تیشه شهرداری بر گردن درختان پارک قیطریه؛ بولدوزر مدیریت شهری همچنان در حال تخریب

اقتصاد۲۴-نیمه‌های اسفند تصاویری از حصارکشی مشکوک در پارک قیطریه منتشر شد؛ حصارکشی‌ای که بعد‌ها با اظهارنظر‌های شهردار تهران مشخص شد برای ساخت مسجد در این پارک کشیده شده است. گرچه «علیرضا زاکانی» تأکید کرده بود قرار نیست در این محوطه درختی قطع شود و درختان ارزشمند این محوطه جابه‌جا خواهند شد، اما نگرانی‌ها دربارهٔ پارک قیطریه محدود به درختان نیست. پارک قیطریه به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین اجزای محلهٔ قیطریهٔ شمیران در شمال تهران که خانهٔ امیرکبیر را نیز شامل می‌شود، یک میراث فرهنگی است.

بوستان قیطریه در گذشته باغی متعلق به خواهر تنی «ناصرالدین‌شاه قاجار» بود که «امیرکبیر» ساختمانی را که اکنون در ضلع شمال‌غربی فرهنگسرا و کتابخانهٔ پارک است، در آن ایجاد کرد. این بوستان در سال ۱۳۵۶ به همت شهردار وقت تهران یعنی «غلامرضا نیک‌پی» که خود نوهٔ دختری شاهزاده «ظل‌السلطان» فرزند «ناصرالدین‌شاه» بود، با وقف قسمتی از زمین‌های موروثی و با خرید و تجمیع باقیماندهٔ باغ که در دست ورثهٔ «صدیق‌الدوله» از نواده‌های قاجار بود، ساخته شد.

اما ماجرای کاوش‌های باستان‌شناسی در محدودهٔ تپهٔ قیطریه به پیش از این برمی‌گردد. این محدوده یک‌بار در سال ۱۲۷۹ شمسی شاهد کشف اتفاقی آثاری در تپه‌ای ماسه‌ای نزدیک باغ ییلاقی انگلیسی‌ها در قلهک، نزدیک تهران بود؛ مجموعه‌ای شامل سه شیء مفرغی، مربوط به اواخر هزارهٔ دوم قبل از میلاد و هفت ظرف سفالی خاکستری‌رنگ، مربوط به عصر آهن اول (۱۵۰۰-۱۲۰۰ق‌م). پس از آن در ۱۳۱۸ شمسی، گوری باستانی توسط مقنیان و کارگران ساختمانی که مشغول کار بودند در باغ «مهدیقلی‌خان هدایت» در دروس کشف شد و تعدادی ظروف از این گور به‌دست آمد که با مداخلهٔ موزهٔ ایران باستان، نیمی از آن‌ها به صاحب باغ واگذار شد و نیمی دیگر به موزه انتقال یافت. اواخر پاییز ۱۳۳۷ شمسی نیز در حین ساخت‌وساز ساختمان در تپهٔ قیطریه، آثاری از گورستانی سه هزار و ۲۰۰ ساله کشف شد. گورستان قیطریه که سند مهمی از روش تدفین دورهٔ عصر آهن در تهران بود، در جریان کندن زمین در برکهٔ آب قیطریه مشرف به «باغ صارم‌الدوله» (پارک قیطریهٔ کنونی) پدیدار شد.

کاوش‌ها به کجا رسید؟

«سیف‌الله کامبخش‌فرد» در مقدمه‌ٔ گزارش خود از حفاری‌های گورستان قیطریه نوشته است: «در اواخر پاییز سال ۱۳۴۷ پس از آنکه به‌طور مستمر و چند هفتهٔ پیاپی تیغه‌های لودر بساز‌وبفروش‌ها، میراث یک گورستان عظیم سه هزار و ۲۰۰ ساله را در تپه‌های قیطریه شیار کرد، موضوع پیگیری شد. از طرف اداره‌کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه مأموریت یافتم در رأس یک هیئت از باستان‌شناسان ایرانی در این تپه کاوش و بررسی کنم.»

