فراز و نشیب نهاد امر به معروف و نهی از منکر در عربستان/ اسلام اعتدالی در سایه سیاست‌های اصلاحی عربستان تحت برنامه چشم انداز ۲۰۳۰

اقتصاد ۲۴- نقش کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر در عربستان همواره به صورت ارشاد و راهنمایی جامعه برای مسلمان بهتر شدن بوده است. ولی در سال ۱۹۷۹، پس از آغاز نهضت بیداری اسلامی، کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر از شکل اصلی خود فاصله گرفت. گروهی از مردان متعصب در این نهاد گرد آمدند و براساس اندیشه‌های افراطی و به دلیل قدرت بی حدومرز، از دوست جامعه به دشمن مردم تبدیل شدند.

در سال‌های اخیر عربستان سعودی مجموعه سیاست‌های اصلاحی را تحت برنامه چشم انداز ۲۰۳۰ به اجرا گذاشته که هدف آن ارتقای سطح زندگی مردم است و جامعه را به وضعیت اسلام اعتدالی بازگردانده است. یکی از سیاست‌های اصلاحی که توجه زیادی را جلب نکرد، ولی اهمیت زیادی داشت، کاهش درخورتوجه قدرت کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر بود. این اقدام بی سابقه کاری ضروری بود که طی دهه‌ها از اجرای آن اجتناب شده بود.

 شیخ احمدبن قاسم القمادی که یکی از روحانیون و دبیر سابق کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر در مکه می‌گوید: کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر در سال ۱۹۴۰ تاسیس شد، ولی همواره در خدمت ارشاد معنوی جامعه فعالیت می‌کرد. در آن زمان جامعه شاهد هم زیستی مذهب و مدرنیسم بود. این هماهنگی تا سال ۱۹۷۹ وجود داشت. در آن روز‌ها والدین با محبت با فرزندان رفتار می‌کردند. به یاد ندارم که کسی نفرت پراکنی کند و خواستار نفی پیروان دیگر مذاهب، مقابله با دیگر دیدگاه‌ها و فرهنگ‌ها باشد.

در کل کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر نمونه‌ای از تحمل و رواداری، خوش بینی و گشاده رویی بود. دروس مدارس هم زیستی و تفکر مستقل را ترویج می‌کرد. فرهنگ تعصب، افراط گرایی، نفرت، مرگ، نفی دیگران و ترس از پیشرفت‌های علمی و اجتماعی هنوز در نظام آموزشی رسوخ پیدا نکرده بود.

پدران و مادران ما از معنویت و خلوص مذهبی خاندان سعودی سخن می‌گفتند که با دیدگاه‌های سیاسی یا اغراق در اخلاقیات آلوده نشده بود. فرهنگ کشور عربستان سعودی تا پیش از سال ۱۹۷۹ مبتنی بر مذهبی اعتدالی با نگرش مثبت نسبت به زندگی بود. زنان در عربستان سعودی در آن زمان بهترین شخصیت را داشتند. زنان اعتمادبه نفسی قوی داشته و محدودیت‌های غیرمنطقی درباره لباس و رفتارشان به آن‌ها تحمیل نمی‌شد. ولی گسترش افراط گرایی به شکل گیری دیدگاهی انجامید که به افول جایگاه و ازمیان رفتن نقش زنان در جامعه منجر شد. به همین ترتیب هنر خلاقانه که در دهه ۱۹۷۰ در حال شکفتن بود، تحت فشار این محدودیت‌ها آسیب جدی دید.

بیشتر بخوانید:  فیلم/ روایت یک شهروند از برخورد ماموران انتظامی با دختر بی حجاب

در سال ۱۹۷۶، فعالیت کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر گسترش یافت و بر اساس حکم سلطنتی شعبه‌های آن در حجاز و نجد در هم ادغام و شیخ عبدالعزیز الشیخ به عنوان رئیس آن تعیین شد. چهار سال بعد (پس از وقایع سال ۱۹۷۹) در ۵ سپتامبر ۱۹۸۰ حکم سلطنتی دیگری صادر شد و اساس کار این نهاد مذهبی را مشخص کرد.

براساس این حکم چهار دستور صادر شد: تعیین جایگاه مدیر کل امر به معروف و نهی از منکر؛ ایجاد پایه‌ای قدرتمند برای مدیر کل، تعیین مقررات مربوط به کارکنان و اعضای نهاد امر به معروف و نهی از منکر؛ و تعیین وظایف این نهاد در شهر و روستا. صدور این حکم به معنای جهشی بزرگ در ساختار اجرائی و قانونی نهاد امر به معروف و نهی از منکر بود. افراطیون تلاش کردند تا شیوه متعارف زندگی مردم را گناهکارانه جلوه دهند؛ ولی ایجاد چنین تصویر مرتجعانه‌ای در خارج از کشور شکاف عمیقی میان عربستان سعودی و جهان متمدن ایجاد کرد.

در سال ۱۹۷۹ جهیمان العتیبی و هوادارانش به مسجد اعظم مکه تعرض کرده و به نمازگزاران با اسلحه و مواد منفجره حمله کردند. پس از این واقعه نهضت «الصحوه» (بیداری اسلامی) در عربستان سعودی آغاز شد. عبدالعزیز الخدر، نویسنده کتاب «سعودی: تاریخ یک کشور و یک جامعه» می‌گوید: «کنترل وسایل ارتباط جمعی تنها راه برای کاهش زیان‌های گروه العتیبی بود. پرونده العتیبی و یارانش با محکومیت و اعدام العتیبی و برخی از همراهان بسته شد و دیگر نامی از آن‌ها برده نشد. ذکر نام جهیمان در مطبوعات ممنوع شد. در فاصله سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۱ تحولات درخور توجهی در برنامه‌های تلویزیون و موسیقی به وجود آمد که حتی کودکان آن را احساس می‌کردند. نمایش فیلم ممنوع شد و پخش موسیقی کاهش یافت. حضور زنان خواننده در تلویزیون ممنوع شد، ولی در رادیو ادامه یافت. فعالیت‌های فوق برنامه با جهت گیری مذهبی افزایش پیدا کرد».

