خاورمیانه و این بار نبرد کریدور‌ها/ چگونه ایران در ۷ محور و کریدور دور خورد؟/ حتی مسیر افغانستان به ترکیه نیز ایران را دور زده است

اقتصاد۲۴- میرا قربانی فر - ایران بار دیگر و در یک کریدور دیگر توسط همسایگانش دور خورد و در حالی که همچنان در همه این مسیر‌های ارتباطی که نقشه آنان کشیده می‌شود، به صرفه‌ترین مسیر عبور از ایران است، اما به نظر می‌رسد انزوای اقتصادی و سیاسی ایران در دستور کار قرار گرفته باشد.

به این ترتیب وزیران حمل‌و‌نقل و زیرساخت عراق، ترکیه، امارات و قطر، روز دوشنبه ۳ اردیبهشت در بغداد یادداشت‌تفاهم همکاری چهارجانبه پیرامون ترسیم چارچوب‌های لازم برای اجرای پروژه «جاده توسعه» را امضا کردند.

این پروژه ۱۷ میلیارد دلاری، با هدف ارتقاء همکاری‌های اقتصادی و امنیتی میان این کشورها و همچنین ایجاد ارتباط بین مردم و فرهنگ‌های منطقه، از بندر فاو در بصره آغاز شده و با احادث یک جاده و راه‌آهن به طول ۱۲۰۰ کیلومتر در خاک عراق، به شبکه ریلی ترکیه متصل می‌شود. این پروژه که شامل قطار سریع‌السیر، جاده، اتوبان، ده‌ها پایانه و خطوط لوله نفت و گاز نیز است، امارات، قطر و عراق را به اروپا پیوند می‌دهد؛ و از همین‌رو، توجه این اتحادیه را نیز به خود جلب کرده، و به شدت در پی تسریع اجرای آن است. البته پروژه جاده توسعه، که «کانال خشک» و «جاده ابریشم عراقی» نیز نامیده می‌شود، جابجایی ۴۰۰ هزار کانتینر در فاز دوم را هدف‌گذاری کرده؛ و قرار است فاز نخست در سال ۲۰۲۸، فاز دوم در سال ۲۰۳۳ و فاز پایانی در سال ۲۰۵۰ به بهره‌برداری برسد.

البته با این روند دیگر فقط مساله این نیست که عراق به رقیب جدی ترانزیتی ایران تبدیل می شود، بلکه به نظر می رسد با توجه به کریدورهای متعدد موجود در منطقه احتمالا به زودی شاهد نبرد کریدوری خواهیم بود؛ اینکه کدام دولت ها سریعتر سرمایه لازم را تامین کنند و سرعت عمل بیشتری برای اتمام ایجاد کریدور به خرج بدهند، زودتر به نتیجه می رسد نیز نباید در کنار حذف ایران از همه این کریدورها از نظر دور بماند!

جاده ابریشم عراقی و اهدافی که در پی آن است!

به گزارش اقتصاد ۲۴، اما این کریدور در واقع ایران را از اتصال ترکیه و اروپا به کشور‌های خلیج فارس به نوعی کنار می‌زند. در حالی که ایران از هر نظر گزینه بهتری محسوب می‌شود و برای نمونه، پس از بحران دیپلماتیک بین کشور‌های عربی و قطر و مسدود شدن تنها مرز زمینی قطر، این کشور برای تامین نیاز‌های اساسی خود از جمله مواد غذایی دست به دامن ایران و ترکیه شد.

از همین روی، کریدور ترکیه-ایران-قطر در این چارچوب راه اندازی و تا حدودی عملکرد موفقی داشت. همچنین، تقریبا دو سال پیش این امکان به صورت آزمایشی فراهم شد تا راه‌گذر شارجه - بندرعباس - مرسین راه اندازی شود.

این همکاری، اما مسیر جدیدی را برای محموله‌هایی که از کشور‌های عربی خلیج فارس می‌آیند و به سمت اروپا می‌روند به غیر از مسیر سنتی دریای سرخ و کانال سوئز، فراهم می‌کند و همچنین این مسیر راه‌حل‌های ارزان‌تر و سریع‌تری را برای حمل و نقل کالا بین خلیج‌فارس و دریای مدیترانه ارائه می‌دهد.