بیشتر بخوانید: ابهام در پرونده پاکتراشی جنگل الیمالات نور

او در نامه‌ای به شهرداری تهران درخواست می‌کند علاوه‌بر توقف عملیات گودبرداری در تپه‌های قیطریه صدور مجوز‌های جدید را هم در منطقه تا پایان کاوش‌های باستان‌شناسی متوقف کند

آثار به‌دست‌آمده از تپه‌های قیطریه از جمله سفالینه‌ها و اشیای برنزی در حال حاضر در موزهٔ ملی ایران نگهداری می‌شود، اما از گورستان و محل کشف اجساد که سند مهمی از دورهٔ عصر آهن بود، دیگر هیچ اثری به‌جای نمانده تا ابهام‌ها را پاسخ دهد، زیرا با پایان کار باستان‌شناسان ساخت‌وساز با سرعت پیش رفت و روی گورستان برای همیشه با برج‌های مسکونی پوشیده شد. یک کارشناس میراث فرهنگی: ساخت مسجد در پارک قیطریه به دلایل فنی و قانونی و شرعی و عقلی خطاست. ما در منطقهٔ قیطریه سابقهٔ تاریخی و آثار تاریخی داریم که مشهود نیستند و احتمال اینکه در حفاری و کاوش مشخص شوند، وجود دارد. اما اصلاً فرض را بر این بگذارید که این منطقه آثار تاریخی هم نداشته باشد، باز هم ساخت مسجد در این منطقه نامعقول و غیرشرعی و غیرقانونی است

«ناصر تکمیل‌همایون»، تاریخ‌نگار، در کتاب «رویداد‌ها و یادمان‌های تاریخی تهران» آورده است: «قیطریه همانند ده‌ها محل باستانی دیگر که معرف چنین فرهنگی است، به‌طور تصادفی شناسایی شد. مساحت کل منطقهٔ حفاری‌شده اعم از ترانشه و گمانه‌های آزمایشی، بیش از پنج هزار مترمربع گزارش شده است. از این مقدار سه هزار و ۹۵۰ متر ترانشه بود که در آن ۳۵۰ گور مشخص شد و از آن‌ها مجموعاً ۲۵۰ ظرف سفالی خاکستری‌رنگ به دست آمده است. از این تعداد، جزئیات ۳۵ گور در گزارش وصف شده است که می‌توان دربارهٔ آن‌ها چنین نتیجه‌گیری کرد که عمق گور‌ها از زمین بین ۸۰ تا ۱۱۰ سانتی‌متر متغیر بوده. اکثراً در خاک بکر حفر شده و فاقد ساخت‌وساز و چینه‌سازی بوده‌اند. به‌استثنای دو گور که در آن‌ها مادر و کودکی دفن شده بودند، بقیهٔ گور‌ها انفرادی بودند. همچنین تپه‌های قیطریه یکی از معدود نقاط ایران است که سفال خاکستری از آن به دست آمده. تاریخی که برای این سفالینه‌ها در قیطریه پیشنهاد شده در حدود هزار و ۲۰۰ سال پیش از میلاد است، یعنی زمانی که در این تپه‌ها هنوز آهن وارد نشده بود و ابزار وسایل عموماً از برنز ساخته می‌شدند.»

این تپه‌ها بعد‌ها بخشی از پارک شد. باستان‌شناسان کاوش‌ها را ادامه ندادند؛ زیرا برای ادامهٔ کاوش‌ها لازم بود درختان پارک قیطریه قطع شوند. باستان‌شناسان معتقد بودند محوطهٔ باستانی احتمالاً در پارک ادامه دارد. آن‌ها به سؤال‌های زیادی دربارهٔ تاریخ باستان تهران پاسخ داده بودند و، چون نباید درختی قطع می‌شد، کاوش‌های بیشتر را به آیندگان سپردند. حالا شهرداری تهران می‌خواهد در پارک قیطریه مسجد بسازد، آن‌هم در جایی که احتمالاً مهمترین محوطهٔ باستانی تهران است.