القمادی می‌گوید: در سال‌های دهه ۱۹۸۰ به دلیل نقش برجسته کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر، جامعه سعودی تحول بزرگی را تجربه کرد. برخی از افراد ذی نفوذ در عربستان سعودی به گروه‌های تروریستی پیوستند و پیرو سازمان‌هایی مانند اخوان المسلمین، القاعده و بعد‌ها داعش شدند که اهداف سیاسی خاصی را دنبال می‌کردند. کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر با نیاز‌های جامعه مدرن عربستان سازگار نبود.

الخدر شرح می‌دهد که شکاف میان جامعه و کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر در مطلبی در روزنامه مکه در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۴ چنین توضیح داده شده: مسئله مشکل ساز درباره کار این نهاد چگونگی ارتباط آن با فضا‌هایی است که آزادی فردی در عبادت و زندگی شخصی را شامل می‌شود. ماموریت نهاد امر به معروف و نهی از منکر، ارشاد و راهنمایی بر اساس عطوفت و دوری از تقابل با مردم یا اجبار جامعه به انجام فرایضی است که درباره آن‌ها اختلاف نظر وجود دارد. ولی گاه اعضای این نهاد رفتار بدی با مردم داشتند.

هرچند بخش بزرگی از مردم عربستان در ابتدا از این نهاد حمایت می‌کردند، ولی رهبری عربستان، روشنفکران و شهروندان مسئول متوجه خطری بودند که این نهاد برای جامعه ایجاد می‌کرد. ملک عبداله نسبت به قدرت فزاینده کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر نگران بود. در سال ۲۰۰۲ آتش سوزی در یک مدرسه دخترانه در مکه اتفاق افتاد که نشان داد نگرانی ملک عبداله درست است.

گزارش شد که اعضای نهاد امر به معروف و نهی از منکر از خروج دختران از مدرسه جلوگیری کردند، چون دختر‌ها چادر عربی نداشتند. در نتیجه این رفتار، ۱۵ دانش آموز دختر جان خود را از دست دادند. رسوایی بین المللی خشم ملک عبداله را دامن زد، ولی در آن زمان ملک عبداله ولیعهد بود و به دلیل وضعیت جسمی نامناسب ملک فهد، او نتوانست پادشاه بیمار را ترغیب کند که پا پیش بگذارد و اصلاحات لازم را درباره کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر انجام دهد.

سه سال بعد ملک عبداله به پادشاهی رسید. او تلاش کرد تا مدیریت کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر را به فرد معتدل تری واگذار کند، ولی به دلیل وجود بوروکراسی دیرپا و تعصب شدید اعضای این نهاد، اندیشه‌های اعتدالی در آن رسوخ نکرد و راهکار ملک عبداله نتوانست مشکل را حل کند.

بیشتر بخوانید: روایت جنجالی مادر دختر بی حجاب از برخورد ماموران انتظامی با فرزندش

اعضای وابسته به کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر به آزار شهروندان و گردشگران ادامه دادند، به نحوی که بر اثر تعقیب اتومبیل، چند نفر کشته شدند. آن‌ها ابزار موسیقی را نابود می‌کردند، به سالن‌های زیبایی هجوم می‌آوردند، سر مردان را می‌تراشیدند، مردم را شلاق می‌زدند، کتاب‌ها را می‌سوزاندند و هیچ نظارتی بر کار آن‌ها وجود نداشت. تا آنکه در ۱۱ آوریل سال ۲۰۱۶ تصمیمی غیرمنتظره گرفته شد. دولت عربستان حکمی سلطنتی صادر کرد و امتیاز‌های کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر را از این نهاد گرفت و اعضای این نهاد را از تعقیت و پرس وجوی مردم و دستگیری افراد مظنون به انجام جرم منع کرد. اعضای این نهاد موظف شدند که در مواقع لزوم به پلیس و نیرو‌های امنیتی گزارش دهند.

القمادی می‌گوید: «به نظر می‌رسد که امروزه عربستان سعودی با شرایط قبل از سال ۱۹۷۹ پیوند خود را بازیافته است. تصمیمات اساسی مانند پذیرش حق زنان برای رانندگی، اصلاحات در نظام آموزشی و نابودی نیرو‌های افراطی هوادار خشونت که از سوی پادشاهی آگاهانه اتخاذ می‌شود، سبب شده که هنر در عربستان سعودی به جایگاه طبیعی خود بازگردد. پروژه‌های اقتصادی عظیمی آغاز شده که نشان می‌دهد زندگی دوباره روح واقعی خود را باز یافته است. امروزه جامعه عربستان در بهترین وضعیت خود قرار دارد و ارزش‌های اجتماعی، خوش بینی و امید به آینده تقویت شده است. عربستان با افراط گرایی در منطقه مخالف است. نحوه برخورد با زنان نیز تغییر کرده است. زنان به استادیوم‌ها راه یافته اند و حق دارند پاسپورت بگیرند و بدون سرپرست مرد سفر کنند و مشاغل مدیریتی داشته باشند.

نقش کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر بسیار ملایم شده است. فعالیت‌های نامناسب به شهرت این نهاد و به جایگاه پادشاهی عربستان به عنوان مجری اصول اسلامی آسیب وارد آورده بود، ولی تحولات اخیر عدم توازن را اصلاح کرد و توازن و اعتدال را به این نهاد بازگرداند.