بیشتر بخوانید: اینفوگرافی/ مسیر‌هایی که ایران را دور می‌زنند

از سوی دیگر این مسیر را با خودرو می‌توان در ۱۲ تا ۱۶ ساعت پیمود و عملکرد آن همچنان که مدت زمان جابجایی کالا از شانگهای به روتردام را از ۳۳ روز به ۱۵ روز کاهش داد، برای کاهش زمان پیموندن مسیر و حمل کالا‌ها طراحی شده است.

البته باید توجه داشت که جاده توسعه همچنین رقیبی برای پروژه هند-خاورمیانه-اروپا تحت نظارت ایالات متحده نیز به شمار می‌رود؛ که خود، رقیب «کمربند و جاده» چین است. همچنین از آنجا که بخش عمده این پروژه در خاک عراق واقع شده و باتوجه به وضعیت نامطلوب زیرساخت‌های این کشور و هزینه‌های بالای پروژه، احتمالا دیگر کشور‌های خلیج فارس (غیر از امارات و قطر) و ترکیه و احتمالا چین و اروپا (باتوجه به اهمیت پروژه) نیز به آن خواهند پیوست؛ یا دست‌کم از آن حمایت می‌کنند.

سهم ناچیز ایران از کریدورهای اطرافش

البته باید توجه داشت که اکنون این تنها کریدوری نیست که در آن ایران از مسیر ارتباطی جا مانده است و در حالی که برای ترکیه مسیر بهتر دسترسی به خلیج فارس از ایران می‌گذشته به سراغ همسایه رفته است. این پروژه دستکم هفتمین کریدوری است که در آن ایران را دور می‌زنند و تقریبا حالا دور تا دور کشور پر از مسیر‌هایی برای دسترسی از شرق به غرب و برعکس شده، اما ایران سهمی در آن ندارد و به اجمال نگاهی به این کریدور‌ها که سهمی از آن برای ایران در نظر گرفته نشده است می‌کنیم:

مسیر ریلی جاده ابریشم از چین به اروپا:
چین، قزاقستان، روسیه/ اروپا
چین، قزاقستان، گرجستان، ترکیه/ اروپا

مسیر جاده ابریشم چین به اروپا:
چین، قرقیزستان، ایران، عراق، ترکیه/ اروپا

مسیر دریایی جاده ابریشم چین به اروپا:
چینف هند، پاکستان، جیبوتی، مصر / اروپا

مسیر هند به اروپا:
هند، امارات، قطر، اردن، ترکیه، اروپا

مسیر لاجورد (افغانستان به ترکیه):
افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه / اروپا

مسیر زنگزور (قزاقستان به ترکیه):
قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه / اروپا

راه توسعه (از خلیج فارس تا اروپا):
امارات، قطر، عراق، ترکیه / اروپا

در تمام این ۷ مسیر تنها در یک مورد و بسیار محدود نام ایران مطرح شده و آن هم احتمالا استفاده از مسیر دریایی ایران در دریای خزر خواهد بود.

وضعیت حذف ایران قابل پیش بینی بود

در این شرایط و با توجه به حذف واضح ایران از مسیر ارتباطی خاورمیانه و آسیا به اروپا و آن هم در حالی که بهترین مسیر از نظر زمان و هزینه ایران بوده است؛ به سراغ علی بیگدلی، استاد دانشگاه و تحلیل گر روابط بین الملل رفتیم تا شاید بتوان تحلیل درستی از دلایل این حذف‌ها را به دست آورد.

علی بیگدلی، کارشناس ارشد سیاست خارجی در گفتگو با اقتصاد۲۴، اما مساله حذف ایران در این کریدور‌های منطقه‌ای را ریشه‌ای‌تر از روابط سال‌های اخیر دانسته و معتقد است که مجموع روابط شکل گرفته در منطقه و حذف ایران از این مناسبات بسیار خطرناک است.

بیگدلی با اشاره به اجلاسی که در جده برگزار و در دبی دنبال شد به اقتصاد ۲۴ می‌گوید: «در آخرین جلسه ای که در جده برگزار شد و بعدتر به تایید امارات متحده رسید، تصمیم بر این بود که یک خط آهن از جنوب عراق به استانبول کشیده شود؛ این یعنی آن چه اکنون در حال وقوع است، یک مساله ای بوده که در گذشته نیز بار‌ها درباره آن حرف زده شده است. کما اینکه سفر اردوغان به عراق و همین طور سفر السودانی به آمریکا که یک هفته به طول انجامید، نشان دهنده این است که تغییرات بسیار گسترده در ژئوپلتیک این منطقه صورت می‌گیرد و این دولت‌ها در حال نزدیک شدن به یکدیگر هستند و هر روز در مقابل ایران متحدتر می‌شوند و ما هم از جهت سیاسی و هم از جهت اقتصادی در یک انزوای آزار دهنده‌ای قرار می‌گیریم.»

