمان اعلام شد که طبق تأکید استانداران وقت همدان و مرکزی، این برنامه دربرگیرندهٔ اقدامات اساسی برای حفاظت و احیای تالاب زیبای آق‌گل است و این اقدامات باید با پشتیبانی همهٔ دستگاه‌های ذی‌ربط و ذی‌نفع، سمن‌ها و جوامع محلی به اجرا گذاشته شود تا با اجرای دقیق این برنامه، جلب مشارکت مردم، بسط فرصت‌های بهره‌برداری پایدار از تالاب همچون گردشگری، رونق معیشت جوامع محلی و احیای کامل تالاب ارزشمند آق‌گل حاصل شود.

حالا، اما دو سال از این مصوبه می‌گذرد و آق‌گل بی‌هیچ برنامهٔ اجرایی همچنان خشک است. «مریم محمدی»، مدیرکل حفاظت محیط زیست همدان، این موضوع را تأیید می‌کند: «آخرین آبی که در تالاب تجمع شده بود، ماحصل سیلاب سال ۹۸ و ۹۹ بود و امیدواریم بارش ماه‌های آینده تا حدودی تالاب را احیا کند. حقابهٔ تالاب آق‌گل در حال مطالعه است و اگر مطالعهٔ آن انجام شود، هر دو استان همدان و مرکزی مکلف به انجام آن هستند.»

فرماندار ملایر: تالاب آق‌گل ثروتی ملی و منطقه‌ای و مشترک بین دو استان است. نباید اجازه دهیم این تالاب به محلی برای ایجاد گردوغبار تبدیل شود

به‌گفتهٔ او، تالاب‌ها اگر‌چه بی‌بدیل‌ترین، مهمترین و حساس‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی‌اند، اما جزو شکننده‌ترین اکوسیستم‌ها هستند و با کوچکترین بی‌برنامگی و بی‌مدیریتی نابود و به مرداب تبدیل می‌شوند. مردم و جوامع محلی باید تلاش کنند تا حیات و بقای تالاب‌ها حفظ شود و این بقا باعث حفظ کشاورزی و پیشرفت زندگی خود مردم این جوامع خواهد شد: «هرچه محیط زیست و دولت تلاش کند، تا زمانی که جوامع محلی همراهی و مشارکت نداشته باشند، راه به جایی نخواهیم برد. مردم ما را در رسیدن به راهکار‌هایی خوب و موفق همراهی کنند و دستگاه‌ها نیز با هم‌افزایی نسبت به اجرای برنامه‌های مدیریت زیست‌بومی همکاری لازم را داشته باشند. مدیریت زیست‌بوم فرآیندی فرابخشی است. این فرآیند با درگیر کردن همهٔ ذی‌نفعان و در نظر گرفتن اولویت بخش‌های مختلف، برنامه‌های جامع فرابخشی را تدوین می‌کند تا مشارکت ذی‌نفعان را جلب کند و سبب درگیر کردن دانش و مشارکت افراد ذی‌نفع برای مدیریت و حفظ تالاب شود.»

بیشتر بخوانید:تالاب میقان اراک در معرض نابودی

محمدی توضیح می‌دهد که در استان همدان نبود کشاورزی برپایهٔ الگوی مصرف، عدم همکاری جوامع محلی و تغییراقلیم و حفر چاه‌های غیرمجاز مانند سراسر کشور از جمله دلایل خشکی و حتی مرگ تالاب‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌های کشور برشمرد: «زمانی که تالابی دچار مرگ شود، به‌طور قطع زنده و احیا کردن آن کار سختی است. باید مسیر پیشگیری را طی کنیم تا تالابی به‌سمت مرگ و مرداب شدن نرود. تدوین برنامهٔ مدیریتی از جمله عوامل مهم در مدیریت زیست‌بومی تالاب آق‌گل است. در این راستا طرح توسط همکاران ما تدوین شده و مورد تأیید سازمان محیط زیست کشور قرار گرفته است. اگر بخواهیم این تالاب را سر پا نگه داریم، نیازمند همکاری مردم جوامع محلی و سمن‌ها هستیم. اگر تالاب‌ها به‌سمت مرگ پیش بروند، علاوه‌بر اینکه عوارض آن دامنگیر ما خواهد شد این عوارض دامنگیر استان‌های همجوار منطقه نیز می‌شود. این تالاب‌ها می‌تواند محل گردوغبار منطقه باشد و اقلیم منطقه را تحت‌تأثیر قرار دهد و امیدواریم برپایهٔ مدیریت برنامه را پیش ببریم.

کانون احتمالی گردوغبار

اما فرماندار ویژهٔ ملایر می‌گوید در زمینهٔ حقابهٔ تالاب هنوز اتفاق نظر و سند محکم بالادستی‌ای که مورد وفاق همه در کشور و منطقه باشد، در دسترس نیست.

به‌گفتهٔ «سلمان اسماعیلی» اگر آبی در تالاب وجود دارد، فرقی بین دو استان نیست و همهٔ ما برای منافع مردم و کشور تلاش می‌کنیم: «تالاب آق‌گل ثروتی ملی و منطقه‌ای و مشترک بین دو استان است. نباید اجازه دهیم این تالاب به محلی برای ایجاد گردوغبار تبدیل شود. حتماً راهکار‌های مؤثر و قابل‌اجرا و بومی وجود دارد که باید بررسی و اقدامات اجرایی انجام شود. مقدمات حاصل‌شده نیاز به اقدامات اجرایی دارد و ما باید خود را متعهد به اجرای این سند بدانیم. دستگاه‌های مرتبط باید پای کار باشند و تجمیعی بین همهٔ مسائل داشته باشیم. اقداماتی که در ادارهٔ امور آب برای برخورد با برداشت‌های غیرمجاز و چاه‌های بدون مجوز انجام شده است، مثبت بوده. در محدودهٔ تالاب نیز اگر برداشت غیرمجاز چه در شهرستان ملایر و چه خنداب وجود داشته باشد، حتماً برخورد می‌شود.»

یکی از ویژگی‌های تالاب فعلی آق‌گل، خاکریز‌هایی است که در سال‌های ترسال گذشته برای جلوگیری از سیلاب‌های روان‌شده به روستا‌های مجاور احداث شده بود. اسماعیلی می‌گوید در بخش‌هایی از این خاکریز‌ها هم اشکالاتی وجود دارد: «در این محدوده نیز اشکالاتی وجود دارد که مانع ورود آب به تالاب می‌شود، باید رفع شود. سال گذشته سند اصلاح الگوی کشت در استان همدان به‌عنوان نخستین استان در کشور رونمایی شد، امیدواریم در مورد تالاب نیز نعمت خدادادی عطا شود و برای بدترین حالت نیز باید پیش‌بینی‌های لازم صورت گیرد.»

با وجود همهٔ این گفته‌ها وضعیت فعلی آق‌گل فقط نشان از خشکی دارد؛ خشکی‌ای که می‌تواند عواقبی مانند ریزگرد و مرگ همیشگی تالاب را به ارمغان بیاورد.