قاتلان خاموش و همیشه بیدار؛ افزایش قربانیان مین به دلیل تداوم جنگ‌های داخلی و منطقه‌ای

اقتصاد ۲۴- گزارش‌هایی که موسسات بین‌المللی رصد آلودگی مین‌های ضد نفر منتشر کرده‌اند، نشان می‌دهد که به دلیل تداوم جنگ‌های داخلی و منطقه‌ای در قاره آسیا، آفریقا و اروپا، مین‌های ضد نفر همچنان از نظامیان و غیرنظامیان قربانی می‌گیرد. طبق دهمین گزارشی که MAR (موسسه بررسی اقدام مین) در نوامبر ۲۰۲۳ درباره پاکسازی مناطق آلوده از مین‌های ضدنفر AP منتشر کرد، در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۸۹ کیلومترمربع از مناطق مین‌گذاری شده جهان، پاکسازی و بیش از ۲۱۳ هزار عدد (۲۱۳ هزار و ۷۵۰ عدد) مین ضد نفر تخریب شده که ۹۷ درصد این وسعت در کشور‌های عضو کنوانسیون ۱۹۹۷ ممنوعیت مین ضد نفر (پیمان اتاوا APMBC) قرار داشته.

طبق گزارش این موسسه، در سال ۲۰۲۲ بیشترین تعداد مین‌های ضد نفر تخریب شده در کشور ترکیه (۵۸ هزار و ۷۸ عدد) و زیمبابوه (۳۱ هزار و ۱۷۸ عدد) بوده است. بخش دیگری از این گزارش، هشدار درباره افزایش وسعت مناطق آلوده به مین در کشور اوکراین به دنبال آغاز تجاوز روسیه به خاک این کشور (اواخر فوریه ۲۰۲۲) بود. آوریل ۲۰۲۳، خبرنگار یک رسانه خارجی در اوکراین، در گزارش خود نوشت: «روسیه برای دفاع از مواضع خود و کند کردن حملات ارتش اوکراین، خاک این کشور را مین‌گذاری کرده و تخمین زده می‌شود که از زمان آغاز جنگ روسیه و اوکراین، ۱۷۴ هزار کیلومتر مربع از خاک این کشور آلوده به مین شده باشد. این وسعت آلوده به مین، از مجموع مساحت انگلستان، ولز و ایرلند شمالی هم بیشتر است.»

در وبسایت موسسات بین‌المللی رصد آلودگی مین، تصاویری از ابعاد مین‌های منفجر شده در خاک اوکراین منتشر شده. در این تصاویر، لاشه مین را در کنار یک خط‌کش گذاشته‌اند تا معلوم شود که طول لاشه مین از ۱۰ سانتی‌متر هم کمتر است.

در گزارش ۲۰۲۳ کمپین بین‌المللی ممنوعیت مین‌های زمینی (ICBL) آخرین فهرست کشور‌هایی که همچنان از الحاق به پیمان اتاوا خودداری کرده و مشغول تولید، ذخیره‌سازی یا خرید و فروش مین‌های ضد نفر هستند یا اینکه خود را متعهد به ممنوعیت‌های پیمان اتاوا نمی‌دانند شامل کوبا، ایالات‌متحده امریکا، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، ازبکستان، بحرین، مصر، ایران، اسراییل، لبنان، لیبی، مراکش، عربستان‌سعودی، سوریه، امارات متحده عربی، چین، هند، کره‌جنوبی، کره‌شمالی، لائوس، میکرونزی، مغولستان، میانمار، نپال، پاکستان، سنگاپور، تونگا و ویتنام است. در گزارش این کمپین ضمن تاکید بر اینکه در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ شواهدی از کاشت مین ضد نفر توسط دولت‌های اوکراین (عضو پیمان اتاوا)، روسیه و میانمار به دست آمده، اعلام شد که روسیه از زمان حمله به اوکراین (فوریه ۲۰۲۲) به طور گسترده از مین‌های ضد نفر در خاک این کشور استفاده کرده و دولت اوکراین هم با وجود عضویت در پیمان اتاوا و تعهد به ممنوعیت استفاده از مین‌های ضد نفر، در مناطقی که در اشغال روسیه بوده، مین‌های ضد نفر کاشته است. در گزارش این کمپین همچنین اعلام شده بود که طبق شواهد جدید، هم نیرو‌های دولتی میانمار برای مقابله با مخالفان خود به کاشت مین‌های ضد نفر متوسل شده‌اند و هم شبه‌نظامیان کلمبیا، هند، میانمار، تایلند، تونس و برخی کشور‌های شرق آفریقا، در جریان درگیری‌های داخلی از مین‌های ضد نفر استفاده کرده‌اند.