واکنش‌ها

در یک هفتهٔ گذشته بسیاری از صاحب‌نظران در حوزهٔ شهرسازی و همچنین میراث فرهنگی ساخت مسجد در پارک قیطریه را اقدامی اشتباه توصیف و همچنین تعدادی از مردم محلهٔ قیطریه صبح روز سیزدهم فروردین در اعتراض به ساخت مسجد در محوطهٔ پارک قیطریه تجمع کردند، اما واکنش شهردار و شورای شهر تهران به این موضوع بحث‌برانگیز است.

بیشتر بخوانید:سرنوشت تلخ درختان در ۵۰ سال اخیر؛ ماجرای قطع درختان در پارک جنگلی چیتگر چه بود؟

آثار به‌دست‌آمده از تپه‌های قیطریه از جمله سفالینه‌ها و اشیای برنزی در حال حاضر در موزهٔ ملی ایران نگهداری می‌شود، اما از گورستان و محل کشف اجساد که سند مهمی از دورهٔ عصر آهن بود، دیگر هیچ اثری به‌جای نمانده تا ابهام‌ها را پاسخ دهد؛ زیرا با پایان کار باستان‌شناسان ساخت‌وساز با سرعت پیش رفت و روی گورستان برای همیشه با برج‌های مسکونی پوشیده شد

شهردار در اظهارنظر خود گفته بود نه‌تن‌ها در بوستان قیطریه که در همهٔ پارک‌ها مسجد خواهد ساخت. چندروز پیش هم معاون میراث‌فرهنگی تهران از حضور نیرو‌های یگان حفاظت در محوطهٔ پارک قیطریه و حذف حصار‌هایی که به‌تازگی برای ساخت مسجد در پارک نصب شده بود، خبر داده و گفته بود: «فضایی که قصد داشتند در آنجا مسجد بسازند حصار داشت. ما به شهرداری نامه زدیم که قبل از انجام هر کاری باید کارشناس میراث‌فرهنگی این اداره‌کل در آنجا مستقر باشد. ما نیرو‌های یگان حفاظت از آثار را به محل پارک فرستادیم و آن‌ها گزارش دادند که این حصار‌ها برداشته شد و هیچ اقدامی اعم از گودبرداری یا فعالیت دیگری در آن محدوده انجام نشده است.«محسن سعادتی» تأکید کرده بود قیطریه محوطهٔ باستانی مهمی است و مرحوم کامبخش‌فرد وقتی آنجا را کاوش کرد گفت توانسته ۳۵۰ گور کشف کند و هنوز آثار زیادی آنجا هست که باید کاوش شود.

بولدوزر تخریب شهر

حالا یک کارشناس میراث فرهنگی به «پیام ما» می‌گوید: «ساخت مسجد در پارک قیطریه به دلایل فنی و قانونی و شرعی و عقلی خطاست. ما در منطقهٔ قیطریه سابقهٔ تاریخی و آثار تاریخی داریم که مشهود نیستند و احتمال اینکه در حفاری و کاوش مشخص شوند، وجود دارد. اما اصلاً فرض را بر این بگذارید که این منطقه آثار تاریخی هم نداشته باشد، باز هم ساخت مسجد در این منطقه نامعقول و غیرشرعی و غیرقانونی است.»
«سید محمد بهشتی» از بولدوزر‌های ویرانگر مدیریت شهری می‌گوید که نه‌تن‌ها در بوستان قیطریه که در همهٔ شهر در حال حرکت هستند و فقط خرابی به بار می‌آورند و عجیب است که رئیس شورای شهر که یک شهرساز است، در این باره سکوت کرده.

او با تأکید بر اینکه ساخت این مسجد هیچ توجیهی جز لجبازی با مردم ندارد، توضیح می‌دهد: «طبق قانون پهنه‌های مختلف شهری دارای خصوصیتی هستند و پهنه G پهنه‌ای است که نمی‌شود بدون منطق و قانون در آن دخل و تصرف کرد. (پهنۀ G حاوی فضا‌های سبز و باز عمومی و خصوصی، پارک‌های جنگلی، باغات و ... است و ساخت‌وساز در آن محدود است. نه‌تن‌ها وجود این پهنه در شهر تهران، باعث طراوت و زیبایی بصری و پاکی هوا، بلکه مانع گسترش افقی شهر تهران می‌شود.) اگر هم روزگاری بخواهند این کار را کنند، باید مراحل قانونی و پیچیده‌ای را طی کنند.»