بیگدلی در توضیح دلایل این انزوا نیز به اقتصاد ۲۴ می‌گوید: «دلیل این انزوا نیز بیش از همه این است که تا زمانی که ما این نگاه موجود که در ۴۵ سال گذشته به منطقه و دنیا داشته ایم، را بخواهیم حفظ کنیم، پس هم چنان در همان حالت احتضار اقتصادی باقی خواهیم ماند تا دستکم این نوع نگاه به مناسبات بین الملی و منطقه‌ای را تغییر بدهیم. حقیقت این است که این نوع از نگاه تاکنون پاسخگوی شرایط ما نبوده است.»

این تحلیل گر مسائل منطقه‌ای و استاد دانشگاه در ادامه می‌افزاید: «بنابراین با توجه به دیپلماسی بسیار ضعیفی که داشته ایم امکان ندارد با این دیپلماسی به یک بهبودی اقتصادی حتی نسبی دسترسی پیدا کنیم.»

عراق و سوریه در تکاپوی حرکت بیشتر به سوی کشور‌های عرب منطقه

این تحلیلگر درباره سفر رئیس دولت ایران به پاکستان نیز به اقتصاد ۲۴ می‌گوید: «ببینید همین سفری که اکنون نیز آقای رئیسی به پاکستان داشته را من تصور نمی‌کنم که چندان رونقی برای اقتصاد ایران در پی داشته باشد. رئیس دولت وعده می‌دهد که قرار است حجم مبادلات با پاکستان را مثلا تا ۱۰ میلیارد دلار بالا ببرند، که به نظر من این افزایش مبادلات در نهایت امکان پذیر نخواهد بود چرا که پاکستان کشور فقیری است و می‌بینیم همین حالا هم در مساله انتقال لوله گاز هم آمریکایی‌ها توانسته اند اختلال ایجاد کنند و پس می‌بینید همین روند مشکلات در خط لوله انتقال نفت از عراق به عربستان سعودی وجود دارد، و عراق تلاش دارد از زیر بار منت و فشار انرژی ایران و همچنین مساله تحریم‌هایی که گریبانگیر ایران است، خارج شود؛ برای مثال می‌بینید کویت به عراق وعده دادن برق می‌دهد و عربستان نیز قول داده که میزان نفت لازم برای کشور عراق را زیر قیمت جهانی به بغداد تحویل بدهد و بنابراین ایران هر روز در معادلات اقتصادی منطقه در حال عقب افتادن است.»

بیگدلی، اما درباره سفر رئیس جمهور ترکیه به عراق نیز معتقد است: «سفر اردوغان به عراق، سفر بسیار مهمی بود و اتفاقا این سفر اردوغان نشان می‌دهد که سفر آقای السودانی به آمریکا هم چقدر در تحولات منطقه مهم خواهد بود.»

سفر السودانی به آمریکا و نتایج تازه این سفر

این کارشناس منطقه‌ای در توضیح اهمیت سفر نخست وزیر عراق به آمریکا نیز به اقتصاد ۲۴ می‌گوید: «این سفر هم باعث ماندگاری نیرو‌های آمریکایی در عراق خواهد شد (برخلاف آنچه که انتظار داشتیم آمریکایی‌ها، از عراق خارج شوند) و هم با این دو سفر، یعنی السودانی به آمریکا و اردوغان به عراق، و قرارداد‌هایی که السودانی با آمریکایی‌ها بسته اند، هم امکان خروج آمریکا ملغی شده و از بین رفت و هم اینکه سبب ساز این خواهد شد عراق خود را بند تامین انرژی از سوی ایران رها کند و به سمت دنیای عرب بازگردد. البته این همان مساله‌ای است که ما پیش از این نیز درباره سوریه نیز بار‌ها درباره اش اخطار داده بودیم و تاکید داشتیم که آقای بشار اسد نیز نهایتا به سوی جهان عرب گردش خواهد کرد و اکنون می‌بینیم این اتفاق نیز در شرف وقوع است.»

