نگرانی غرب از دور زدن تحریم‌ها؛ پوتین چگونه دلار را شکست می دهد؟

اقتصاد۲۴- امسال ولادیمیر پوتین امیدوار است به‌عنوان یکی از چهره‌های کلیدی بلوکی که به‌سرعت در حال گسترش است و با هدف به چالش کشیدن سلطه غرب بر نظم جهانی فعالیت می‌کند، نقشی کلیدی ایفا کند.

در ۱۵ سالی که از تشکیل بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) می‌گذرد، این بلوک دستاورد‌های چندان چشمگیری نداشته است. اما ولادیمیر پوتین قصد دارد با ارائه طرحی برای ایجاد یک سیستم جدید پرداخت‌های مالی جهانی، به این بلوک اهمیت بیشتری بدهد. هدف از این سیستم، کاهش تسلط مالی آمریکا و ایجاد سپری محافظتی برای روسیه و سایر کشور‌های عضو در برابر تحریم‌های غرب است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه اخیراً تأکید کرده که «هر کشوری ممکن است در آینده با تحریم‌های آمریکا یا غرب مواجه شود.» سیستم پرداخت بریکس، که به «پل بریکس» معروف است، به کشور‌ها این امکان را می‌دهد که مبادلات بین‌المللی خود را بدون وابستگی به دلار یا یورو انجام دهند. این پروژه که قرار است ظرف یک سال اجرایی شود، از پلتفرم‌های دیجیتالی تحت نظارت بانک‌های مرکزی برای تسویه‌حساب‌های بین‌المللی استفاده خواهد کرد و ممکن است از پروژه «mBridge» که توسط بانک تسویه بین‌المللی مدیریت می‌شود، الهام گرفته باشد.

این مذاکرات نشان‌دهنده رقابت فزاینده برای بازطراحی زیرساخت‌های مالی جهانی است. چین بر این باور است که فناوری‌های نوین پرداخت می‌توانند به‌جای درگیری‌های نظامی یا فشار‌های مالی، قدرت آمریکا را که از موقعیت برتر خود در نظام مالی جهانی بهره می‌برد، تضعیف کنند. سیستم پیشنهادی بریکس با هدف انجام تراکنش‌های مالی سریع‌تر و ارزان‌تر، می‌تواند برای اقتصاد‌های نوظهور جذابیت بیشتری داشته باشد. نگرانی مقامات غربی این است که این سیستم ممکن است به‌عنوان راهی برای دور زدن تحریم‌ها طراحی شده باشد. همچنین برخی از نقش بانک تسویه‌های بین‌المللی (BIS) به‌عنوان بانک مرکزی بانک‌های مرکزی جهان ابراز نارضایتی کرده‌اند، زیرا ممکن است این بانک ناخواسته در تقویت این سیستم ایفای نقش کند.

سلطه آمریکا بر نظام مالی جهانی از ارکان اصلی نظم بین‌المللی پس از جنگ جهانی دوم به‌شمار می‌آید. این قدرت نه تنها از نفوذ اقتصادی و نظامی آمریکا ناشی می‌شود، بلکه به اعتماد جهانی به دارایی‌های مبتنی بر دلار، مانند اوراق قرضه خزانه‌داری آمریکا، نیز وابسته است. این دارایی‌ها به دلیل امنیت در برابر مصادره دولتی و تورم، به‌عنوان گزینه‌هایی امن و قابل معامله شناخته می‌شوند. هرچند بانک‌های مرکزی تلاش کرده‌اند تا ذخایر خود را متنوع سازند و طلا نیز بخشی از این ذخایر است، همچنان حدود ۵۸ درصد از ذخایر ارزی جهانی به دلار اختصاص دارد. این شبکه گسترده دلار، آمریکا را به هاب اصلی سیستم‌های پرداخت جهانی تبدیل کرده است.