بهشتی با انتقاد از شورای شهر تأکید می‌کند: «باعث حیرت است و انگار ما عملاً شورای شهر نداریم که زیرمجموعه‌اش یعنی شهرداری این‌طور دست به تخریب شهر می‌برد. اصلاً به‌فرض که سابقهٔ ساخت مسجد در بوستان‌های متعددی وجود دارد. اگر جایی خطا صورت گرفته، خطای جدید را توجیه نمی‌کند. در همین پارک بنایی از قبل موجود بود که الان فعالیت‌های فرهنگی در آن صورت می‌گیرد و در پارک اندیشه قبل از پارک شدن تأسیساتی وجود داشت. این متفاوت است با اینکه ما هویت یک بوستان تاریخی را با دخل و تصرف جدید از بین ببریم. سه تا مسجد در فاصلهٔ ۵۰۰ متری بوستان قیطریه وجود دارد. مدیریت شهری بهتر است نمازگزار پیدا کند، نه اینکه مسجد را، چون خاری در چشم مردم فرو کند.»

همهٔ واکنش‌های منفی به ساخت مسجد در بوستان تاریخی قیطریه، اما منجر به عقب‌نشینی مدیریت شهری نشده است. در اولین جلسهٔ کاری اعضای شورای شهر تهران بعد از تعطیلات نوروز نیز اعضای شورا از ساخت مسجد در بوستان قیطریه حمایت کردند. «محمد آقامیری»، رئیس کمیتهٔ عمران شورای اسلامی شهر تهران، در دویست‌و‌بیست‌و‌چهارمین جلسهٔ شورای اسلامی شهر تهران که صبح روز سه‌شنبه، ۱۴ فروردین برگزار شد، گفت: «در هفته‌های اخیر این مسئله به‌صورت ویژه در شبکه‌های اجتماعی به‌صورت گسترده منتشر و پخش شده و حواشی ایجاد کرده است. البته این حواشی اهمیتی ندارد، اما حساسیتی که برای ساخت این مسجد شکل گرفته است، جای تعجب دارد! فضای پارک یک فضای مناسب و دارای یک سرانهٔ خدماتی از جمله نمازخانه، وسیلهٔ بازی و… است. شورای شهر تهران در سال ۱۳۸۳ مصوبه‌ای را مبنی‌بر ساخت مسجد در برخی از پارک‌های شهر تهران داشته و براساس آن در سنوات گذشته ۴۳ مسجد در پارک‌های مختلف از جمله پارک پلیس، نهج‌البلاغه، لویزان، لاله و… ساخته شده است.

احداث مسجد در بوستان‌ها کار جدیدی نیست. تصاویر هوایی این بوستان نشان می‌دهد که نزدیکترین مسجد با این بوستان ۴۵۰ متر فاصله دارد و اگر بخواهیم مسیر را تا اولین مسجد به‌صورت زمینی طی کنیم فاصله به ۶۰۰ متر می‌رسد. همچنین بوستان قیطریه ۱۲۲ هزار مترمربع فضا دارد و نکته اینجاست که از این میزان فقط ۸۰۰ مترمربع حدود یک درصد از فضای بوستان قرار است به ساخت مسجد اختصاص پیدا کند.

ذهنیت‌های ایجادشده این است که شهرداری قرار است در این مکان درختان را قطع کند. به هیچ عنوان قرار نیست درختی در این محدوده قطع شود و فقط قرار است درختانی که با بن پایین و حدود دو الی سه ساله هستند جابه‌جا شوند و این اطمینان‌خاطر را می‌دهیم که هیچ درختی در این محدوده قطع نخواهد شد.»