درحالی که تمام دولت‌های امضا‌کننده کنوانسیون، متعهد به توقف تولید و خرید و فروش و ذخیره‌سازی مین ضد نفرند و نه تنها طبق ماده یک کنوانسیون، استفاده از مین‌های ضد نفر برای تمام کشور‌های عضو، چه در زمان صلح و چه در زمان جنگ ممنوع است، براساس مفاد ۴ و ۵ کنوانسیون هم، امضاکنندگان این معاهده بین‌المللی باید ظرف ۴ سال بعد از الحاق به پیمان اتاوا، ذخایر مین‌های ضد نفر خود را منهدم کرده و ظرف ۱۰ سال، مناطق آلوده به مین در کشور خود را پاکسازی کنند، در بخش دیگری از گزارش این کمپین، در توضیح آخرین وضعیت تحقق تعهدات اعضای پیمان اتاوا اعلام شده بود که از ۱۶۴ کشور عضو کنوانسیون، ۹۴ کشور علاوه بر رعایت ممنوعیت تولید و خرید و فروش مین ضد نفر، پاکسازی مناطق آلوده را تکمیل یا ذخایر خود را منهدم کرده و ۶۷ کشور اعلام کرده‌اند که هیچ‌گاه فعالیتی در تولید مین ضد نفر نداشته‌اند، اما کشور‌های یونان و اوکراین که اعضای کنوانسیون هستند، همچنان ذخایر مین ضد نفر دارند و گزارشی هم درباره تخریب ذخایر خود ارایه نداده‌اند درحالی که باتوجه به زمان الحاق هر دو کشور به پیمان اتاوا، مهلت تخریب ذخایر یونان در ماه مارس ۲۰۰۸ و مهلت تخریب ذخایر اوکراین در ماه ژوئن ۲۰۱۰ به پایان می‌رسید، اما شواهد موجود نشان می‌دهد که هر دو کشور با نقض ماده ۴ کنوانسیون، ذخایر خود را حفظ کرده‌اند.

کمپین بین‌المللی ممنوعیت مین‌های زمینی در این گزارش اشاره داشت که ۶۶ کشور اعلام کرده‌اند که ذخایر مین‌های ضد نفر خود را برای اهداف آموزشی و تحقیقاتی حفظ می‌کنند و طبق آخرین گزارشی که از اعضای کنوانسیون دریافت شده، کشور‌های بنگلادش و فنلاند، هر کدام بیش از ۱۲ هزار عدد مین ضد نفر و ۲۳ کشور دیگر هر کدام بیش از ۱۰۰۰ عدد مین ذخیره کرده‌اند، اما روسیه، پاکستان، هند، چین و ایالات‌متحده که هنوز به پیمان اتاوا ملحق نشده‌اند، بیشترین ذخایر مین ضد نفر را دارند چنان‌که روسیه با بیش از ۲۶ میلیون، پاکستان با حدود ۶ میلیون، هند با حدود ۴ تا ۵ میلیون، چین با کمتر از ۵ میلیون و ایالات‌متحده امریکا با ۳ میلیون عدد مین ضد نفر به ترتیب در ردیف اول تا پنجم جدول هستند.

بخش دیگری از این گزارش به قربانیان مین در سال ۲۰۲۲ اختصاص داشت و طبق اعلام کمپین بین‌المللی ممنوعیت مین‌های زمینی، در سال ۲۰۲۲ در ۴۹ کشور جهان و از جمله ایران، حادثه انفجار مین و مهمات جنگی اتفاق افتاده درحالی که ۳۷ کشور از این فهرست، عضو پیمان اتاوا بوده‌اند و در جریان وقوع این حوادث، ۴۷۱۰ نفر کشته و مجروح شده‌اند (۱۶۶۱ کشته و ۳۰۱۵ مجروح) درحالی که ۸۵ درصد قربانیان (۴۳۴۱ نفر) غیرنظامی و از جمع غیرنظامیان، ۴۹ درصد (۱۱۷۱ نفر) کودکان بوده‌اند. براساس گزارش این کمپین بین‌المللی، در سال ۲۰۲۲ بیشترین تعداد قربانیان انفجار مین مربوط به کشور سوریه (۸۳۴ نفر)، اوکراین (۶۰۸ نفر)، یمن (۵۸۲ نفر) و میانمار (۵۴۵ نفر) بوده درحالی که در این سال تعداد غیرنظامیان قربانی انفجار مین در اوکراین نسبت به سال ۲۰۲۱ افزایش ۱۰ برابری داشته است.