در دنیای پرداخت‌های بین‌المللی، آمریکا نقشی مشابه یک فرودگاه پرترافیک ایفا می‌کند؛ جایی که بانک‌های بین‌المللی ابتدا ارز‌ها را به دلار تبدیل کرده و سپس به مقصد نهایی انتقال می‌دهند. این مرکزیت دلار به آمریکا امکان می‌دهد تا به‌طور کامل بر جریان‌های مالی جهانی نظارت داشته باشد. پژوهشگران هنری فارل و آبراهام نیومن این وضعیت را به «اثر پان‌اپتیکون» و «نقطه خفگی» تشبیه کرده‌اند. از آنجا که تقریباً تمامی بانک‌هایی که با دلار تراکنش دارند باید از طریق بانک‌های آمریکایی عمل کنند، آمریکا می‌تواند این تراکنش‌ها را رصد کرده و از آن برای شناسایی تأمین مالی تروریسم و دور زدن تحریم‌ها استفاده کند. این توانایی به رهبران آمریکا اهرمی می‌دهد که به‌طور مکرر از آن به‌عنوان جایگزین اقدامات نظامی بهره می‌برند.

از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۱، تعداد افرادی که تحت تحریم‌های ایالات متحده قرار گرفته‌اند، بیش از ۹۰۰ درصد افزایش یافته و به حدود ۹۴۰۰ نفر رسیده است. آمریکا همچنین موفق شده برخی بانک‌های خارجی را مجبور کند تا ارتباط خود را با سوئیفت، شبکه پیام‌رسان بانکی بین‌المللی، قطع کنند. به عنوان نمونه، در سال ۲۰۱۸ سوئیفت ارتباط خود را با ایران متوقف کرد.

با این حال، این اقدامات در مقایسه با شدت حملات مالی علیه روسیه پس از حمله به اوکراین در سال ۲۰۲۲ بسیار کم‌رنگ به نظر می‌رسند. غرب حدود ۲۸۲ میلیارد دلار از دارایی‌های روسیه را بلوکه کرد، بانک‌های روسی را از سیستم سوئیفت حذف نمود و تراکنش‌های آن‌ها را از طریق بانک‌های آمریکایی متوقف ساخت. آمریکا همچنین بانک‌های دیگر کشور‌ها که از روسیه حمایت می‌کردند را به تحریم‌های ثانویه تهدید کرد. سیاستمداران اروپایی نیز از سرعت خروج ویزا و مسترکارت از بازار روسیه به شدت شگفت‌زده و نگران شدند.

این موج تحریم‌ها علیه روسیه، رقبای آمریکا را وادار کرده تا تلاش‌های خود برای کاهش وابستگی به دلار را تسریع کنند و بسیاری از کشور‌ها را به بازنگری در میزان اتکای خود به نظام مالی آمریکا ترغیب کرده است. چین نیز این وابستگی را یکی از بزرگ‌ترین نقاط ضعف خود می‌داند. آقای پوتین در اجلاس بریکس به دنبال استفاده از نارضایتی فزاینده از سلطه دلار است. برای او، ایجاد یک نظام مالی جدید نه تنها یک ضرورت عملی؛ بلکه بخشی از یک استراتژی ژئوپلیتیکی بزرگ‌تر است. در حال حاضر، بازار‌های ارزی روسیه تقریباً به طور کامل به یوان چین وابسته شده‌اند، اما به دلیل کمبود این ارز برای تأمین نیاز‌های وارداتی، روسیه مجبور شده است به تبادل کالا به‌جای پرداخت نقدی روی بیاورد. به عنوان نمونه، در ماه اکتبر روسیه توافق کرد از پاکستان نارنگی وارد کند و در مقابل، نخود و عدس صادر نماید. برخی گزارش‌ها نیز حاکی از آن است که این مشکل نقدینگی در حال تشدید است.

ولادیمیر پوتین امیدوار است با ایجاد زیرساخت‌های مالی مستقل، شرایط اقتصادی روسیه را در خارج از نظام مالی تحت سلطه آمریکا قابل‌تحمل‌تر کند. پیش از برگزاری اجلاس بریکس، مقامات این گروه جلسات متعددی برگزار کردند که یکی از مهم‌ترین موضوعات آن، ایجاد یک آژانس رتبه‌بندی اعتباری برای رقابت با مؤسسات غربی بود؛ مؤسساتی که روسیه معتقد است تحت تأثیر فشار‌های سیاسی قرار دارند. همچنین به‌منظور دور زدن شرکت‌های غربی که از بیمه نفتکش‌های روسی منع شده‌اند، راه اندازی یک شرکت بیمه مطرح شد. علاوه بر این، ایجاد یک سیستم پرداخت جایگزین ویزا و مسترکارت از گزینه‌های پیشنهادی دیگر بود که در این نشست مطرح شد. ولادیمیر پوتین همچنین به شدت از ایده ایجاد یک ارز مشترک بریکس برای تسویه مبادلات تجاری، مبتنی بر سبدی از طلا و ارز‌های غیردلاری، حمایت کرده است. با این حال، در هفته‌های اخیر مقامات هندی با این پیشنهاد مخالفت کرده‌اند.

