مظفرالدین‌شاه کیست؟/ پادشاهی که در ازای وام از کشورها به سفر فرنگ رفت

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: مظفرالدین‌شاه قاجار پنجمین شاه از سلسله قاجار بود که از ۱۸۹۶ تا ۱۹۰۷ بر ایران حکومت کرد. او پس از ترور پدرش، ناصرالدین‌شاه، به سلطنت رسید. مظفرالدین‌شاه به دلیل ویژگی‌های شخصی ضعیف و بیماری‌های متعدد، نتوانست قدرت مطلقه و کنترل قوی بر کشور داشته باشد. دوران سلطنت او به دلیل مشکلات مالی و اقتصادی گسترده و نارضایتی عمومی از حکومت قاجار بسیار پرچالش بود. 

زندگینامه مظفرالدین شاه قاجار

مظفرالدین‌شاه قاجار در سوم فروردین ۱۲۳۲ به‌دنیا آمد. او پنجمین پادشاه ایران از دودمان قاجار بود. وی پس از کشته‌شدن پدرش ناصرالدین‌شاه و پس از نزدیک به ۴۰ سال ولیعهدی، شاه شد و از تبریز به تهران آمد. مظفرالدین شاه از میان دو برادر دیگر، مسعود میرزا و کامران میرزا، پس از فوت دو پسر فروغ السلطنه (جیران تجریشی) به ولایتعهدی برگزیده شد.

به موجب قانون سلطنت قاجار، ولیعهد باید از تیره «دولو» قاجار و از همسری عقدی انتخاب می‌شد. اما ناصرالدین شاه برخلاف این قانون، نخست، قاسم‌میرزا پسر فروغ السلطنه را برای مقام سلطنت پس از خود برگزید، اما او درگذشت و دوباره از روی علاقه به جیران تجریشی فرزند دیگر او را به ولایتعهدی برگزید که او هم درگذشت. با فوت این دو پسر، قانون سلطنت فقط با شرایط مظفرالدین شاه جور درمی‌آمد. مظفرالدین میرزا که از کودکی زردرو و بیمار بود، از شکوه‌السلطنه دومین زن عقدی ناصرالدین شاه بود. وی پسر چهارم ناصرالدین شاه و فرزند شکوه السلطنه بود. پس از این انتخاب به مدت ۳۶ سال در دارالحکومه تبریز تمرین سلطنت کرد تا آنکه یک روز مانده به پنجاهمین سال سلطنت ناصرالدین شاه به طور ناگهانی وارد تهران شد. او شاهی مهربان و ساده‌دل بود و در دوران سلطنت او ایران با هیچ کشوری جنگ نکرد؛ اما در عین حال امتیازات فراوانی به بیگانگان داده شد.

دوره پادشاهی مظفرالدین شاه

ناصرالدین شاه در مراسم پنجاهمین سالگرد سلطنت خود که در روز ۱۷ ذی‌القعده سال ۱۳۱۳ هجری قمری برگزار شد، با گلوله میرزا رضا کرمانی ترور شد. مظفرالدین میرزا که در آن زمان تنها ولیعهد قاجار و والی آذربایجان بود، او به تخت سلطنت ایران نشست و، چون هیچ کسی را در اطراف خود نداشت، درباریان عصر پدرش را در مقام‌ها و مناصب خود محفوظ نگه داشت. مظفرالدین شاه در هنگام سلطنت، امین‌السلطان را به‌عنوان صدراعظم خود انتخاب کرد و اداره امور کشور را به او سپرد.

امین‌السلطان در اولین اقدام خود، وامی از روسیه درخواست کرد تا به‌وسیله آن شاه را به سفر خارجی ببرد. دولت روس با پرداخت وام موافقت کرد؛ اما در ازای آن مقرر کرد که تا زمانی که دولت ایران وام را به‌طور کامل پرداخت نکند، حق دریافت وام از دیگر کشور‌ها را ندارد. همچنین درآمد گمرک ایران، به‌جز گمرک خلیج فارس، باید در اختیار بانک استقراضی روس قرار گیرد. امین‌السلطان شرایط روسیه را پذیرفت و وام مورد نظر به او داده شد. بعد از آن، شاه به سفر خارجی رفت. مظفرالدین شاه قاجار در این سفر اروپایی مورد سوء‌قصد قرار گرفت؛ اما جان سالم به در برد.

در دوره حکومت مظفرالدین شاه و در سال ۱۳۱۹ هجری قمری، امتیاز بهره‌برداری نفت ایران به‌جز ایالات آذربایجان، خراسان و استرآباد به ویلیام دارسی اهدا شد. او کار استخراج نفت را در ایران از سال ۱۳۲۱ آغاز کرد و اولین چاه نفت را در قصر شیرین ایجاد کرد، بعد از این موضوع مظفرالدین شاه در قبال متعهد شدن به تغییر نرخ گمرک روسیه در ایران به ۵ درصد، مجددا تقاصای وام کرد و مظفرالدین شاه در سال ۱۳۲۰و ۱۳۲۳ هجری قمری به دومین و سومین سفر اروپایی خود رفت.

به دلیل فشار‌هایی که در دوره صدراعظمی عین الدوله و پادشاهی مظفرالدین شاه قاجار بر مردم وارد می‌شد، آن‌ها در حرم عبدالعظیم و قم تحصن کردند. در نهایت صبر مردم پایان یافت ندای اعتراض و آزادی‌خواهی شان در سرایر ایران بلند شد، عین‌الدوله در آن زمان صدراعظم مظفرالدین شاه بود که به دلیل رفتار‌های سختگیرانه او بر مردم اعتراض آن‌ها را در پی داشت. مردم با رهبری روحانیانی که در آن دوره شهرت داشتند از قبیل؛ سید عبدالله بهبهانی، سید جمال واعظ، شیخ محمد واعظ و سید محمد بهبهانی اعتراض خود را علنی کرده و در حرم حضرت عبدالعظیم تحصن کردند.

