ردای میانجی بر تن عمان؛ فرش قرمز سلطان نشین برای آشتی ایران، عربستان، بحرین و مصر

اقتصاد۲۴-شورای روابط جهانی خاورمیانه توافقنامه عادی سازی روابط عربستان و ایران در مارس ۲۰۲۳ نقطه عطفی در دیپلماسی مدرن خاورمیانه قلمداد می‌شود. با این حال، در حالی که چین اعتبار زیادی را به واسطه آشتی میان دو کشور دریافت کرد، اما دو سال قبل‌تر تلاش‌های عراق و عمان برای سرد کردن شعله‌های آتش یکی از پرتنش‌ترین رقابت‌های منطقه برجسته بود. تنها پس از اینکه طرفین عمانی و عراق متوجه شدند که این توافق در صورت حمایت یک قدرت بزرگ جهانی دوام بیشتری خواهد داشت، از طرفین درخواست کردند که آن را در پکن و تحت نظارت چین امضا کنند.

عمان، میانجی صلح!

این موسسه مطالعاتی در ادامه ادعا کرد ۱۹ ماه بعد از این رویداد، نخبگان عمانی نسبت به تنش زدایی بین دو همسایه سلطنت خوشبین هستند. اینکه درگیری‌های غزه و لبنان پیشرفت‌های حاصله در کاهش تنش‌های ریاض-تهران را از مسیر خود خارج نکرده است، به این خوش‌بینی کمک می‌کند. اخیراً، شاهزاده فیصل بن فرحان آل سعود، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، در دیدار با مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران در دوحه در آغاز ماه جاری میلادی، درباره روابط این کشور با تهران رایزنی داشت. او با تاکید بر تمایل عربستان به توسعه روابط دوجانبه با ایران، گفت: «ما به دنبال این هستیم که صفحه اختلافات دو کشور را برای همیشه ببندیم و مانند دو کشور دوست و برادر در جهت حل مسائل و گسترش روابط خود تلاش کنیم.»

یک هفته بعد، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران به ریاض آمد و با محمد بن سلمان، ولیعهد و نخست وزیر عربستان سعودی دیدار و درباره مسائل دوجانبه و منطقه‌ای گفتگو کرد. گفتگو‌های اخیر بین مقامات بلندپایه عربستان سعودی و ایران برای تلاش‌های پادشاهی جهت جلوگیری از گسترش دامنه تنش‌ها میان ایران با اسرائیل و آمریکا حیاتی است. علاوه بر این، چنین رایزنی‌هایی نشان از آن دارد که ایران کماکان سیاست حسن همجواری و تعامل با همسایگان خود را فارغ از پویایی‌های خاورمیانه در اولویت قرار داده است.

مسقط در کنار کاهش تنش‌های میان عربستان و ایران، برای کمک به بحرین و مصر جهت احیای روابط دیپلماتیک خود با ایران خیز برداشته است، روابطی که با منامه در سال ۲۰۱۶ به طور رسمی قطع شد و قاهره نیز در سال ۱۹۸۰ در پی انقلاب ایران به رابطه‌اش با تهران پایان داد. این فرایند بیانگر این باور عمان است که امنیت خلیج فارس مستلزم گفتگو و همکاری اعراب و ایران است و ائتلاف‌های عربی و نهاد‌های زیرمنطقه‌ای نباید رقیبی برای تهران باشند.

چنین تفکری این گزاره را تبیین می‌کند که چرا عمان از تمایل شورای همکاری خلیج فارس به بغداد در جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸) حمایت نکرد و چرا در سال ۱۹۹۱ بازسازی روابط عربستان و ایران را تسهیل کرد. در حاشیه پیشرفت روابط دیپلماتیک عربستان و ایران، سلطان هیثم بن طارق، حاکم عمان به بحرین سفر کرد و با رهبران منامه درباره روابط آنها با ایران گفتگو کرد. از آن زمان، دیپلمات‌های بحرینی و ایرانی در سفارت ایران در مسقط درباره عادی‌سازی مجدد مذاکرات بعدی انجام دادند.

رد پای مسقط در تنش‌های خلیج فارس

تلاش‌های عمان بر اساس سابقه چندین دهه‌ای این بازیگر به‌عنوان پل دیپلماتیک تبیین می‌شود، این بازیگر نه تنها برای بهبود روابط ایران با اعراب، بلکه برای کاهش تنش در روابط پادشاهی‌های خلیج فارس با قطر نیز خیز برداشت. اختلافات طولانی مدت ارضی بین منامه و دوحه در سال ۱۹۸۶ به نقطه‌ای رسید که تقریباً بر سر جزیره‌ای مصنوعی در سواحل قطر وارد جنگ شدند. میانجیگری عربستان به حل این مناقشه کمک کرد، اما ابتکارات عمانی برای آغاز مذاکرات بین منامه و دوحه کلیدی بود. یک نسل بعد، در اوایل سال ۲۰۲۱، عمان و کویت نقش دیپلماتیک حیاتی ایفا کردند که راه را برای بحرین، مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی برای رفع محاصره قطر و حل بحران بی‌سابقه شورای همکاری خلیج فارس در سال‌های ۲۰۱۷-۲۱ هموار ساختند.

