کبودی فرونشست زیر چشم تهران؛ اثرات کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی بر زیرساخت‌های تهران

اقتصاد۲۴-در گزارش پیشین با عنوان «فرونشست‌هایی که به‌دنبال آب‌بند‌ها می‌آیند» سه لکه فرونشستی کوچک واقع در جنوب تهران، محوطه فرودگاه امام‌خمینی و اطراف آن را بررسی کردیم و حالا در این گزارش قصد داریم به دو فرونشست اصلی پایتخت بپردازیم. گفتیم یک‌هزار و ۷۸۴ کیلومترمربع، یعنی ۱۳ درصد از مساحت استان پایتخت درگیر فرونشست است. همچنین، بیشینه فرونشست در این استان به ۲۰ سانتی‌متر در سال می‌رسد. از دو لکه عمده تهران، یکی جنوب و جنوب‌غربی شهر تهران را دربرگرفته و دیگری در دشت ورامین گسترده شده است که ما نیز به‌همین ترتیب ابتدا به فرونشست تهران و سپس دشت ورامین نگاه می‌اندازیم.

این فرونشست به طول بیش از ۵۰ کیلومتر از ایستگاه راه‌آهن تهران آغاز شده است و از مرز‌های غربی استان خارج می‌شود. به‌شکل شماره ۱ توجه کنید. گویی این لکه فرونشستی از شمال و شرق توسط خطوط راه‌آهن تهران-تبریز و تهران-مشهد محدود شده است. از میان مناطق ۲۲گانه تهران، تمام یا بخش‌هایی از مناطق ۱۰، ۱۱، ۱۷، ۱۸، ۱۹، ۲۰ و ۲۱ درگیر این فرونشست هستند. این پدیده در جنوب نیز از مرز‌های شهری تهران گذر کرده و چند شهرستان جنوبی و جنوب‌غربی این استان را پوشانده است. قدس، شهریار، ملارد، اسلامشهر و بهارستان شهرستان‌هایی هستند که علاوه‌بر تهران درگیر این لکه فرونشستی هستند. همچنین، از میان توابع تهران می‌توان باقرشهر، چهاردانگه، اسلامشهر، احمدآباد مستوفی، گلستان، نسیم‌شهر، شاهدشهر، باغستان، شهریار، صباشهر، امیریه و بخش‌هایی از شهرقدس، ملارد و صفادشت را به‌عنوان مراکز درگیر این لکه فرونشستی نام برد.

احمد‌آباد مستوفی، صباشهر، شهرک مصطفی خمینی و اسدآباد فرونشست ۲۰ سانتی‌متر در سال را تجربه می‌کنند و اگر فرونشست ۱۵ سانتی‌متر در سال را در نظر داشته باشیم، شاهد درگیری بخش‌های وسیعی از شهرستان شهریار، چهاردانگه، باغستان، نسیم‌شهر امیریه و ملارد خواهیم بود

رنگ‌بندی لکه بیانگر آن است که عمده مناطق این لکه، فرونشست سالانه بیش از ۱۰ سانتی‌متری را تجربه می‌کند که با رنگ آبی نمایش داده شده است. همچنین، اگر بخواهیم کمی جزئی‌تر به این فرونشست بنگریم، با رجوع به سامانه جامع نقشه فرونشست‌های ایران و تمرکز روی این لکه درمی‌یابیم که سمت احمد‌آباد مستوفی، صباشهر، شهرک مصطفی خمینی و اسدآباد فرونشست ۲۰ سانتی‌متر در سال را تجربه می‌کنند و اگر فرونشست ۱۵ سانتی‌متر در سال را در نظر داشته باشیم، شاهد درگیری بخش‌های وسیعی از شهرستان شهریار، چهاردانگه، باغستان، نسیم‌شهر امیریه و ملارد خواهیم بود.