بیشتر بخوانید: فیلم/ تصاویری از اولین دیدار پوتین و پزشکیان در عشق‌آباد

یکی از مهم‌ترین طرح‌های مطرح‌شده در این اجلاس، استفاده از پول دیجیتال پشتیبانی‌شده توسط ارز‌های فیات است. این طرح بانک‌های مرکزی را به جای بانک‌های رابط که به سیستم تسویه دلاری آمریکا وابسته هستند، در مرکز معاملات بین‌المللی قرار می‌دهد. این رویکرد، با تمرکززدایی از نظام مالی جهانی، امکان قطع ارتباط کشور‌ها از سیستم مالی را به حداقل می‌رساند. همچنین، بانک‌های تجاری بدون نیاز به حفظ روابط دوجانبه با بانک‌های خارجی می‌توانند از طریق بانک مرکزی خود به انجام معاملات بپردازند و بدین ترتیب، اثرات شبکه‌ای سیستم بانکی سنتی وابسته به دلار را دور بزنند.

طرح «پل بریکس» در گزارشی جامع که در اکتبر توسط وزارت دارایی و بانک مرکزی روسیه منتشر شد، به‌طور کامل مورد بررسی قرار گرفته است. این گزارش ۴۸ صفحه‌ای، با نقدی بر سیستم مالی غرب، تأکید می‌کند که «پلتفرم چندملیتی جدید برای تسویه‌حساب‌های بین‌المللی به دلیل نوآوری‌ها، ریسک‌های احتمالی و تأثیرات بالقوه آن بر اقتصاد جهانی، نیازمند بررسی دقیق‌تر است.» تمرکز اصلی این طرح بر ارز‌های دیجیتال تحت نظارت بانک‌های مرکزی است و به نظر می‌رسد بخشی از آن از پروژه آزمایشی «mBridge» الهام گرفته باشد. این پروژه توسط بانک تسویه‌حساب‌های بین‌المللی و با همکاری بانک‌های مرکزی چین، هنگ‌کنگ، تایلند و امارات متحده عربی توسعه یافته است. رسانه‌های دولتی چین نیز اعلام کرده‌اند که طرح بریکس احتمالاً از تجربیات پروژه «mBridge» بهره برداری خواهد کرد.

این پروژه قادر است زمان تراکنش‌ها را از چند روز به چند ثانیه کاهش داده و هزینه‌های آن را تقریباً به صفر برساند. در ماه ژوئن، بانک تسویه‌حساب‌های بین‌المللی اعلام کرد که پروژه «mBridge» به مرحله «حداقل محصول قابل اجرا» رسیده و بانک مرکزی عربستان سعودی به‌عنوان پنجمین شریک به آن پیوسته است. همچنین ۳۱ کشور دیگر به‌عنوان ناظر در این پروژه حضور دارند. ایجاد سیستمی که از سیستم فعلی بسیار کارآمدتر است و همزمان تسلط دلار را تضعیف می‌کند، باعث شده تا بانک تسویه‌حساب‌های بین‌المللی ناخواسته وارد عرصه ژئوپلیتیکی حساس شود.

جی شامبا، یکی از مقامات ارشد وزارت خزانه‌داری آمریکا، اظهار می‌دارد: «اگر کسی به دلایل سیاسی بخواهد خارج از سیستم دلار تراکنش انجام دهد، باید هزینه آن برای او بیشتر از استفاده از سیستم دلاری باشد.» فدرال رزرو نیز هشدار داده است که افزایش کارایی ارز‌های دیجیتال جدید می‌تواند به کاهش استفاده از دلار در تجارت بین‌المللی منجر شود.