در جدول مرتبط با این گزارش، اسامی کشور‌های درگیر حادثه انفجار مین و مهمات جنگی در سال ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که بیشترین حوادث منجر به تلفات انسانی به ترتیب در کشور‌های واقع در جنوب صحرای آفریقا (۲۰ کشور)، شرق و جنوب آسیا (۱۱ کشور)، خاورمیانه و شمال آفریقا (۱۰ کشور)، اروپا، منطقه قفقاز و آسیای مرکزی (۷ کشور) و درنهایت، سه کشور کلمبیا (امریکای‌جنوبی) مکزیک (امریکای‌شمالی) و ونزوئلا (امریکای‌جنوبی) رخ داده است.

به استناد گزارشی که کمپین بین‌المللی ممنوعیت مین‌های زمینی از اعضای پیمان اتاوا دریافت کرده، در سال ۲۰۲۲ در مجموع بیش از ۲۱۹ کیلومتر مربع از زمین‌های آلوده به مین و حدود ۱۷۰ هزار عدد مین (۱۶۹ هزار و ۲۷۶ عدد) پاکسازی و منهدم شده که این اعداد نشان می‌دهد هم وسعت پاکسازی و هم میزان انهدام مین‌ها نسبت به سال ۲۰۲۱ افزایش یافته چنان‌که در سال ۲۰۲۱، حدود ۱۳۳ کیلومتر مربع از زمین‌های آلوده به مین پاکسازی شد و تعداد مین‌های منهدم شده هم کمتر از ۱۱۸ هزار عدد بود، اما این کمپین در گزارش جدید خود تاکید داشت که با وجود افزایش ناچیز وسعت پاکسازی و تعداد مین‌های منهدم شده در سال ۲۰۲۲، در مجموع به نظر می‌رسد که اقدامات کشور‌های عضو پیمان اتاوا برای پاکسازی میادین مین بسیار کمرنگ است، چنان‌که در ۱۲ کشور عضو کنوانسیون، وسعت پاکسازی مناطق آلوده در طول یک سال، کمتر از یک کیلومتر مربع بوده، چهار کشور هیچ‌گونه فعالیت پاکسازی نداشته‌اند و ۶ کشور که متعهد به پاکسازی مناطق آلوده ظرف ۱۰ سال بعد از الحاق به کنوانسیون بوده‌اند، هیچ گزارش رسمی درباره فعالیت‌های خود ارایه نداده‌اند.

بیشتر بخوانید: انفجار مین در دهلران جان کودک ۱۰ساله را گرفت

وسعت آلودگی مین در ایران کاهش یافته و پاکسازی هنوز ادامه دارد

وبسایت «مین و زندگی»، سال‌هاست که جدیدترین اخبار حوادث انفجار مین و مهمات جنگی از ایران و جهان را منتشر می‌کند و درباره مخاطرات مین آموزش می‌دهد. طبق اخبار این وبسایت، از ابتدای امسال دو حادثه انفجار مین در دو روز پیاپی در نوار مرزی شمال‌غرب کشور اتفاق افتاده که بر اثر این حوادث، دو نفر مجروح شده‌اند و یک نفر جان باخته است؛ ۷ فروردین، انفجار مین در ارتفاعات مرزی سردشت باعث مجروحیت شدید رئوف احمدی و جبار احمدزاده؛ کولبر‌های ساکن روستا‌های همان حوالی شد و روز بعد؛ ۸ فروردین یکی از عشایر شهرستان قصرشیرین که دام خود را به چرا برده بود، با مین به‌جا مانده از دوران جنگ برخورد کرد و بر اثر شدت جراحات، در دم جان باخت.