فرونشست در تهران، فرودگاه، راه‌آهن و آزادراه را درگیر کرده است. فرونشست فرودگاه امام‌خمینی را در گزارش قبلی بررسی کردیم و اکنون به مقوله‌های دیگر می‌پردازیم. لکه فرونشستی جنوب و غرب تهران خطوط راه‌آهن تهران-تبریز و تهران-قم را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و گفتنی است بخشی از خط مترو قائم-آزدگان نیز درون این لکه است. از دیگر زیرساخت‌های حمل‌ونقل متأثر از این فرونشست می‌توان به آزادراه خلیج‌فارس، آزادراه شهید سلیمانی، و بزرگراه‌های آزادگان، نواب صفوی، آیت‌الله سعیدی، تندگویان، کاظمی، باغستان، جاده تهران-اندیشه-شهریار و بسیاری جاده‌ها و بزرگراه‌های دیگر اشاره کرد.

بیشتر بخوانید:فاجعه فرونشست زمین در تمام استان‌های‌کشور

وضعیت تهران نشان می‌دهد فرونشست فقط محدود به مناطق کشاورزی نیست و در شهر‌ها هم شاهد این پدیده هستیم. فرونشست برای مناطق مسکونی تبعاتی دارد. درباره این موضوع، مهدی معتق، استاد مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان، در مصاحبه‌ای که قبلاً با «پیام ما» انجام داد، گفته بود: «ساختمان‌هایی که پی‌ریزی عمیقی ندارند و یا در معرض نشست‌های تفاضلی هستند، از فرونشست بیشتر آسیب می‌بینند». در نقشه شماره ۱ می‌بینیم که فرونشست در مناطق عمدتاً کمتر برخوردار تهران و روستا‌ها و توابع جنوبی قرار دارد. به‌گفته معتق، فرونشست معمولاً خود را به‌شکل عوارضی مثل ترک روی دیوار‌ها در ساختمان‌ها یا شکاف و ترک در پیاده‌رو‌ها و آسفالت خیابان‌ها نشان می‌دهد و بیشتر در مناطقی اتفاق می‌افتد که گرادیان (اختلاف شدت فرونشست) بالاتری دارند. برای مثال، بخش‌هایی از نواحی آبی‌رنگ نقشه شماره ۱ ممکن است همگی با فرونشست ۱۰ سانتی‌متر در سال دست‌به‌گریبان باشند که این یعنی گرادیان فرونشست این مناطق بالا نیست. اما نواحی نزدیک‌تر به لبه‌های لکه فرونشستی که رنگ‌بندی‌ها از آبی به زرد و سپس قرمز متمایل می‌شود و شاهد تغییر اندازه فرونشست هستیم، گرادیان بالاتری را تجربه می‌کنند. به‌گفته استاد مرکز تحقیقات علوم زمین و دانشگاه لایبنیتس هانوفر آلمان، در این نواحی است که ریسک تخریب ناشی از اثر فرونشست بالاست.

معتق پیش‌تر به «پیام ما» گفته بود نقشه جامع فرونشست‌های ایران این فرصت را برای مسئولان و سیاستگذاران فراهم می‌کند که دریابند در کدام نواحی لازم است اقدام به توسعه زیرساخت نکنند یا مجوز ساخت خانه ندهند. همچنین، مسئولانی که در حوزه مدیریت آب‌های زیرزمینی اشتغال دارند، بااستفاده از این سامانه می‌توانند متوجه شوند که کدام نواحی از اولویت بیشتری برای تغییر سیاست‌های برداشت از آب‌های زیرزمینی برخوردار است.

فرونشست در ورامین شهرستان‌های پاکدشت، قرچک، پیشوا و ورامین را درگیر کرده است. در قسمت بالایی لکه فرونشستی شاهد یک هلال هستیم که از شهرک قیام‌دشت و فرون‌آباد به‌سمت شرق کشیده شده و وارد استان سمنان شده است. در قسمت پایین، یک لکه تقریباً به‌شکل دایره وجود دارد که از پیشوا و ورامین در شمال آغاز می‌شود و در جنوب از آزادراه حرم تا حرم می‌گذرد.