بیشتر بخوانید:تکاپوی عمان برای ورود به بازار گاز جهانی؛ ادامه رویکرد بلندپروزانه مسقط در حوزه انرژی

از زمانی که عربستان سعودی و ایران روابط دیپلماتیک خود را احیا کردند، سلطان هیثم پیام‌هایی را بین مصر و ایران مخابره کرده است. در ۲۱ مه ۲۰۲۳، حاکم عمان از مصر دیدن کرد و با عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور این کشور در قاهره دیدار داشت و در آنجا دو رهبر در مورد بحران‌های منطقه‌ای و وضعیت روابط مصر و ایران گفتگو کردند. یک هفته بعد سلطان هیثم در تهران با ابراهیم رئیسی رئیس جمهور وقت دیدار داشت و گفت: «ما از بیانیه سلطان عمان درباره تمایل مصر برای از سرگیری روابط با جمهوری اسلامی‌ایران استقبال می‌کنیم و مشکلی در این زمینه نداریم.»

مسقط برای کاهش فشار بر مصر و بهبود روابط قاهره با سایر کشور‌های منطقه تلاش بسیاری کرد. عمان یکی از تنها سه عضو اتحادیه عرب بود که روابط دیپلماتیک خود را با قاهره در واکنش به توافقنامه کمپ دیوید با اسرائیل در سال ۱۹۷۸ قطع نکرد. سفر سلطان قابوس، سلف هیثم به اسکندریه در سال ۱۹۸۲، منعکس کننده این باور عمان بود که مصر به واسطه حق حاکمیت خود قادر است هنجار‌های پان عرب را زیر پا گذاشته و روابط خود را اسرائیل از سر بگیرد. به گفته برخی منابع، مسقط زمانی که تنش‌های قاهره و تهران در سال ۲۰۰۹ به اوج خود رسید به عنوان یک واسطه عمل کرد.

چرا عمان به دنبال صلح است؟

ابتکار عمل‌های عمان با هدف کاهش اصطکاک بین کشور‌های عربی و اسلامی نزدیک با سنت دیرینه مسقط در استفاده از دیپلماسی برای ترویج "راه حل‌های اجماع محور" سازگار است. چنین رویکرد دیپلماتیک در سیاست خارجی و در معاملات مسقط با دولت سوریه و جنبش حوثی یمن مشهود بوده، گزاره‌ای که موجب شد تا عمان را رویاروی اکثر اعضای شورای همکاری خلیج فارس قرار بگیرد.

رهبری عمان مدت‌هاست که آشفتگی و درگیری در خلیج‌فارس و خاورمیانه بزرگ را به‌عنوان تهدید جدی برای امنیت سلطنت می‌بیند و معتقد است که این کشور در برابر هرج و مرج کشور‌های مجاور مانند عراق، سوریه و یمن آسیب‌پذیر است. در عین حال، رهبری در مسقط مدت‌هاست متوجه شده که چگونه صلح بیشتر در این محله در خدمت منافع تجاری عمان و همسایگانش است. از این نظر، تلاش‌های مسقط برای تسهیل دیپلماسی و گفتگو بین دشمنان منطقه‌ای می‌تواند اساساً عمل‌گرایانه تلقی شود.

بیشتر بخوانید:چیدمان تازه میز صلح؛ اهداف سفر پادشاه عمان به ایران چیست؟

عمان به جای اینکه به عنوان میانجی عمل کند، عمدتاً تسهیل کننده مذاکرات با هدف کاهش تنش بین کشور‌های منطقه و فراتر از آن بوده است. عمان یکی از بازیگران شورای همکاری خلیج فارس است که با ایران رابطه‌ای نزدیک داشته و دارد. این کشور میزبان مذاکرات مخفیانه آتش بس بین تهران و بغداد در طول جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ بود، این امر باعث شد که حسن نیت مسقط به تهران ثابت شود و نقشش به عنوان پادشاهی عربی با پیوند‌های عمیق با غرب و در عین حال بسیار مورد اعتماد جمهوری اسلامی ایران، برجسته شود.

عمان با تکیه بر عضویت خود در شورای همکاری خلیج فارس و روابط ویژه با تهران، توانسته فضا‌های دیپلماتیک را برای کشور‌های عربی فراهم کند تا در مواقع حساس با ایران تعامل داشته باشند، این گزاره زمانی که تعامل مستقیم می‌توانست از نظر سیاسی بسیار چالش برانگیزتر باشد، قابل تامل است. مذاکرات مقدماتی برای تنش زدایی عربستان و ایران در آوریل ۲۰۲۱ در بغداد آغاز شد، زیرا حملات موشکی حوثی‌های یمن باعث افزایش تنش‌ها بین ریاض و تهران شده بود و پس از آن دور بعدی رایزنی‌ها در عمان جریان داشت. تسهیل گفتگو همیشه سرفصل اخبار نیست. این کشور تمایل دارد با احتیاط رفتار کند. اما همانطور که تاریخ نشان می‌دهد، این استراتژی بار‌ها و بار‌ها موثر واقع شده است.

سلطان قابوس در طول حکومت ۵۰ ساله خود، از سال ۱۹۷۰ تا ۲۰۲۰، دیپلماسی، صلح طلبی و بی طرفی ژئوپلیتیکی را ستون‌های هویت عمانی قرار داد. سلطان هیثم از زمانی که نزدیک به پنج سال پیش سکان هدایت را در دست گرفت، به تلاش‌های سلف خود برای حفظ سلطنت به عنوان یک تسهیل کننده گفتگو‌ها و پل دیپلماتیک قابل اعتماد بین دشمنان در خاورمیانه ادامه داده است.