بهنام صادقی؛ فعال مین‌زدایی و مدیر وبسایت «مین و زندگی» در گفتگو با «اعتماد» در مروری بر آمار دو ساله قربانیان مین در ایران می‌گوید که تعداد مجروحان و فوتی‌های حوادث انفجار مین و مهمات جنگی به‌جا مانده از جنگ ۸ ساله در ایران، شیب کاهشی دارد، چون طی ۳۵ سال اخیر، بخش زیادی از زمین‌های آلوده به مین در شهر‌ها و روستاها، پاکسازی شده و امروز از آن وسعت ۴ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتاری زمین‌های آلوده به مین در ایران (یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار در استان ایلام، یک میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار در استان خوزستان، ۷۰۰ هزار هکتار در استان کرمانشاه، ۳۵۰ هزار هکتار در استان آذربایجان‌غربی و ۳۵۰ هزار هکتار در استان کردستان) شاید حدود یک درصد همچنان آلوده است و جز موارد نادر، حالا فقط بخش‌های آلوده در مناطق صعب‌العبور و کوهستانی و باتلاقی در نوار مرزی ۵ استان خوزستان، کردستان، کرمانشاه، آذربایجان‌غربی و ایلام باقی مانده که به دلیل دشواری مین روبی در این مناطق، عملیات پاکسازی کندتر از مناطق مسطح است.

طبق آماری که صادقی از تعداد قربانیان مین در سال‌های ۱۴۰۰، ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ جمع کرده، سال ۱۴۰۰ تعداد حوادث انفجار مین ۲۹ فقره، تعداد جانباختگان، ۱۳ نفر و تعداد مجروحان ۲۶ نفر، در سال ۱۴۰۱، تعداد حوادث انفجار مین ۲۱ فقره، تعداد جانباختگان ۹ نفر و تعداد مجروحان ۲۲ نفر و در سال ۱۴۰۲، تعداد حوادث انفجار مین ۱۹ فقره، تعداد جانباختگان ۸ نفر و تعداد مجروحان ۲۸ نفر بوده است.

صادقی می‌گوید: «آمار مجروحان و جانباختگان غیرنظامی و نیرو‌های مین‌روبی طی سه سال اخیر کاهش داشته و این کاهش نشان می‌دهد که نیرو‌های پاکسازی، استاندارد‌های مین‌زدایی را بیشتر رعایت می‌کنند و به حفاظت فردی هم توجه بیشتری دارند. سال ۱۴۰۰ مجموع جانباختگان غیرنظامی ۱۱ نفر بوده که در سال ۱۴۰۱ به ۷ نفر کاهش یافته و کاهش آمار قربانیان غیرنظامی هم تایید می‌کند که دیگر در شهر و روستا و حیاط خانه‌های مردم خبری از مین نیست و اغلب حوادث، غیر از تردد‌های غیرمجاز در معابر مرزی، مربوط به مواردی است که مردم محلی، ضایعات جنگی منفجر نشده را به خانه آورده‌اند و با دستکاری مخزن چاشنی مین و مهمات باعث حادثه شده‌اند.»

صادقی در گزارش سال ۱۴۰۲، دو حادثه انفجار مین در استان آذربایجان‌غربی با دو مجروح، ۶ حادثه انفجار مین در استان کردستان با یک جانباخته و ۱۰ مجروح، ۵ حادثه انفجار مین در استان کرمانشاه با یک جانباخته و ۷ مجروح، ۳ حادثه انفجار مین در استان ایلام با ۳ جانباخته و ۶ مجروح، ۳ حادثه انفجار مین در استان خوزستان با ۳ جانباخته و ۳ مجروح ثبت کرده و تاکید می‌کند که یک نفر از جانباختگان و سه نفر از مجروحان حادثه انفجار مین در استان ایلام در سال گذشته، اتباع غیرایرانی بودند که به دلیل تردد غیرمجاز در نوار مرزی، قربانی شدند.

صادقی در صحبت‌هایش تایید می‌کند که جانباختن و مجروحیت انسان‌ها بر اثر انفجار مین و مهمات جنگی همچنان ادامه خواهد داشت، چون جنگ‌ها تمامی ندارد: «آمار آلودگی یا حتی پاکسازی کشور‌ها چندان دقیق نیست، چون مبنای رصد آلودگی‌ها دقیق نیست و حتی برخی دولت‌ها با ارایه گزارش‌های غیرواقعی از وسعت بالای آلودگی مین در خاک کشورشان، درصدد جذب کمک‌های جهانی هستند، اما می‌توان با قطعیت گفت که امروز عراق آلوده‌ترین کشور جهان بابت آلودگی مین است، چون در طول ۳۰ سال، چند جنگ پیاپی در این کشور اتفاق افتاده است.