از جمله زیرساخت‌هایی که از فرونشست ورامین اثر می‌پذیرند می‌توان به حدود ۲۵ کیلومتر از آزادراه حرم تا حرم و حدود ۳۰ کیلومتر از راه‌آهن تهران-مشهد اشاره کرد

باتوجه‌به شکل شماره ۱ می‌توان ادعا کرد اکثر نواحی لکه فرونشستی ورامین بیش از ۱۰ سانتی‌متر در سال پایین می‌رود (با رنگ آبی مشخص شده است). شکل شماره ۲ نیز نشان می‌دهد در بخش‌هایی از این لکه که به رنگ سرخ گراییده است، فرونشست به ۲۰ سانتی‌متر در سال می‌رسد. این وضعیت به‌خصوص در سلمان‌آباد، طاهرآباد و طغان دیده می‌شود. مناطق نارنجی‌رنگ در شکل شماره ۲ نیز بیانگر فرونشستی به‌اندازه ۱۵ الی ۱۹ سانتی‌متر در سال هستند.

از جمله زیرساخت‌هایی که از فرونشست ورامین اثر می‌پذیرند می‌توان به حدود ۲۵ کیلومتر از آزادراه حرم تا حرم و حدود ۳۰ کیلومتر از راه‌آهن تهران-مشهد اشاره کرد. در هلال شمالی لکه نیز بزرگراه امام‌رضا و بلوار شهید اردستانی در نواحی فرونشستی جای گرفته‌اند.

سد‌ها و فرونشست‌ها

پیش‌ازاین، در گزارشی درباره فرونشست فرودگاه امام‌خمینی دو آب‌بند فشافویه و ابراهیم‌آباد را نشان دادیم و دیدیم که در پایین‌دست آن‌ها لکه‌های فرونشستی قرار گرفته است. همین الگو را اکنون در مقیاسی بزرگتر برای دو لکه فرونشستی دیگر استان تهران مشاهده می‌کنیم که در شکل شماره ۲ به نمایش درآمده است. سمت چپ شکل ۲، موقعیت سد کرج و دریاچه آن مشخص شده که در پایین‌دست آن شاهد فرونشست جنوب و غرب تهران هستیم. در سمت راست شکل ۲، موقعیت سد ماملو و دریاچه آن را می‌بینیم و در پایین‌دست آن لکه فرونشستی ورامین قرار گرفته است.

بیشتر بخوانید: آمار جدید از فرونشست زمین در ایران

سمت چپ شکل ۲، موقعیت سد کرج و دریاچه آن مشخص شده که در پایین‌دست آن شاهد فرونشست جنوب و غرب تهران هستیم. در سمت راست شکل ۲، موقعیت سد ماملو و دریاچه آن را می‌بینیم و در پایین‌دست آن لکه فرونشستی ورامین قرار گرفته است

مهدی معتق، پیشتر به «پیام ما» گفته بود با مشاهده وجود فرونشست در پایین‌دست سد‌ها و آب‌بند‌ها نمی‌توان الزاماً نتیجه‌گیری کرد که این سازه‌ها علت فرونشست هستند. باوجوداین، باید بررسی کرد که فرونشست دقیقاً چه رابطه‌ای با سازه‌های آبی دارد.

او با اشاره به قرار داشتن سد ماملو در بالادست دشت ورامین گفت: لازم است اندازه اثرگذاری این سد بر سطح سفره‌های آب زیرزمینی پایین‌دست مورد ارزیابی قرار گیرد.

براساس آمار اعلامی شرکت مدیریت منابع آب ایران در سال ۱۴۰۳، تعداد ۶۰ هزار ۲۰۶ حلقه چاه در استان تهران به ثبت رسیده است. همچنین، طبق داده‌های اخذشده از وب‌سایت شرکت‌های عمرانی پیمانکار ساخت سد، استان‌های تهران و البرز در مجموع دارای ۹ سد آبی و دو سد تنظیمی هستند که نام و کاربری آن‌ها را در جدول مشخص کرده‌ایم. بر این اساس، هدف از ساخت هشت سد تأمین آب کشاورزی عنوان شده است و تنها یک سد با کاربری غیر از تأمین آب کشاورزی در لیست وجود دارد.

لازم به ذکر است که به‌دلیل تداخل حوزه‌های آبی و فرونشستی دو استان تهران و البرز، لیست سد‌های این دو استان در اینجا با هم آورده می‌شود. همچنین گفتنی است با وجود آنکه سد لار در استان مازندران قرار دارد، ولی در لیست منتشرشده توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران در میان سد‌های استان تهران دسته‌بندی شده است و ما نیز تصمیم گرفتیم با تبعیت از این مرجع نام سد لار را در این لیست ذکر کنیم.