مردم درخواست‌های زیادی داشتند که شامل رسیدگی به حادثه بانک، به چوب بستن بازرگانان، اعتراض به اقدامات نوز بلژیکی می‌شد. این اعتراضات به گوش شاه رسید و شاه هم قول داد که آن‌ها را برآورده کند، اما این کار را انجام نداد و در نهایتاً اعتراض دوم مردم را در پی‌داشت. برای مرتبه دوم مردم به همراه علما در حرم حضرت معصومه بست نشستند و خواسته‌های بیشتری را مطرح کردند که منجر به استعفای عین‌الدوله از وزارت شد و مظفرالدین شاه در تاریخ ۱۴ جمادی‌الثانی سال ۱۳۲۴ هجری قمری، فرمان مشروطه را صادر کرد. اولین مجلس شورای ملی در دوران پادشاهی مظفرالدین شاه در سال ۱۳۲۴ هجری قمری افتتاح شد، بیشترین اعضای این مجلس شامل رسته بازاریان و اصناف بود و ریاست را هم به ترتیب صنیع‌الدوله و سپس وثوق‌الدوله به عهده گرفتند.

زنان حرم‌سرای مظفرالدین شاه 

تعداد زنان حرم‌سرای دوره قاجاریه زیاد بود. در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، بیشترین تعداد زنان در حرم حضور داشتند؛ اما به گفته منابع تاریخی از دوره‌های بعد از ناصرالدین شاه، تعداد زنان روزبه‌روز کمتر شد. در منابعی که از عهد مظفرالدین شاه بر جای مانده است در مباحث مربوط به بودجه حرم، تعداد زنان مظفرالدین شاه را شش نفر ذکر کرده‌اند. به نظر می‌رسد مظفرالدین شاه برای تقلیل مخارج حرم‌سرای خود، تعداد زنان کمتری را اختیار کرد؛ با این حال از مقدار هزینه‌ها چندان کم نشد و خزانه تهی بود. 

در دوره قاجار، هرچه زمان به جلوتر می‌رفت، از تعدد زوجات کاسته می‌شد و زنان از احترام بیشتری برخوردار می‌شدند. این اوضاع در شهر‌های بزرگ، بیشتر مشاهده می‌شد. اولین همسر مظفرالدین شاه، تاج‌الملوک دختر امیرکبیر بود. او که به ام خاقان شهرت داشت، مادر محمدعلی شاه قاجار بود. تاج الملوک را برخی منابع تاریخی شبیه مهدعلیا دانسته‌اند. او زنی سر و زبان‌دار و دارای سیاست بود و از زندگی با مظفرالدین شاه راضی نبود. چنانکه زندگی او با مظفرالدین شاه دچار فراز و فرود‌های زیادی شد. نام دو زن دیگر مظفرالدین شاه قاجار که در منابع تاریخی به آن‌ها اشاره شده، شرف‌الدوله و مهین‌السلطنه بوده است. مظفرالدین شاه از همسرانش ۱۸ دختر و شش پسر به نام‌های محمدعلی میرزا، ملک‌منصور میرزا شعاع‌السطنه، ابوالفتح میرزا سالارالدوله، ابوالفضل میرزا عضدالسلطان، حسن علی میرزا نصرت‌السلطنه و ناصرالدین میرزا ناصری داشت.

علت مرگ مظفرالدین شاه

مظفرالدین شاه از سن چهار سالگی که به ولیعهدی ناصرالدین شاه برگزیده شد، بیمار بوده است. بیماری او از نوع همان بیماری بود که عباس‌میرزا را مبتلا کرد. این بیماری که نوعی بیماری ارثی محسوب می‌شد و به‌دلیل نارسایی کلیه بود. گفته می‌شود اکثر شاهان قاجاریه به این بیماری ارثی مبتلا بودند و تنها ناصرالدین شاه توانسته بود از آن جان سالم به در ببرد. مظفرالدین شاه قاجار بعد از اینکه فرمان مشروطه را امضا کرد، دچار سکته شد؛ اما خیلی زود او را مداوا کردند. سکته او چند روز پیش از افتتاح مجلس رخ داد. روز افتتاح مجلس، مظفرالدین شاه به‌سختی در مراسم حاضر شد و با چشمانی اشک‌آلود و صدایی سنگین، خوشحالی خود را از افتتاح مجلس اعلام کرد.

بیماری مظفرالدین شاه در روز‌های آخر عمر او، عود کرد و او اصلاً حال خوبی نداشت. هدایت در کتاب خاطرات و خطرات، حال مظفرالدین شاه را چنین توصیف کرده است:

«بدن شاه تاول زده بود و از تاول‌هایی که روی پوست شاه بود، عفونت و ادرار بیرون می‌آمد. بوی تعفن شاه اتاق را پر کرده بود. کسی حاضر نبود به نزد شاه برود و او را تمیز کند یا بر تنهایی او بگرید. چندین روز بر همین منوال گذشت تا اینکه شاه فوت کرد». 

مظفرالدین شاه قاجار در ۱۲ دی‌ماه سال ۱۲۸۵ و در سن ۵۵ سالگی در اثر بیماری نارسایی کلیه درگذشت. جسد شاه را ابتدا در تکیه دولت و سپس طبق وصیتی که داشت، به کربلا بردند و در آنجا دفن کردند. قبر مظفرالدین شاه در رواق پادشاهان قرار دارد و روی آن با موزاییک فرش شده است.