کشور مصر هم بابت مین و مهمات جنگی، آلودگی بالایی دارد، اما بخشی از آلودگی مین کشور مصر، به سه دوره جنگ با اسراییل مربوط می‌شود و البته شبه‌جزیره سینا هم هنوز آلودگی مین بابت ایام جنگ جهانی دوم دارد. در افغانستان هم با وجود تداوم پاکسازی‌ها، آلودگی مین قابل‌توجه است به این دلیل که پراکندگی میادین مین در افغانستان زیاد است و در هر نقطه از این کشور، مین پخش شده و البته بخش زیادی از مین‌ها در افغانستان، بازمانده از دوره اشغال این کشور توسط شوروی است که برای جلوگیری از تردد مجاهدین، معبر‌ها را مین‌گذاری می‌کردند، اما بعد از سرنگونی دولت اشرف غنی هم، خاک این کشور مین‌گذاری شد. در عراق و سوریه به دلیل ادامه جنگ همچنان شاهد انفجار مین و حوادث منجر به مرگ و مجروحیت هستیم.

بیشتر بخوانید:انفجار مین در دهلران ۲ کشته و زخمی به جا گذاشت

در آذربایجان و ارمنستان هم تا زمانی که جنگ ادامه دارد، انفجار مین و قربانی شدن انسان‌ها ادامه خواهد داشت. غیر از اینها، کشور‌هایی هم با تبعات ایام بعد از جنگ درگیرند. مصر، اردن، ایران، کامبوج، تایلند، ویتنام، لائوس، تاجیکستان و یوگسلاوی سابق که درگیر جنگ‌های داخلی و منطقه‌ای بودند و حتی کشور‌هایی مثل آنگولا و موزامبیک و کنگو و زامبیا که خط مقدم مبارزه با نژادپرستی بودند، همچنان و سال‌ها بعد از پایان جنگ با آلودگی مین و تلفات انسانی آن مواجهند. مشکلات ناشی از آلودگی مین هم در تمام کشور‌های درگیر، یکسان است به این معنا که در تمام این کشورها، کودکان بر اثر انفجار مین و مهمات جنگی کشته و مجروح می‌شوند، چنان‌که هفته قبل هم ۱۱ کودک در افغانستان بر اثر انفجار مین کشته شدند، در تمام این کشورها، ریسک جمع‌آوری مین و مهمات جنگی از مناطق پرخطر و خرید و فروش ضایعات جنگی به یک شغل برای ساکنان آن مناطق تبدیل شده، در تمام این کشورها، مین‌ها به دلیل تغییرات جوی و اقلیمی جابه‌جا می‌شوند و برخی حوادث هم ناشی از همین جابه‌جایی‌هاست.»

صادقی از ۴ آبان سال ۱۳۶۸ و در گردان «تخریب سپاه ششم امام جعفر صادق» به فرماندهی حاج آقا علیپور، به عنوان تخریبچی و نیروی پاکسازی مین مشغول به کار شد و می‌گوید که بزرگ‌ترین درس ۳۵ سال مین روبی این بوده که «مین واقعا یک قاتل خاموش است و هیچ‌وقت نمی‌خوابد.»

کشور‌هایی که همچنان از الحاق به پیمان اتاوا خودداری کرده و مشغول تولید، ذخیره‌سازی یا خرید و فروش مین‌های ضد نفر هستند شامل کوبا، ایالات‌متحده امریکا، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، ازبکستان، بحرین، مصر، ایران، اسراییل، لبنان، لیبی، مراکش، عربستان‌سعودی، سوریه، امارات متحده عربی، چین، هند، کره‌جنوبی، کره‌شمالی، لائوس، میکرونزی، مغولستان، میانمار، نپال، پاکستان، سنگاپور، تونگا و ویتنام است. روسیه، پاکستان، هند، چین و ایالات‌متحده بیشترین ذخایر مین ضد نفر را دارند؛ روسیه با بیش از ۲۶ میلیون، پاکستان با حدود ۶ میلیون، هند با حدود ۴ تا ۵ میلیون، چین با کمتر از ۵ میلیون و ایالات‌متحده امریکا با ۳ میلیون عدد مین ضد نفر به ترتیب در ردیف اول تا پنجم هستند.