بیشتر بخوانید: حذف ایران از مسیر جاده ابریشم و مسئولان سرمست از توافق‌های موقت/ محروم ماندن ایران از سه کریدور شمال، غرب و جنوب

این استاد دانشگاه در ادامه با تاکید بر گردش بشار اسد از سوی ایران به سوی اعراب منطقه نیز به اقتصاد ۲۴ می‌گوید: «در دو سال گذشته که آقای بشار اسد را به اتحادیه عرب در ریاض دعوت کردند، این سرآغازی بود بر این که سوریه را از ایران جدا کنند و اتفاقا یکی از پیشنهادات و شروط برای عضویت دائم سوریه در اتحادیه عرب یکی همین بود که نیرو‌های ایرانی باید خاک سوریه را ترک کنند. ببینید همین اتفاق که در کنسولگری ایران رخ داد ممکن است با آگاهی سوریه انجام شده و حقیقت این است که سوریه نیز تلاش دارد هر روز فاصله خود را با ایران بیشتر کند و در آینده قطعا هم بیشتر به دنیای عرب نزدیک خواهد شد و اتفاقا این امارات و کویت و عربستان بودند که در نهایت پیشنهاد کردند که خرابی‌های سوریه را ترمیم و هزینه‌های آن را تامین کنند و بنابراین فکر می‌کنم سوریه بیشتر از ایران فاصله می‌گیرد. در این میان پول فروش برق و گازی که برای عراق از سوی ایران تامین می‌شود نیز از سوی عربستان سعودی تامین خواهد شد و به این ترتیب عراق هم از ایران فاصله بیشتر خواهد گرفت.»

بیگدلی درباره کریدور توسعه که باز در آن ایران حذف شده و مسیر از عراق طراحی شده است نیز به اقتصاد ۲۴ می‌گوید: «آنچه اکنون و همزمان با سفر اردوغان به عراق مطرح شده، هم خط و مسیر انتقال نفت است و هم ریل قطاری از جنوب عراق به استانبول کشیده می‌شود که همین نیز منجر به رونق بیشتر گردشگری برای ترکیه خواهد شد و هم تامینی برای وضعیت بهتر اقتصادی عراق خواهد بود و دلیل آن نیز این است که اگر ایران را کنار بگذارند، اکنون با توجه به تحریم‌های ایران برایشان سودمند‌تر است. از طرفی با این نگاه ایدئولوژیکی که ما به منطقه داریم و با توجه به وضعیت اقتصادی موجود ایران و جدا افتادن ایران که هر روز بیشتر خواهد شد، برای کشور‌های منطقه همکاری با ایران چندان منفعتی درپی نخواهد داشت.»

حتی کریدور ایران و روسیه نیز تعطیل شد

این تحلیلگر مسائل منطقه‌ای، اما درباره اینکه ایران در این شرایط چه کاری می‌تواند انجام دهد نیز تصریح می‌کند: «راه نجاتی هم نیست به جز اینکه نوع نگاه خود به معادلات سیاسی در منطقه و جهان را تغییر بدهیم و شیوه‌های دیپلماسی خود را عوض کنیم تا با اجرای قوانین و مقررات منطقه‌ای و بین‌المللی بتوانیم در بازی که اکنون در منطقه شروع شده و جریان دارد، شریک شویم. با نگرش فعلی که وجود دارد، به نظر من کار بسیار سختی پیش روی ایران است.»

بیگدلی در پایان اظهار می‌کند: «توجه کنید یک کریدور مهم تعطیل شده اساسا کریدور ایران و روسیه بود که حتی همین کریدور نیز تعطیل شده؛ چرا که روس‌ها به جای ایران، عراق را جایگزین کردند و عملا این کریدور نیز به نتیجه‌ای نرسید. همچنان در این وضعیت راهکار ما این است سیاست انعطاف پذیرتری را در منطقه و جهان پیش بگیریم؛ چرا که در صورت اصرار بر این مدل سیاست ورزی، نهایتا غرب هر روز بیشتر کشور‌های منطقه را برای عدم همکاری با ایران تحت فشار قرار می‌دهد تا ایران نتواند از امتیازات اقتصادی استفاده کند، در نتیجه هر روز بیشتر دچار انزوا و جدا افتادگی سیاسی و اقتصادی خواهیم شد.»